قازاقتىڭ ماڭدايىنا بىتكەن اكادەميكتەر از. اسىرەسە, تەحنيكا, جاراتىلىستانۋ سالاسىندا تۇرەن سالعان تۇلعالاردىڭ ات توبەلىندەي عانا ەكەنى ءارى ولاردىڭ ەسىمى مەن ەڭبەگىن جالپاق جۇرت بىلىڭكىرەي بەرمەيتىنى دە راس. بۇگىنگى ءبىز اڭگىمە وزەگىنە اينالدىرعالى وتىرعان اكادەميك, تەحنيكا عىلىمىنىڭ كانديداتى, مەملەكەتتىك سىيلىقتىڭ يەگەرى بىرلەسبەك ءالياروۆتى قازاقتىڭ قانىش ساتپاەۆى, شافيك شوكيندەرى سالعان سارا جولدى جالعاستىرىپ كەلە جاتقان جان دەسەك, قاتەلەسپەيمىز.
ءاسىلى, عىلىم جولى – دامىلسىز ىزدەنىستەر مەن قاجىر-قايراتتى, بالكي, كەيبىر جاعدايلاردا بويدى كۇيكى تىرلىكتىڭ بوداۋىنا بەرمەي, اركەز ودان بيىك تۇرۋدى, ۇلكەن ماقساتكەرلىكتى تالاپ ەتەتىن اسۋلى جول.
ەڭ العاش رەت بىرلەسبەك قانيۇلىمەن 25 جىل بۇرىن الماتى ەنەرگەتيكا جانە بايلانىس ينستيتۋتىندا (بۇگىندە ۋنيۆەرسيتەت), كافەدرا اسسيستەنتى بولعان كەزىمدە تانىسقان ەدىم. اتالمىش عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتىنىڭ اسپيرانتۋرا بولىمىنە تۇسكەنىمدە, موينىما ارتىلعان عالىم بولۋدىڭ جاۋاپكەرشىلىگىن سەزىنگەندىكتەن بە, توڭىرەگىمنەن ومىردە ءوزىمدى لوكوموتيۆتەي العا سۇيرەپ وتىراتىن اعا بۋىندى ىزدەستىردىم. سول كەزدە باسقا ەمەس, بىرلەسبەك قانيۇلىنا ارقا سۇيەگەنىمە ءالى كۇنگە العىس ايتامىن.
ديسسەرتاتسيالىق جۇمىسقا قىزىعۋشىلىقتى مۇلدەم جوعالتىپ, تاۋسىلماس تىرشىلىك قامىنان شارشاعان كەزدەرىم دە بولدى, سونداي قيىن ساتتەردە بىرلەسبەك اعامىز: «گۇلنار قىزىم, ادام بالاسى جۇمىسىنىڭ قورىتىندىسىن تەك اياعىنا دەيىن تولىق جەتكىزگەندە عانا كورەدى جانە جۇمىستى قاي دەڭگەيدە جاساساڭ, سول دەڭگەيدەگى ادام بولاسىڭ» دەپ مەنى قايتا قاناتتاندىراتىن. بۇگىندە 75 جاسقا تولعان ابزال ازامات, سۇيىكتى اكە, كورنەكتى عالىم-اكادەميك, قۇرمەتتى ەنەرگەتيك بىرلەسبەك ءالياروۆتىڭ ءجۇرىپ وتكەن ءومىر جولىن سارالاعاندا, ونىڭ سول ۇستانىمعا نىق جان ەكەنىن اڭعاراسىڭ.
ەكىباستۇز كومىرىن ەسەلەگەن
بىرلەسبەك ءالياروۆ – قىزىلوردا وبلىسىنىڭ جاڭاقورعان اۋىلىنىڭ تۋماسى. جاستايىنان بىلىمگە قۇشتار بولعان ول 1956 جىلى سول جەردە مەكتەپ ءبىتىرىپ, 1961 جىلى ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ فيزيكا فاكۋلتەتىن ءتامامدادى. سول كەزدەن باستاپ بەرتىنگە دەيىن, ياعني, 1961 مەن 2004 جىلدار ارالىعىندا اكادەميك ش.شوكين اتىنداعى قازاق عىلىمي-زەرتتەۋ ەنەرگەتيكا ينستيتۋتىندا تابان اۋدارماي ەڭبەك ەتىپ, قاتارداعى لابورانتتان ديرەكتور مارتەبەسىنە دەيىن كوتەرىلدى.
سول جىلدارى عوي, بىرلەسبەك قانيۇلى ەنەرگەتيكا سالاسىنداعى ارىپتەستەرىمەن بىرىگىپ, ىرگەلى زەرتتەۋلەرگە قوزعاۋ سالعانى.
