جاقىندا جارىق كورگەن, بەتىنە قازاقى توبەت پەن تازىنىڭ سۋرەتى سالىنعان ۇلتتىق اقشامىز – تەڭگەنى جۇرت جىلى قابىلداپ جاتىر. بىرەر اي بۇرىن ەل پرەزيدەنتى قاسىم-جومارت توقاەۆ قازاقتىڭ تانىمال ءانشىسى ديماش قۇدايبەرگەنگە اپپاق تازى سىيلاعان ەدى. ەندەشە «يت – جەتى قازىنانىڭ ءبىرى» دەپ بىلەتىن قازاق ۇعىمىندا تازى مەن توبەتتىڭ ورنى قانداي دەگەن ماسەلەنى ساناعا سالىپ, سالماقتاپ كورەيىك.
كەڭەس وداعىنىڭ ءبىر ورتالىقتان بيلەۋ ساياساتى كەزىندە قازاق ەلىنىڭ ۇلتتىق قۇندىلىقتارىنىڭ كوبىنە اتى-زاتىمەن قوسا جويىلىپ كەتۋ قاۋپى تونگەن ەدى. ونىڭ اراسىندا تازى مەن توبەت تۇقىمى دا بار. بۇل تۋرالى حالىق اقىنى مۇحامەد يسابەكوۆ بىلاي دەپ جىرلاعان ەدى:
توبەت پەن تازىعا
باسقا يت تەڭ كەلە مە؟
تاسباقا باۋىرىم,
كيىكتەي جەلە مە؟
سان عاسىر قازاقتىڭ
اينىماس سەرىگى,
حالقىمنىڭ تورىنە
قايتا كەلە مە؟
«ەتتىڭ ءبارى قازى بولماس, ءيتتىڭ ءبارى تازى بولماس» دەپ تۇيىندەگەن قازاق ءيتتى جەتى قازىنانىڭ بىرىنە بالاعان. ال يت تاريحىنا ەنسەك, ادام بالاسى تاس داۋىرىنەن باستاپ ءيتتى قولعا ۇيرەتۋدى باستاعان نەمەسە 13-15 مىڭ جىل بۇرىن. بۇعان تاۋ-تاستاعى سالىنعان سۋرەت – پەتروگليفتەر كۋا. بەلگىلى عالىم چ.دارۆين يتتەر تۋرالى بىلاي دەگەن: «يتتەر – ادامنىڭ مەتوديكالىق سۇرىپتاۋى, بۋدانداستىرۋ, تاماقتاندىرۋ جانە جاساندى جاعدايدا باعىپ قاراۋ اسەرىنەن ايتارلىقتاي ساپالى تۇردە وزگەرۋى. ادامنىڭ اسەرىنەن يتتەر وتە اقىلدى ءۇي جانۋارى بولۋىمەن قاتار, ولارعا شىن بەرىلگەن اينىماس كومەكشىگە دە اينالدى». ايتا كەتۋ كەرەك, اقىلدى يتتەر اش بولسا دا بوتەن ادامنىڭ بەرگەن تاماعىن جەمەيدى جانە يەسىنە ولگەنشە ادال قىزمەت ەتەدى. يت جىلى تۋعان ادامدار كوبىنەسە مەملەكەتكە ادال قىزمەت اتقارىپ, جەمقورلىق جولىنا تۇسپەيدى ەكەن. يتتەردىڭ يەسىنە ادالدىعى تۋرالى تالاي اڭىز-اڭگىمە مەن كوركەم فيلم شىققان. شەتەلدەردە قوجايىنىنا ادالدىعىن تانىتقان يتتەرگە ەسكەرتكىش تە قويىلعان. الەمدە يت تۇقىمىنىڭ 100 ءتۇرى بار ەكەن. يتتەر 2500 ءيىستىڭ ءتۇرىن اجىراتا الادى. دىبىس تەربەلىسىن قۇلاق ەستۋ مۇشەسى ارقىلى جيىلىگى 90 كگتس دىبىستى اجىراتا الادى, ال ادامنىڭ ەستۋ اپپاراتى – 20/60 كگتس-عا دەيىن.
