ءۇندى حالقىنىڭ ۇلى پەرزەنتى ماحاتما گاندي ومىردە باعا جەتپەس ءتورت بوستاندىقتىڭ بار ەكەندىگىن ايتا كەلە, ولاردىڭ ىشىندە ءسوز بوستاندىعىنا ەرەكشە ءمان بەرەدى.
مۇندايدا كورنەكتى پولياك جازۋشىسى برۋنو ياسەنسكيدىڭ: «دوسىڭنان قورىقپا, كوپ بولسا ساتىپ كەتەر. دۇشپانىڭنان قورىقپا, كوپ بولسا ءولتىرىپ كەتەر. قورىقساڭ, نەمقۇرايلى ادامنان قورىق. ويتكەنى, نەمقۇرايلىلىقتىڭ كەسىرىنەن ومىردە ساتىپ كەتۋ, ءولتىرىپ كەتۋ بەل الۋدا» دەگەنى ويعا ەرىكسىز ورالادى.
بارىمىزگە بەلگىلى, تاۋەلسىزدىككە دەيىنگى جەتپىس جىلدان استام ۋاقىت بويى اتا ءداستۇرىمىز اياققا باسىلىپ, ۇرپاعىمىز قاسيەتتى انا تىلىندە ۇلاعاتتى ءسوز تىڭداۋدان قالدى. ەسەسىنە, ءتۇرلى ۇلتتاردان تاريح الەمىندە بۇرىن-سوڭدى كەزدەسپەگەن ۇلتسىز ءدۇبارا قوعام قۇرۋعا ۇمتىلىس جاسالدى. ول قوعامدا ءوزىنىڭ ويىن اشىق ايتقان ادام «حالىق جاۋى» اتانىپ, نە اتىلدى, نە اباقتىعا جابىلدى, نە اقىلى اۋىسقان ادامدار ۇيىنەن بىراق شىعىپ جاتتى. ناتيجەسىندە سول كەزدەگى زيالى قاۋىم وكىلدەرى جالتاڭكوز بولىپ, سىبىرلاي سويلەسۋگە داعدىلانىپ الدى. اقيقاتقا ءبىر ءوزىنىڭ دارا قۇقى بار جالعىز عانا پارتيا بيلىك جۇرگىزگەن قوعامدا «ۇندەمەگەن ۇيدەي پالەدەن قۇتىلادى» دەگەن قاعيدا بەرىك ورىن الدى.
مىنەكي, وسىنداي احۋال قالىپتاسقان قوعامنان شىققان بىزدەر ءۇشىن دەموكراتيا ۇعىمىنىڭ, اسىرەسە ءسوز بوستاندىعىنىڭ ماڭىزى ەرەكشە ەكەندىگى تۋرالى ايتىپ جاتۋدىڭ ءوزى ارتىق. سوندىقتان دا ءبىز اتا زاڭىمىزعا «ءسوز بەن شىعارماشىلىق ەركىندىگىنە كەپىلدىك بەرىلەدى. تسەنزۋراعا تىيىم سالىنادى. اركىمنىڭ زاڭ جۇزىندە تىيىم سالىنباعان كەز كەلگەن تاسىلمەن ەركىن اقپارات الۋعا جانە تاراتۋعا قۇقىعى بار» دەپ اشىق جازدىق. ءسويتىپ, 1991 جىلعى 28 ماۋسىمدا قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ «ءباسپاسوز جانە باسقا دا بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارى تۋرالى» زاڭى قابىلدانىپ, ول قۇجات تاۋەلسىز ەلىمىزدىڭ ەڭ العاشقى قابىلداعان زاڭدارىنىڭ قاتارىنان تابىلدى. كوپتەگەن وتاندىق مامانداردىڭ پىكىرىنشە, بۇل زاڭنىڭ دەموكراتيالىق نورمالارى قازاقستاندىق ءباسپاسوزدىڭ كۇرت دامۋىنا جول اشتى.