ول العاشقىلاردىڭ ءبىرى بولىپ كەشەندى زەرتتەۋلەردىڭ ءناتيجەسىندە كۇلى كوپ قالاتىن ەكىباستۇزدىق كومىردى جاعۋدىڭ باستى پارامەترلەرىن جاساپ شىعاردى. 1984 جىلى ماسكەۋدە دوكتورلىق ديسسەرتاتسيانى قورعاۋ كەزىندە ەكىباستۇز كومىرىن ءىرى جەس-تەردە ءتيىمدى جاعۋعا بولاتىنىن دالەلدەپ شىقتى.
بالكي, ءبىر قاراعان ادامعا بولماشى عانا جاڭالىق كورىنۋى مۇمكىن, بىراق وسى عىلىمي شەشىمنىڭ اينالىمعا ەنۋى ارقاسىندا ەكىباستۇز باسسەينىنىڭ بولجامدى قورى 1 ملرد تونناعا ارتتىرىلعانى ەنەرگەتيكا سالاسى ءۇشىن ۇلكەن جەتىستىك ەدى. زەرتتەۋدىڭ كونسترۋكتورلىق باعىتى بويىنشا پودولسك ماشينا جاساۋ زاۋىتىندا ەكىباستۇزداعى گرەس-2 ءۇشىن «پ-57ر» قازاندىعى قۇراستىرىلدى. وسىناۋ جەمىستى ەڭبەگىنىڭ ارقاسىندا اكادەميك 1986 جىلى ءبىر توپ عالىمدارمەن بىرگە تەحنيكا سالاسىنداعى مەملەكەتتىك سىيلىققا يە بولعان ەدى. ال, 1994 جىلى ۇلتتىق عىلىم اكادەمياسىنىڭ كوررەسپوندەنت-مۇشەسى, 2004 جىلى اكادەميانىڭ تولىق مۇشەسى اتاندى.
اكادەميك ب.ءالياروۆ تەحنيكا عىلىمىنىڭ دوكتورلارى د.قوجاحمەتوۆ جانە ر.ورۋمباەۆتارمەن بىرگە بۇرىن مۇمكىن ەمەس بولىپ ەسەپتەلگەن ءبىروتىندى كومىر جەس-ءىن قۇرۋ مۇمكىندىگىن كورسەتىپ, ونى پاتەنتتەدى. ۇلكەن قازاندىقتار وتتىقتارىنىڭ (توپكا) جارتىلاي وندىرىستىك وت ۇلگىلەرىن جاساۋدا ءوزىنىڭ ءادىسىن ويلاپ تاۋىپ, ونىڭ ناقتى قولدانىسقا ەنۋ دەڭگەيىنە دەيىن جەتكىزدى. ينستيتۋتتىڭ تاجىريبەلىك بازاسىندا الەمدەگى قولدانىسقا يە كومىر وتتىقتارىنىڭ بارلىعىنا جۋىعىنا جارامدى وتىن ۇلگىلەرى جاسالىندى. وسىنداي ۇلگىلەردىڭ قولدانىستا بولۋى الەمدە بالاماسى جوق «ساقينالى» وتتىقتاردى جاساۋعا بولاتىندىعىن كورسەتتى. كوپتەگەن ماماندار قازاندىقتىڭ مۇنداي وتتىقپەن جۇمىس ىستەي الاتىندىعىنا باستاپقىدا سەنە قويماعان. دەگەنمەن, عالىمداردىڭ تەوريالىق تابىسى تاجىريبەگە ۇشتاسىپ, الەمدەگى ساقينالى وتتىعى بار العاشقى قازاندىق يركۋتسك (رەسەي) جەس-ىندا ءساتتى قولدانىسقا ەنگىزىلدى.
بىرلەسبەك قانيۇلى تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ عىلىمي قاۋقارىن نەبىر قيىن-قىستاۋ جىلدارى قۇلاتپاي ۇستاۋعا ۇلەس قوسىپ كەلەدى. ءوزدەرىڭىز بىلەسىزدەر, توقسانىنشى جىلداردىڭ توزىندا مەملەكەتتەن عىلىم سالاسىنا قولداۋ جوقتىڭ قاسى ەدى. سول كەزدە ماردىمسىز جالاقىعا بولا ينستيتۋتتا جۇمىس ىستەپ, ۋاقىتتارىن زەرتحانادا وتكىزگەن جاستاردى عىلىمعا شىن بەرىلگەندەر دەپ ەسەپتەيتىنىن بىرلەسبەك قانيۇلى ءوزى تالاي جەردە ايتىپ جۇرەدى.