تازىلار – يت تۇقىمدارى ىشىندەگى اڭشىلىققا عانا بەيىم ەرەكشە تۇقىم, ول قاراعا, مالعا, ادامعا ۇرمەيدى. سۋىققا شىدامسىز, قىستا ۇيدە ۇستايدى. باسقا يتتەرگە قاراعاندا تازىلار وزىنە ۇقىپتى, تازا. تازا تەكتى تازىلار قۇلاعىنىڭ ۇزىندىعى 12-14 سم-گە دەيىن جەتەدى
تازى – سۇيەك ءبىتىمى نازىك, سيراقتارى ۇزىن, ءجۇنى تىقىر, اڭ الاتىن جۇيرىك يت تۇقىمى. تازىنىڭ سىنى اتتىڭ سىنى سياقتى وتە كۇردەلى, ول تازىنىڭ تۇقىمىنا, تۇرىنە, مەكەندەگەن جەرىنە, جاعراپيالىق ورتاسىنىڭ ەرەكشەلىگىنە بايلانىستى بولادى. جۇيرىك تازىلاردى سىناعاندا مىناۋ جىلانباس, تۇلكى تۇمسىق, قاسقىر شەكە ەكەن نەمەسە تەرىس ازۋ, ساعاقتى ەكەن, جارعاق قۇلاق جالىقپاستىڭ ءوزى ەكەن, سالقى ءتوس كەۋدەسى, شىنتاعى قابىرعادان جەكە تۇر ەكەن. سۇيەكتەرى بۋىندى, جۇمىر كەڭ قابىرعا, قىسقا بەل, شوقپار سان, ارتى مايماق, ءجۇندى اياق, جۇمىر تابان دەپ باعا بەرىپ وتىرعان. تازىلار تازا قاندىلىعىمەن ەرەكشەلەنەدى. قىراندىعى جاعىنان – قۇماي, قۇماي تازى; تازا قاندىلىعى مەن تۇگى جاعىنان – قۇنى, قۇنى تازى; شاتالىعىنا قاراي دۇرەگەي, دۇرەگەي تازى دەپ اتالادى. ءجۇن, تۇگىنە قاراي قۇنى, تىقىر, سابالاق, جارعاق قۇلاق, دۇرەگەي تۇكتى دەپ جىكتەيدى. كەسكىن-كەلبەتى, سۇيەك ءبىتىمى جاعىنان تاۋلى, ادىر, جون, ورماندى وڭىرلەردە شاپەتى شاعىرلاۋ سۇيەكتىلەرى كەزىگەدى.
تازىلار – يت تۇقىمدارى ىشىندەگى اڭشىلىققا عانا بەيىم ەرەكشە تۇقىم, ول قاراعا, مالعا, ادامعا ۇرمەيدى. سۋىققا شىدامسىز, قىستا ۇيدە ۇستايدى. باسقا يتتەرگە قاراعاندا تازىلار وزىنە ۇقىپتى, تازا. تازا تەكتى تازىلار قۇلاعىنىڭ ۇزىندىعى 12-14 سم-گە دەيىن جەتەدى.
ۇشقىر تازىلار ساعاتىنا 80 شاقىرىم جىلدامدىققا جۇگىرە الادى, بۇل قابىلاننىڭ جىلدامدىعىنا تەڭ. تازى مىنەزى جۋاس, ادەتتە, اشۋ شاقىرمايتىن بايسالدى, ال ەگەر دە اشۋ شاقىرسا, ايانبايتىن جىرتقىش. دەرەكتەرگە قاراعاندا, 1938 جىلى قازاق ەلىندە 4200 تازا تەكتى تازى بولعان.
