2018 جىلدىڭ 12 تامىزىندا وتكەن بەسىنشى كاسپي ءسامميتى جۇمىسىنىڭ ناتيجەسىندە تاراپتار كونۆەنتسياعا قول قويدى. كاسپيدىڭ قۇقىقتىق مارتەبەسى تۋرالى كونۆەنتسيا جوباسى 2017 جىلى 5 جەلتوقسان كۇنى كاسپي ماڭى ەلدەرى Cىرتقى ىستەر مينيسترلەرىنىڭ ماسكەۋدەگى وتىرىسىندا ماقۇلدانعان بولاتىن. ال بيىلعى تامىز ايىنداعى حالىقارالىق ءمانى بار شارا تاريح بەتىندە «اقتاۋ كونۆەنتسياسى» رەتىندە جازىلاتىنى ءسوزسىز.
بۇل ءىس-شارا قازاقستاندىق «نۇرلى جول» باعدارلاماسىمەن دە استاسادى. مۇنىڭ بارلىعى قازاقستان, ازەربايجان, يران, رەسەي, تۇرىكمەنستان اراسىندا باسەكەگە توتەپ بەرۋ, جاڭا تەڭىز, كولىك, اۋە جولدارىنا قاجەتتى ىسمەر جۇمىسشى مەن ماماندىقتاردى يگەرۋ, قاتىناس جول بويىنداعى كاسىپكەرلىك پەن سول باعىتتاعى ءتۋريزمدى دامىتۋ سياقتى جاڭعىرتىلعان, بولاشاعى زور مىندەتتەردى قويىپ وتىر. جاڭا عاسىر تالابى مەن نارىق جاعدايىنداعى يننوۆاتسيالىق وزگەرىستەردە شاعىن جانە ورتا كاسىپكەرلىك ءوز ورنىن جىلدام تابۋ قاجەتتىلىگى تۋىندادى. ول ءۇشىن ءاربىر تۇرعىن يكەمدىلىككە, ۇتقىرلىققا, نارىقتىق ادىلدىككە بەيىم بولۋى شارت.
2000 جىلى ماڭعىستاۋ ءوندىرىس ونىمدەرىن شىعارۋ كولەمى بويىنشا اتىراۋ جانە قاراعاندى وبلىستارىنان كەيىن ءۇشىنشى ورىندى يەلەندى. تۇرعىنداردى جۇمىسپەن قامتۋدىڭ ايماقتىق باعدارلاماسى بەكىتىلدى.
1991-2005 جىلدار ارالىعىنىڭ وزىندە كاسىپكەرلىكتى قولداۋ ماقساتىندا بەس مەملەكەتتىك باعدارلاما قابىلدانىپ, جۇزەگە اسىرىلدى. ەكونوميكانى ءارتاراپتاندىرۋ وزەگى – كاسىپكەرلىك. ول ەكونوميكانى جاڭعىرتۋدىڭ قوزعاۋشى كۇشى بولىپ تابىلادى. ال كاسىپكەرلىكتىڭ دامۋىندا كولىك قاتىناستارىنىڭ ءرولى زور.
ايماقتى دامىتۋدىڭ ارنايى باعدارلاماسى
قازاقستاننىڭ مۇناي-گاز كەشەنى بۇكىل ەل ەكونوميكاسىن العا سۇيرەپ, باسقا سالالاردىڭ دامۋىنا ىقپالىن تيگىزۋدە. زاماناۋي مۇناي-گاز جانە تاۋ-كەن ءوندىرۋ سالاسى قۇرىلدى. قازاقستان شيكىزات سەكتورىنىڭ تابىسىن كەلەشەكتىڭ ەكونوميكاسىن قۇرۋ ءۇشىن پايدالانۋدا. سونىڭ ءبىرى كاسپي تەڭىزىنىڭ قازاقستاندىق سەكتورىنداعى العاشقى سەيسميكالىق بارلاۋ 1993 جىلدان باستاۋ الادى. تەڭىز تابانىنا العاشقى بۇرعى ۇشى 1999 جىلدىڭ 12 تامىزىندا سالىندى. ماڭعىستاۋ وبلىسى ەكونوميكاسىنىڭ نەگىزىن مۇناي-گاز سالاسى, ەنەرگەتيكا قۇرايدى. اقتاۋ پورتىن قايتا جاساقتاۋدىڭ ءبىرىنشى كەزەڭى 1999 جىلى اياقتالدى. مۇناي سكۆاجينالارىن جاقسارتۋ, ولاردى جوندەۋدەن وتكىزۋ, ءوندىرىستىڭ ءتيىمدى تاسىلدەرىن قولدانۋ جانە جاڭا مۇناي سكۆاجينالارىن قوسۋ ناتيجەسىندە 1999 جىلى مۇناي ءونىمى ارتىپ, 8,1 ملن تەڭگەنى قۇرادى. وبلىس اۋقىمىندا ءىرى مۇناي