1992 جىلى ول قازاقستانداعى تۇڭعىش عىلىمي-تەحنيكالىق جۋرنال – «قازاقستان ەنەرگەتيكاسى جانە وتىن قورلارى» باسىلىمىن ۇيىمداستىردى. قازاق عىلىمي-زەرتتەۋ ەنەرگەتيكا ينستيتۋتىنىڭ جانىنان اۋەلى كانديداتتىق ديسسەرتاتسيالاردى قورعاۋ بويىنشا (30-دان اسا جۇمىس قورعالدى), كەيىنىرەك دوكتورلىق ديسسەرتاتسيالاردى قورعاۋ بويىنشا كەڭەستى ۇيىمداستىردى (20-عا جۋىق عىلىم دوكتورى قورعادى).
بۇل كەيىنىرەك الماتى ەنەرگەتيكا جانە بايلانىس ۋنيۆەرسيتەتى, قاراعاندى مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتى, پاۆلودار مەملەكەتتىك تەحنيكالىق ۋنيۆەرسيتەتى جاندارىنان ديسسەرتاتسيالىق كەڭەستەردىڭ قۇرىلۋىنا مۇمكىندىك بەردى. ءتىپتى, تىكەلەي ءوزىنىڭ جەتەكشىلىگىمەن 10 كانديدات, 6 عىلىم دوكتورىنىڭ دايىندالۋى بىرلەسبەك ءالياروۆتىڭ عىلىمداعى ساباقتاستىققا سالعىرت قاراي المايتىن جان ەكەنىن كورسەتسە كەرەك.
ءوزىنىڭ كىندىك كەسىپ, شىلدە سۋى توگىلگەن جاڭاقورعانمەن قارىم-قاتىناسىن ۇزبەي, 1996 جىلدان بەرى ءوزى وقىعان مەكتەپتىڭ فيزيكا ءپانى بويىنشا ەڭ ۇزدىك ءبىر وقۋشىسىنا شاكىرتاقى جانە ۇزدىك فيزيكا ءپانى مۇعالىمىنە اقشالاي سىياقى تاعايىنداپ كەلەدى. ءمارتەبەلى ستيپەنديانىڭ يەگەرلەرى كەيىن ءۇمىت اقتاپ, بارلىعى بىردەي مەملەكەتتىك گرانتقا ىلىگەتىنى – ءىزباسار ءتاربيەلەۋدىڭ قاراپايىم قاعيداتى وسىنداي بولاتىندىعىنا كەرەمەت ونەگە.
ءتاستۇيىن ءىستىڭ ادامى
بىرلەسبەك قانيۇلى – تەك ىرگەلى زەرتتەۋلەردە ءىز تاستاعان عالىم عانا ەمەس, سونىمەن قاتار شارۋاعا تاستۇيىن ۇيىمداستىرۋشى. ول تۇرعىدا قىزمەت جولىنىڭ بىرنەشە ەپيزودتارىن ايتساق جەتكىلىكتى شىعار.
ماسەلەن, 1997-2002 جىلدارى ينستيتۋتتى باسقارۋمەن قاتار, الماتى قالاسىنداعى سولتۇستىك-شىعىس جىلۋ كەشەنىنىڭ باس مەنەدجەرى لاۋازىمىن قوسا اتقاردى. وزدەرىڭىز بىلەسىزدەر, اينالدىرعان ونشاقتى جىلدىڭ ىشىندە قۇرىلىسى بەي-بەرەكەت ءجۇرگىزىلىپ, جويداسىز ۇلكەيىپ كەتكەن تۇيتكىلى كوپ مەگاپوليستىڭ ەڭ قيىن دا كۇردەلى سالاسى – ەنەرگەتيكاعا جەتەكشىلىك ەتۋگە ەكىنىڭ ءبىرىنىڭ جۇرەگى داۋالاپ بارا بەرمەيتىن.
كەيىن, وسى كوپ جىلعى ءتاجىريبەسىن بايقاعان «قازاقستان تەمىر جولى» ۇلتتىق كومپانياسى ءبىرلەسبەك قانيۇلىنا 2002-2009 جىلدارى كومپانيانىڭ عىلىم ءجونىندەگى اتقارۋشى ديرەكتورى, 2009-
2012 جىلدارى «ىرىستى» الماتى ەلەكترۆاگوندار جوندەۋ زاۋىتى ديرەكتورلار كەڭەسىنىڭ توراعاسى قىزمەتتەرىن سەنىپ تاپسىردى.