وتاندىق مەديا سالانى ودان ءارى دامىتۋعا, مەملەكەتتىك ەمەس باق-تىڭ پايدا بولۋىنا, ءىرى مەديا قۇرىلىمداردى ورنىقتىرۋعا جانە كۇرت دامىتۋعا 1999 جىلعى 23 شىلدەدە قابىلدانعان كونتسەپتۋالدى تۇرعىداعى جاڭا زاڭنىڭ اسەرى مولىنان بولدى. بۇل زاڭدى دايىنداۋعا حالىقارالىق ۇيىمداردىڭ, بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارى جانە ۇكىمەتتىك ەمەس ۇيىمداردىڭ وكىلدەرى بەلسەندى اتسالىسقاندارىن اتاپ وتكەن ءجون. 2001, 2007 جانە 2009 جىلدارى اتالمىش زاڭعا بىرقاتار وزگەرىستەر مەن تولىقتىرۋلار ەنگىزىلىپ, اقپاراتتىق كەڭىستىكتەگى بارلىق قۇرىلىمدار شيراتىلا ءتۇستى. قازىر مەديا-نارىقتىق دامۋ قارقىنى بويىنشا ءبىز ورتالىق ازيا مەن قاپ تاۋىنىڭ كوپتەگەن ەلدەرىنەن ىلگەرى كەلە جاتقان جاعدايىمىز بار.
بۇگىن ەلىمىزدە 2098 بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارى قىزمەت جاساپ جاتسا, ولاردىڭ 79 پايىزى مەملەكەتتىك ەمەس اقپارات قۇرالدارى بولىپ تانىلادى. ايتالىق, 1992 جىلى قازاقستاندا تەك 10 رەسپۋبليكالىق مەملەكەتتىك جانە 21 مەملەكەتتىك ەمەس باسىلىمدار عانا بولعانىن ەسكەرسەك, قازىرگى قول جەتكىزىپ وتىرعان كورسەتكىشتەر قوعام دامۋىنىڭ دەموكراتيالىق سيپات الىپ كەلە جاتقانىنىڭ كۋاسى ىسپەتتى. كوڭىل اۋدارارلىق تاعى ءبىر ماسەلە مەملەكەتتىك ءتىلدى باق-قا سايادى. قازىر تەك قازاق تىلىندە 347 باق اقپارات كەڭىستىگىندە ءوز جۇمىستارىن اتقارۋدا. مىسالى, ەل تاريحىندا تۇڭعىش رەت مەملەكەتتىك باستى تەلەارنا «قازاقستان» ءوز حابارلارىن ءجۇز پايىز قازاق تىلىندە تاراتىپ وتىر. سالىستىرمالى تۇردە ايتار بولساق, 1996 جىلى نەبارى 25 قازاقتىلدى باسىلىم بولاتىن. ەلىمىزدە ۋكراين, نەمىس, كارىس, ۇيعىر, وزبەك جانە وزگە دە وتىزعا جۋىق تىلدەردە اقپارات كوزدەرى شىعارىلاتىنىن, ولارعا ۇكىمەت مەملەكەتتىك تاپسىرىس ەسەبىنەن قارجىلاندىرۋ مۇمكىندىگىن قاراستىراتىنىن, ال بۇل كەشەگى كەڭەستىك كەزەڭنەن كەيىنگى كەڭىستىكتەگى رەسپۋبليكالاردىڭ بىردە بىرەۋىندە دە بايقالمايتىنىن اتاپ وتكەن ءجون.
ايماقتىق بۇقارالىق اقپاراتتىق قۇرالدارى دا سەرپىندى دامۋ ۇستىندە. ماسەلەن, سەمەي قالاسىندا «بايۋاقوۆ تۆ-6» اتتى مەديا-حولدينگ ون جىلدان استام ۋاقىت ىشىندە وزگەگە ۇلگى بولارلىقتاي مول تاجىريبە جيناقتاپ ۇلگەردى. قازىر مۇندا ءبىر تەلەكومپانيا, تارالىمدارىنىڭ جالپى سانى 50000 داناداي بولاتىن ءۇش باسىلىم, ءبىر باسپاحانا جانە جۇزگە جۋىق ادام قامتىلعان قوسالقى شارۋاشىلىق جۇمىس ىستەۋدە.