ءونىمىنىڭ ۇلعايۋىنا «ماڭعىستاۋ مۇناي-گاز», «وزەنمۇنايگاز», «قاراجانباس مۇناي» مەكەمەلەرىمەن قاتار, بىرلەسكەن مەكەمەلەر «ارمان», «قازاقتۋركمۇناي», «قاراقۇدىقمۇناي» جاق, «تەكساكو نورد بوزاششى», «پارتەكس كورپورەيشن (قازاقستان)» جانە شەتەلدىك فيرمالاردىڭ ىقپالى بولدى. الايدا ماڭعىستاۋ سياقتى ماۋەلى ءوڭىردىڭ رەسپۋبليكالىق دارەجەدە عانا ەمەس, حالىقارالىق ەكونوميكالىق بايلانىستاردىڭ كوزىنە اينالۋ الەۋەتىن پايدالانۋ ماسەلەسىنىڭ وزەكتىلىگى ارتا ءتۇستى. 2000 جىلى تەمىرجول ارقىلى اقتاۋ تەڭىز پورتىنا تىكەلەي قاتىستى 22178 ۆاگون وتكىزىلدى. 2000 جىلدىڭ ماۋسىمىندا قاشاعان كەنىشىندە مول مۇنايدىڭ كوزى تابىلعانى جاريا ەتىلدى. قاشاعان – قازاقستاننىڭ كاسپي تەڭىزىندە يگەرەتىن تۇڭعىش كەنىشى. بۇل وسىدان 40 جىل بۇرىن الياسكادا تابىلعان پرۋدحو-بەي كەن ورنىنان كەيىنگى ەڭ اۋقىمدى اشىلىم بولۋىمەن دە الەم نازارىن اۋدارىپ وتىر. دەمەك, قاشاعان كەنىشى جاڭا مىڭجىلدىقتا اشىلىپ, مۇندا مول مۇنايدىڭ بەلگىلەرى انىقتالدى. بۇدان كەيىن قالامقاس (قىركۇيەك, 2002 ج.), وڭتۇستىك-باتىس قاشاعان (تامىز, 2003 ج.), اقتوتى (قىركۇيەك, 2003 ج.) جانە قايراڭ (قىركۇيەك, 2003 ج.) كەن ورىندارى اشىلدى.
2002 جىلدىڭ 26 ءساۋىرى كۇنگى مەملەكەت باسشىسىنىڭ «اقتاۋ تەڭىز پورتى» ارنايى ەكونوميكالىق ايماعىن قۇرۋ تۋرالى» جارعىسى قابىلداندى. مۇنىڭ باستى ماقساتى ايماقتىڭ دامۋىن جەدەلدەتۋ, تيىمدىلىگى جوعارى, ونىڭ ىشىندە جوعارى تەحنولوگيالىق جانە ەكسپورتقا باعىتتالعان ءوندىرىس ورىندارىن قۇرۋ جانە جاڭا ونىمدەر ءتۇرىن مەڭگەرۋ بولاتىن. 2003 جىلدىڭ 1 قاڭتارىنان باستاپ «اقتاۋ تەڭىز پورتى» ارناۋلى ەكونوميكالىق ايماعى (بۇدان ءارى قاراي – اەا) قىزمەت اتقارىپ كەلەدى. ونىڭ اۋقىمى 227,1 گەكتار جەردى الىپ جاتىر. ايماقتا سالىق جەڭىلدىكتەرى, شەتەلدىك جانە قازاقستاندىق تاۋارلار ورنالاستىرىلاتىن جانە كەدەن سالىعىنسىز ەركىن كەدەن ايماعى ءتارتىبى قولعا الىندى. «اقتاۋ تەڭىز پورتىن» باسقارۋ ماقساتىندا جەرگىلىكتى بيۋدجەتپەن قارجىلاندىرىلاتىن اەا اكىمشىلىگى قۇرىلدى. 2003 جىلدىڭ 16 ءساۋىرى كۇنى مەملەكەت باسشىسى ماڭعىستاۋ وبلىسىنا جاساعان ىسكەرلىك ساپارىندا تەڭىز مەتالل قۇرىلىمى كومپانياسىنىڭ Keppel زاۋىتى جانە مۇناي-گاز ترۋباسى زاۋىتى «يسپات كارمەت» ااق العاشقى ىرگەسىن قالاۋدىڭ سالتاناتتى شاراسىنا قاتىستى. وسى جىلدىڭ قىركۇيەك ايىندا اقتاۋ قالاسى اكىمىنىڭ شەشىمىمەن اەا ايماعىنداعى «اقتاۋ حالىقارالىق تەڭىز ساۋدا پورتىنا» 40 گەكتار جەر تەلىمى ءبولىندى. ءدال وسى جىلى كاسپي ماڭى مەملەكەتتەرىمەن قارىم-قاتىناستار ورنىعا ءتۇستى. رەسەيدەگى قازاقستان كۇندەرى