قويشىعارا سالعاراۇلى, عالىم-جازۋشى, قر مەملەكەتتىك سىيلىعىنىڭ يەگەرى:
بىزدە تاريحي سىن جوق
– بىرەر اي بۇرىن مەملەكەتتىك حاتشىنىڭ جەتەكشىلىگىمەن وتكەن ۇلكەن جيىننان كەيىن ەلىمىزدەگى اقپارات قۇرالدارىندا تاريحتى ناسيحاتتاۋ ءۇردىس الىپ كەتكەنىن بايقاماۋ مۇمكىن ەمەس. كىشكەنتاي بالالارىمىزعا ارنالعان «بالاپان» تەلەارناسىنىڭ ءوزى تاريحتان ماعلۇمات بەرەتىن حابارلار دايىنداپ كورسەتۋگە كوشتى. ءبىر جاعىنان قۋاناسىڭ. ەل بولىپ ەس جيا باستاعان سەكىلدىمىز. ەكىنشى جاعىنان جوعارى جاقتان بۇيرىق كەلمەسە ۇلت مۇددەسىن ەسىنە دە المايتىن كەيبىر باق باسشىلارىنىڭ ناۋقانشىلدىعى كوڭىلگە سەلكەۋ تۇسىرەدى…
جالپى تاريحي شىندىققا دەگەن اڭسارى ويانعان ءبىزدىڭ قوعامدا «تاريحپەن اۋەسقويلار اينالىسىپ كەتتى» دەپ بايبالام سالۋشىلاردىڭ تابىلىپ جاتقانى تاعى بار. ءسىزدىڭ وسى جونىندە پىكىرىڭىز قانداي؟
– ءبىزدىڭ حالقىمىزدىڭ وتكەن-كەتكەنى – باي تاريح. بىراق ءالى تولىق زەرتتەلمەگەن. ءبىر جۇيەگە تۇسپەگەن. ەلىمىزدىڭ شىنايى اقيقاتتى ارقاۋ ەتكەن تاريحى ءالى جازىلماعان. سوناۋ ەستە جوق ەسكى زاماننان بۇگىنگى كۇنگە ۇدەرە تارتقان ءومىر كەرۋەنىنەن ءتۇسىپ قالعان تاريحىمىزدى تۇگەندەۋگە ۇمتىلعان ىزدەۋشىلەر كوپ. وعان قازاقتىڭ سانالى ازاماتتارىنىڭ ۇلەس قوسۋعا مۇددەلى بولىپ وتىرعانى دا راس. ولاردىڭ قاتارىندا, ارينە, تاريحشىلار دا, تاريحشى ەمەستەر دە بار. وسىنىڭ تاريحشىلارىن – «كاسىبي تاريحشىلار», ال تاريحشى ەمەسىن – «اۋەسقوي تاريحشىلار» دەپ ءجۇرمىز. كاسىبي تاريحشىلار بەلگىلى ءبىر حالىقتىڭ تاريحىن جان-جاقتى زەرتتەپ, جەتىك مەڭگەرگەن, سونىمەن بىرگە الەم تاريحىنان دا مول حابارى بار بىلىكتى, ءبىلىمدى دە مامان. شىن مانىندە سولاي بولۋى كەرەك.
– ال بىزدە قالاي؟
– بىزدەگى كاسىبي تاريحشىلار – كەشەگى كەڭەستىك زاماندا سول كسرو قۇرامىنا كىرگەن بۇراتانا حالىقتاردىڭ بىردە- بىرەۋىنىڭ تاريحىن وزدەرىنەن شىققان ءتول پەرزەنتىنە زەرتتەۋگە رۇقسات ەتىلمەگەن كەزدە امالسىزدان كومپارتيانىڭ, كومسومول ۇيىمىنىڭ, كاسىپوداقتىڭ, ودان قالدى بەسجىلدىقتار مەن ەكپىندى قۇرىلىستاردىڭ تاريحىن زەرتتەپ, سودان كانديداتتىق, دوكتورلىق ديسسەرتاتسيا قورعاعان ازاماتتار. بۇلار وزدەرى قورعاعان تاقىرىپتى جەتىك مەڭگەرگەنىمەن, حالىقتىڭ تاريحىن تۇبەگەيلى زەرتتەمەگەن, سوعان ءومىرىن ارناپ, ونىمەن ۇنەمى اينالىسپاعان ادامدار. وسىنداي جاعدايدا ولاردى قالاي تولىققاندى «عالىم, تاريحشى» دەۋگە بولادى؟.. ال «اۋەسقوي تاريحشىلار» دەپ جۇرگەنىمىز نەگىزىنەن تاريحي تاقىرىپقا قالام تارتىپ جۇرگەن جازۋشىلار مەن جۋرنالشىلار جانە سولار سەكىلدى جوعارى ءبىلىمدى تاريح جاناشىرلارى, قازاق تاريحىنىڭ جوعىن ىزدەپ تاريح اقتاڭداقتارىن تولتىرساق دەگەن يگى نيەتتەگى ازاماتتار. ارينە, وكىنىشكە قاراي, ولاردىڭ ءبارىنىڭ دەڭگەيى بىردەي ەمەس. ارالارىندا وي-ءورىسىنىڭ تومەندىگىنەن ءوزى شىققان رۋ-تايپانى, ءوز اتالارىن دارىپتەۋگە باسىمدىق بەرىپ, پەندەشىلىك جاساپ جاتاتىندارى دا بار. بىراق نەگىزىندە باسىم كوپشىلىگى حالىقتىڭ اۋىزشا تاريحىنىڭ دەرەكتەرىن پايدالانا وتىرىپ, تاريح كوشىنە وزىندىك ۇلەس قوسۋعا تالپىنۋشىلار.