وندا دا بىرلەسبەك قانيۇلى ءبازبىرەۋلەر سىندى «جەر ورتا جاستان استىم, وسىعان دەيىن جاساعانىمنىڭ جەمىسىن كورەيىن» دەپ توقمەيىلسىگەن جوق, قازاقستان تەمىر جولىنا بايلانىستى العاشقى جۇيەلەندىرىلگەن التى تومدىق مونوگرافيانىڭ قۇراستىرىلۋى مەن باسىلىپ شىعۋىنا مۇرىندىق بولدى. ال, ۆاگون جوندەۋ زاۋىتىندا قىزمەت ەتۋ بارىسىندا جولاۋشى ۆاگوندارىنىڭ قاۋىپسىزدىگىن, تيىمدىلىگىن جانە ىڭعايلىلىعىن جاقسارتۋ ءۇشىن ءار ءتۇرلى قۇرالدار ويلاپ تاپتى. ونىڭ قاتىسۋىمەن شەتەلدىك بالامالارىنان الدەقايدا اسىپ تۇسەتىن ءبىرىنشى قازاقستاندىق جولاۋشىلار ۆاگوندارى قۇراستىرىلىپ شىعارىلدى.
قازىر دە اعامىز اتتان تۇسكەن جوق. جەتپىستىڭ جوتاسىنا شىقسا دا «ەنەرگەتيكالىق زەرتتەۋلەر ينستيتۋتى» وندىرىستىك عىلىمي-زەرتتەۋ فيرماسى» جشس-نىڭ عىلىمي باسشىسى بولىپ قىزمەت ەتۋدە. كەزىندە ءبىر توپ ارىپتەستەرىنىڭ باسىن قوسىپ, بولاشاقتا مەكەمە تازا عىلىمي ەڭبەكپەن قاتار, ءوز تاپقان جاڭالىقتارىن كەڭىنەن تاراتاتىن دەڭگەيگە دەيىن جەتۋ قاجەت ەكەنىن ءتۇسىنىپ, نارىققا الدىن الا بەيىمدەگەن. سول شەشىم قازىر ءوز ناتيجەسىن بەرىپ, ينستيتۋت سوڭعى جىلداردا وزدەرى ويلاپ تاپقان ىستىق سۋ قازاندىقتارىنداعى كۇل قالدىعى مولشەرىن ۇزدىكسىز انىقتايتىن قۇرالدى, كىشى سۋ ەلەكتر ستانسالارىن سالۋ تەحنولوگياسىن, تاعى باسقا ونىمدەردى تمد مەن قازاقستاندا ساتۋدى قولعا الىپ وتىر.
«سىرلى اياقتىڭ سىرى كەتسە دە, سىنى كەتپەيدى» دەگەن قازاقتىڭ تاماشا ءسوزى بار. جەڭىل جولدى قالامايتىن, ءومىردىڭ لىپىعان وتكىر جۇزىندە جۇرەتىن جانداردىڭ مىنەز-بولمىسى, بايقاپ قاراساق, سول بالاڭ, جاس كەزىنەن شىنىعادى ەكەن.
اعامىز ستۋدەنتتىك كەزدەن باستاپ سپورتپەن بەلسەندى شۇعىلدانادى. ۋنيۆەرسيتەتتە جۇزۋدەن جانە سۋداعى پولودان قۇراما ساپىندا بولىپتى. مۇمكىندىك بولا قالعاندا, قازىردىڭ وزىندە باسسەينگە بارىپ قۇلاشتاپ قايتۋعا بار. كەيىنىرەك ۇلكەن تەننيسكە قىزىعۋشىلىق تانىتتى جانە سول جاقسى ادەتىن ءالى دە تاستامايدى.
بىرلەسبەك اعامىز زايىبى كۇلاندا اپامىز ەكەۋى ءبىر ۇل مەن قىزدى ءوسىرىپ, اياقتارىنا نىق تۇرعىزدى. قىزى ءمادينا – تەحنيكا عىلىمىنىڭ كانديداتى, الماتى ەنەرگەتيكا جانە بايلانىس ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ دوتسەنتى, ال ۇلى ءاليجان – قازاقستانداعى رەسەيلىك جانە گوللاندتىق ەنەرگەتيكالىق كومپانيالاردىڭ باس مەنەدجەرى. سولاردان وربىگەن نەمەرە-جيەننىڭ ءتاتتى قىلىعىنا ماسايراپ, توڭىرەگىندەگىلەرگە قادىرى ارتقان اكادەميك اعامىزعا باسىڭىز امان, باعىڭىز باسىم بولسىن دەيمىز.
گۇلنار مەرزادينوۆا,
م.تىنىشپاەۆ اتىنداعى
قازاق كولىك جانە كوممۋنيكاتسيالار اكادەمياسىنىڭ
پرورەكتورى, تەحنيكا عىلىمىنىڭ دوكتورى