اياسىندا ماسكەۋ قالاسىندا «ەكونوميكا, تاريح, مادەنيەت, ۇلتتىق تاعام» اتتى تاقىرىپتا قازاقستاننىڭ ۇلتتىق كورمەسى ءوتتى. قازاقستاننىڭ دۇنيەجۇزىلىك ساۋدا ۇيىمىنا كىرۋىنە دە قۇرىلعان جاڭا ايماقتىڭ ىقپالى بولدى. «اقتاۋ تەڭىز پورتى» اەا اكىمشىلىگىنىڭ قىزمەتىنە ەكونوميكالىق ءوندىرىس ايماعى دۇنيەجۇزىلىك اسسوتسياتسياسى (WEPZA) باسشىلىعى قىزىعۋشىلىق ءبىلدىرىپ, وسى حالىقارالىق ۇيىمعا كىرۋگە ۇسىنىس جاسادى. سول سياقتى الەۋەتتى ينۆەستورلاردان 25 ۇسىنىس ءتۇستى. ينۆەستورلاردىڭ ماسەلەلەرىن شەشۋ, ولاردىڭ جەرگىلىكتى ەنەرگەتيكالىق, كوممۋنالدىق جانە سانيتارلىق-ەپيدەميولوگيالىق ۇيىمدارمەن, كەدەندىك, شەكارالىق جانە سالىق ورگاندارىمەن ءوزارا قارىم-قاتىناسىن رەتتەۋ جۇمىسى جۇرگىزىلدى. سونىڭ ناتيجەسىندە تەڭىز پورتى ايماعىندا قورشاعان ورتاعا ەكولوگيالىق مونيتورينگ جۇرگىزۋگە ارنالعان ەكولوگيالىق بەكەت ماسەلەسى شەشىلدى.
«اقتاۋ تەڭىز پورتى» ايماعىندا العاش قولعا الىنعان جوبالار: مۇناي-گاز قۇبىرلارىن شىعارۋعا ارنالعان «يسپات كارمەت» اق, تەڭىز مەتالل قۇرىلىمدارىن ءوندىرۋ زاۋىتى – «Keppel Kazakhstan», تالشىقتىشىنى ترۋبالار جاسايتىن «ازست» اقتاۋ زاۋىتى.
«اقتاۋ كونۆەنتسياسى» – 22 جىلدىق جۇمىستىڭ جەمىسى
جاھاندانۋ جاعدايىندا قازاقستان ينفراقۇرىلىمىن جان-جاقتى دامىتۋمەن, ونىڭ ىشىندە كولىك پەن بايلانىس سالاسىنا بايلانىستى ۇزاقمەرزىمدى باسىمدىلىقتاردى جۇزەگە اسىرۋ وزەكتىلىگى ارتۋدا. 1997-2006 جىلدارى ەلدىڭ 4 مىڭ شاقىرىم اۆتوكولىك جولىن سالۋ مەن جوندەۋ جۇمىستارىنىڭ ورىندالۋى, 13 مىڭنان اسا شاقىرىم اۆتوجولدى تولىقتاي جانە اعىمداعى جوندەۋدەن وتكىزۋ ەسەبىنەن 280 ملرد تەڭگە رەسپۋبليكا بيۋدجەت قارجىسى يگەرىلدى. العا قويىلعان ينفراقۇرىلىمدى دامىتۋ مىندەتىن ودان ءارى جۇزەگە اسىرۋ ماقساتىندا 2006 جىلى قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ 2015 جىلعا دەيىنگى كولىك ستراتەگياسى قابىلداندى. ونىڭ اياسىندا 30 ملرد دوللارعا جۋىق سومانى قۇرايتىن ءارتۇرلى قارجى كوزدەرى ەسەبىنەن 80 ينۆەستيتسيالىق جوبالار جۇزەگە اسىرىلۋدا. باستى ماقسات – كەلەشەكتە قازاقستاندى ەۋرازيانىڭ ءىرى جانە زاماناۋي جاراقتالعان قۇبىرلى جەلىسىنىڭ, تەمىرجولى, كولىك, تەڭىز جانە اۋە كولىگىنىڭ توعىسقان جول تورابىنا اينالدىرۋ. 2018 جىلى 12 تامىز كۇنى بەس مەملەكەت باسشىلارى تاراپىنان «كاسپيدىڭ قۇقىقتىق مارتەبەسى تۋرالى» كونۆەنتسياعا قول قويىلۋى, ءسوزسىز, تاريحي وقيعا. كونۆەنتسيا كارى كاسپي تەڭىزىنىڭ قاۋىپسىزدىگىن بەكىتتى. كونۆەنتسيا كەلىسىمىنە سايكەس, كاسپي تەڭىزى سۋ ايدىنىنىڭ جوعارعى بولىگىنىڭ نەگىزگى اۋماعى تەڭىز رەتىندە مويىندالدى.