ال توبەت – كوشپەندى ءومىر تاريحىنىڭ قۇندى جادىگەرى. قازاق ۇلتىنىڭ وتىرىقشى مادەنيەتى تۇسىندا جوعالىپ كەتۋ قاۋپى ءتوندى. ول – قيىردى شالعان وتە قىراعى كۇزەتشى جانە كوشپەندى ەلدىڭ باستى بايلىعى. بۇل يتتەردىڭ تاريحى 4 مىڭ جىلدان اسادى. XII عاسىردا ساياحاتشى ماركو پولو قازاق جەرى تۋرالى جازبالارىندا توبەت يت تۋرالى: «قازاقتارعا تايىنشاداي بيىك كەسەك دەنەلى يتتەر – تاعى اڭدى اۋلاۋدا, كۇزەتتە جانە اۋىر جۇمىستاردا ادامدارعا تاماشا سەرىك» دەپ جازادى. قازاقستاندا تازا قاندى توبەتتى تابۋ مىڭنان ءبىرى عانا كەزىگەدى. توبەت يتتەردىڭ تۇقىمى موڭعوليادا تۇراتىن قانداستارىمىزدا ساقتالعان.
قازاقى توبەتتەردىڭ ورتاشا تۇرقى 70-80 سم-گە دەيىن بولادى, سالماعى – 50-70 كەلى. ءجۇنىنىڭ ۇزىندىعى 10 سم-گە دەيىن جەتەدى. سۋىققا ءتوزىمدى, توڭبايدى. توبەت يتتەر يەسىنە وتە ادال, اقىلدى جانە جۇرەكتى, باتىل بولادى. توبەت دەگەن اتاۋ «توبە يت» دەگەن اتاۋدان قالىپتاسقان بولۋى دا ىقتيمال. سەبەبى بۇل يتتەر قورانىڭ توبەسىنە نەمەسە بيىكتەۋ دوڭگە شىعىپ جاتۋعا اۋەس
قازاقى توبەتتەردىڭ ورتاشا تۇرقى 70-80 سم-گە دەيىن بولادى, سالماعى – 50-70 كەلى. ءجۇنىنىڭ ۇزىندىعى 10 سم-گە دەيىن جەتەدى. سۋىققا ءتوزىمدى, توڭبايدى. توبەت يتتەر يەسىنە وتە ادال, اقىلدى جانە جۇرەكتى, باتىل بولادى. توبەت دەگەن اتاۋ «توبە يت» دەگەن اتاۋدان قالىپتاسقان بولۋى دا ىقتيمال. سەبەبى بۇل يتتەر قورانىڭ توبەسىنە نەمەسە بيىكتەۋ دوڭگە شىعىپ جاتۋعا اۋەس.
توبەت يت تۋرالى, كوشپەندى ەلدىڭ مالىن يت-قۇستان امان ساقتاۋدا جانە ادالدىق پەن ەرلىكتەرى جايلى تالاي اڭىز, اڭگىمە بار. قازىرگى جاڭا قازاقستان ارقاسىندا جوعالۋدىڭ الدىندا تۇرعان ۇلتتىق قۇندىلىقتارىمىز قايتا قازاعىمىزعا قايتىپ كەلۋىنە جاعداي جاسالىپ جاتىر. ەندىگى مىندەت وسى ۇلتىمىزدىڭ قازىناسى – تازى مەن توبەتتى بۇكىل دۇنيە جۇزىنە ايگىلى ەتىپ, ءوزىنىڭ ءتيىستى ورنىن الۋعا اتسالىسۋعا جاعداي تۋىپ وتىر. بۇل – وتە اۋقىمدى جۇمىس, اتالعان يتتەرگە سەلەكتسيا جۇمىسىن جۇرگىزىپ, ۇلت گەنوفوندىن قالىپتاستىرۋعا ۇكىمەت ارناۋلى قاراجات ءبولىپ وتىر. بۇل اۋقىمدى ىسكە كاسىبي ءبىلىمى بار جاستار ايانباي اتسالىسقانى دۇرىس.
يگىلىك امىرعالين,
استانا قالاسى