مەملەكەتتىك قامقورلىقتىڭ تاعى دا ءبىر سالاسى – وتاندىق باق-تىڭ كونتەنت ساپاسىن كوتەرۋگە سايادى. وسى رەتتە, مەملەكەتتىك وكىلەتتىك ورگاننىڭ باستاماسىمەن «بالاپان», «ءبىلىم جانە مادەنيەت», «24 kz», «Kazsport» ءتارىزدى ەلىمىزدە جاڭا تەلەارنالار ىسكە كىرىسكەنىن جانە «Caspionet» تەلەارناسىنىڭ «KazakhTV» بولىپ اتاۋىن وزگەرتكەنىن ايتقان ءجون. سونداي-اق, مەملەكەتتىك تەلەارنالاردىڭ حابار تاراتۋ كەستەلەرىندە وتاندىق كونتەنتتىڭ ۇلەسىنىڭ ۇزبەي ءوسىپ كەلە جاتقانىن دا اتاپ ءوتۋ ءلازىم. ناقتىراق ايتقاندا, قازىر «حابار» – 80 پايىز, «قازاقستان» – 71 پايىز, «24 kz» – 100 پايىز, «Kazsport» – 98 پايىز, «KazakhTV» – 95 پايىز تەلەباعدارلامالارىن وتاندىق ونىممەن جاساقتايدى. سونىمەن قاتار, مەملەكەت تاراپىنان ساندىق سپۋتنيكتىك تەلەحابارلار تاراتۋ قولعا الىنىپ وتىر. ناتيجەسىندە, بۇگىن 407 مىڭ ابونەنت «وتاۋ TV» ساندىق سپۋتنيك تەلەارناسىنىڭ كورەرمەنىنە اينالدى, ءارى بۇل باعىتتا جۇمىستار ءوز جالعاسىن تابۋدا. تەحنولوگيالىق مەشەۋلىكتى ەڭسەرۋ باعىتىندا دا ىلگەرىلەۋ بايقالادى. سونىڭ ءبىر جارقىن كورىنىسى ىسپەتتى «قازمەديا ورتالىعى» تەلە-راديوكەشەنى وندىرىستىك تسيكلىنىڭ ىسكە كىرىسكەنىن ايتۋعا بولادى.
كۇندەلىكتى ومىرگە اقپاراتتار تاراتۋدىڭ جاڭاشا ءبىر سالاسى – ينتەرنەت دەندەپ ەنىپ كەلەدى. قازاقستان رەسپۋبليكاسى ستاتيستيكا اگەنتتىگىنىڭ رەسمي دەرەكتەرى بويىنشا بۇگىن ەلىمىزدە 11 ميلليوننان استام ادام ينتەرنەتپەن جۇمىس جاسايدى. بۇل – ءجۇز ادامنىڭ 67,3 پايىزى ينتەرنەتتى پايدالانىپ وتىر دەگەن ءسوز. ياعني, مەديا ءورىسى قاتتى وزگەرىسكە ءتۇسىپ, ناقتى جۋرناليستيكا ۆيرتۋالدى وڭگە اينالا باستادى. بۇل ءبىر جاعىنان كەڭ اقپارات الۋدىڭ ءارى تاراتۋدىڭ ءتيىمدى ءتاسىلى بولعانىمەن, ەكىنشى جاعىنان كاسىبي بىلىكتىلىك پەن جاۋاپكەرشىلىكتىڭ كۇرت تومەندەۋىنە اكەلۋدە.