كسرو ىدىراي سالىسىمەن, كاسپي تەڭىزىنىڭ قۇقىقتىق مارتەبەسىنىڭ ماسەلەسى تۋىنداعانى راس. ورتاق كەلىسىمگە كەلۋ ماقساتىندا ازەربايجان, قازاقستان, تۇرىكمەنستان, يران, رەسەي ەلدەرىنىڭ بەس ەلدىڭ سىرتقى ىستەر مينيسترلىگى وكىلدەرى, ءتۇرلى سالانىڭ جوعارعى دەڭگەيلى عىلىمي ساراپشىلارى 22 جىل جەمىستى ەڭبەك ەتتى. ءاربىر ەل وزدەرىنىڭ جەكە مۇددەسىن قورعايتىندىقتان دا, كەلىسسوزدەر كۇردەلى ءمان الدى.
«اقتاۋ كونۆەنتسياسى» – 1996-2018 جىلدار ارالىعىندا وتكىزىلگەن ارناۋلى جۇمىسشى توبى وتكىزگەن 51 وتىرىس, سىرتقى ىستەر مينيسترلەرىنىڭ 10-نان اسا, مەملەكەت باسشىلارىنىڭ ءتورت كەزدەسۋى بارىسىنداعى ناتيجە. ۇزاققا سوزىلعان باستى كەدەرگى كومىرسۋتەگىنە باي, تەڭىز ءتۇبىن ءبولۋ ماسەلەسىنە قاتىستى وربىگەن بولاتىن. ەندى سۋ ايدىنىنا قاتىستى ورتاق كەلىسىم جاسالدى. بەس ەلدىڭ باسشىلارى تەڭىز ايدىنى بەتىنىڭ ۇستىڭگى ايلاعىن ورتاق پايدالانۋ قۇقىن بەرۋ, ال تەڭىز ءتۇبى مەن قويناۋىن حالىقارالىق قۇقىق نەگىزىندە بەس مەملەكەت ءوزارا ۇلەستەرگە ءبولۋ جونىندە كەلىسىم جاسالدى. سول سياقتى تاراپتار كەمە قاتىناسى, بالىق اۋلاۋ, عىلىمي زەرتتەۋ جانە ماگيسترالدى ترۋبا كوزدەرىن ورنالاستىرۋ ءتارتىبى تۋرالى كەلىسىمگە كەلدى. مۇنىڭ بارلىعىندا ەكولوگيالىق قاۋىپسىزدىك ماسەلەسى نەگىزگە الىنۋى قاجەت. ەڭ باستىسى, كونۆەنتسياعا سايكەس, كاسپي تەڭىزىنە ايماقتىق دەرجاۆالاردان تىس ەلدەر اسكەري كۇشتەرى جىبەرىلمەيدى. كونۆەنتسيا بويىنشا ءار تاراپ كاسپي تەڭىزىن بەيبىت ماقساتتا بەيبىتشىلىك پەن ءوزارا كورشى ىنتىماقتاستىعى ايماعىنا اينالدىرىپ, بەس مەملەكەتتىڭ ەگەمەندىگى مەن تەرريتوريالىق بىرتۇتاستىعىن ءوزارا قۇرمەتتەۋ ارقىلى پايدالانۋ كەلىسىمى بەكىتىلدى. «اقتاۋ ءسامميتى» بەس مەملەكەتتىڭ ءتيىمدى ترانزيتتىك مۇمكىندىكتەرىنە جانە قاۋىپسىزدىككە جول اشتى. كونۆەنتسيا – ىرگەلى قۇقىقتىق قۇجات. كونۆەنتسيا – ءوزارا كەلىسىم. كورسەتىلگەن باپتارعا قارسى كەدەرگىلەردى بولدىرماۋ – جەكە مەملەكەتتەردىڭ مىندەتى. كاسپي قاۋىپسىزدىگى – بولاشاقتىڭ قاۋىپسىزدىگى.
قۇندىزاي
ەرىمبەتوۆا,
مەملەكەت تاريحى
ينستيتۋتىنىڭ
جەتەكشى عىلىمي
قىزمەتكەرى