جاسىراتىنى جوق, قازىر كوپتەگەن ارىپتەستەرىمىز جۋرناليستىك ىزدەنىستەن گورى وزىنە كەرەكتى اقپاراتتى ينتەرنەتتەن كوشىرىپ الا سالۋعا دەن قويا باستادى. الەۋمەتتىك جەلى تۇپتەپ كەلگەندە وسەك-اياڭنىڭ, قىسىر ءسوزدىڭ, ماعىناسىز وي مەن پىكىردىڭ, ءمانسىز اڭگىمەنىڭ وزەگىنە اينالدى. ەڭ سوراقىسى, قازاق ءتىلى جاپا شەگۋدە. ينتەرنەت پايدالانۋشىلاردىڭ كوپشىلىگى قازاق تىلىنە بەيىمدەلمەگەن كومپيۋتەرلەرمەن جۇمىس ىستەگەندىكتەن, شۇبار تىلمەن قازاقشا بىردەڭەلەردى جازىپ جاتادى. ولاردى وقىعاندا, قازاق تىلىنە دەگەن قىزىعۋشىلىقتان گورى ودان شوشىنۋعا بەيىم تۇرارىڭ انىق. بۇلاي جالعاسا بەرەتىن بولسا, ءبىز ەشقاشان مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ مارتەبەسىن كوتەرە المايمىز. سوندىقتان, بۇل تەز ارادا ءتيىستى ورىنداردىڭ نازارىنا ءىلىنىپ, ءوزىنىڭ دۇرىس شەشىمىن تابۋى ءتيىس.
جاۋاپكەرشىلىك ماسەلەسى دە كۇن تارتىبىنەن تۇسپەۋى قاجەت. وكىنىشتىسى سول, دەموكراتيانىڭ يگى قادامدارىن ساياسي ساۋداعا سالۋعا ءۇيىر بولۋشىلىق اراكىدىك بولسا دا, بوي كورسەتىپ قالىپ وتىر. اڭگىمە, ءوز ارامىزداعى قوعام مەن جەكە ادام مۇددەلەرىن ءبىر-بىرىنە قاراما-قارسى قويۋعا ۇمتىلاتىندار جايلى بولىپ تۇر. اسىرەسە, ولار بولماشىعا ءمىن تاعىپ, تۇيمەدەيدى تۇيەدەي قىلىپ كورسەتۋگە, تاۋەلسىزدىكتى تالكەك, ەلدىكتى كەلەكە ەتۋگە قۇمار. مۇنداي قىلىقتاردى, اسىرەسە, ينتەرنەت بەتتەرىنەن مولىنان كەزدەستىرۋگە بولادى. وسى رەتتە, مىنا ءبىر ۇلاعاتتى اڭگىمەنى ايتا كەتۋدىڭ ءجونى بار سياقتى.
«الەم نەدەن باستاۋ الادى» دەگەن سۇراققا عۇلاما: «سەنىڭ ەكى كوزىڭنەن» دەپ جاۋاپ قاتادى. ءيا, كوزدىڭ نەگىزگى مىندەتى – كورۋ. بىراق, ونىڭ نەنى جانە قالاي كورەتىنى ۇلكەن پالساپالىق ماسەلە, ءوز الدىنا ءبىر تىلسىم دۇنيە. بىرەۋ ءۇشىن, ماسەلەن, وت ءومىردىڭ شىراعى رەتىندە تانىلسا, باسقاعا ول اقىرزاماننىڭ بەلگىسى بولىپ قابىلدانۋى مۇمكىن. ءبىر نارسە ايقىن – دۇنيەگە, ادامدارعا, ومىرگە ءبىر اللانىڭ كوزىمەن قاراۋ كەرەك. بىراق, جاراتۋشىنى ەشكىم كورگەن جوق, ونى تولىق تۇيسىنگەن دە ەمەس. سوندىقتان, بارلىق نارسەگە ءتاڭىرىمىزدىڭ ادامعا بەرگەن ۇيات كوزىمەن قاراۋىمىز قاجەت.
كەنجەبولات جولدىباي,
ساياساتتانۋشى