قازىرگى ءبىر جامان ادەت: بۇل ەكى توپتاعىلار اراسىندا مۇددەلى ۇندەستىك جوق. ءبىرىن-ءبىرى تولىقتىرىپ, قولداي بەرمەيدى. كاسىبي تاريحشىلار «تاريحپەن اۋەسقويلار اينالىسىپ كەتتى, ءبۇلدىرىپ جاتىر» دەپ ولاردى كىنالايدى. بىراق ولار اۋەسقوي تاريحشىلاردىڭ ەڭبەگىنە عىلىمي تۇرعىدان تالداۋ جاساپ, قاي جەردەن ءمۇلت كەتىپ, قانداي قاتە جىبەرگەنىن ناقتى دالەلدەپ كورسەتكەن ەمەس, ەشكىمنىڭ اتىن اتاپ, ءتۇرىن تۇستەمەيدى. ال اۋەسقويلار بولسا ءوز تاراپىنان «كاسىبي تاريحشىلار ەسكى سۇرلەۋدان شىعا المايدى, تاۋەلسىزدىك تالابىنا ساي تاريحتى جاڭاشا پايىمداي الماي كەلەدى» دەپ, ولاردىڭ وزدەرىن سىنايدى. وسىنىڭ ءبارىن جۇيەلەپ وتىراتىن بىزدە تاريحي سىن جوق.
– شىن مانىندە كاسىپقوي تاريحشىلاردىڭ ارتىقشىلىعى ولاردىڭ وسى سالا مامانى ەكەنىن راستايتىن قۇجاتتىق قاعازدارىمەن عانا ولشەنىپ وتىر عوي. سولاي ما؟
– ءبىزدىڭ جاعدايىمىزدا سولاي دەۋگە بولادى. كەشەگى كەڭەستىك كەزەڭدە ءوز تاريحىن زەرتتەۋگە مۇمكىندىك بەرىلمەگەندىكتەن, تەك بيلەۋشى ەلدىڭ ساياساتىنا ساي, سونىڭ يدەولوگياسىمەن ۇندەسەتىن تاقىرىپتاردى عانا زەرتتەپ, سودان كانديداتتىق, دوكتورلىق ديسسەرتاتسيا قورعاۋعا ءماجبۇر بولعاننان كەيىن ولاردىڭ ءتول تاريحىمىزدى تانىپ-بىلۋدەگى ءبىلىمى مەن بىلىگى سول العان عىلىمي اتاقتارىمەن عانا ولشەنبەگەندە قايتەدى. وسىدان بىرنەشە جىل بۇرىن بەلگىلى ادەبيەت سىنشىسى, جۋرناليست ءامىرحان مەڭدەكەنىڭ «شىمكەنتتىڭ تسەمەنت زاۋىتىنىڭ تاريحىن جازىپ, عالىم اتاعىن العانىن» جازعانى بار. شوپاندار بريگاداسىنىڭ تاريحىنان قورعاپ, عالىم اتانعاندار بار. بۇل – شىندىق. بىراق وسىلاردىڭ اراسىندا ءوز بەتتەرىمەن ىزدەنىپ, عىلىمي تۇرعىدا جوعارى دارەجەگە جەتكەن ازاماتتارىمىز دا بارشىلىق. ولاردىڭ ەسىمدەرى قازىر ەلگە تانىلىپ تا قالدى. بۇلار نەگىزىنەن ەل تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىن كەڭەستىك داۋىردە كوممۋنيستەردىڭ حالقىمىزعا قارسى جۇرگىزىلگەن زۇلمات ساياساتىنىڭ زاردابىن ارحيۆ دەرەكتەرى ارقىلى ايعاقتاپ, تاريحي شىندىقتى جاريا ەتكەندەر. اركىم ءوز جۇمىسى مەن ءىس-ارەكەتىنە قاراي ابىروي تابادى. بىراق وزدەرىن «كاسىبي تاريحشىمىز» دەيتىندەردىڭ تاريح جاناشىرلارىنىڭ ءبارىن ءبىر قاتارعا تۇرعىزىپ, توعىشار وزىمشىلدىكپەن «اۋەسقويلار تاريحتى ءبۇلدىرىپ بارادى» دەپ «تيسە تەرەككە, تيمەسە بۇتاققا» ادىرەسسىز بايبالامىن بىلىمدىلىككە جاتقىزا المايمىن.قالاي بولعاندا دا, جوقتى جەكەلەپ ىزدەگەننەن گورى كوپ بولىپ ىزدەگەن ءتيىمدى عوي.
– ءسىز ءوزىڭىزدى وسىنىڭ قايسىسىنا جاتقىزاسىز؟
– ءوزىمدى كاسىپقوي تاريحشىعا دا, اۋەسقوي تاريحشىعا دا جاتقىزا المايمىن. مەن – تاريحتىڭ جاناشىرىمىن. تاريحتىڭ ناسيحاتشىسىمىن. ءوزىمدى تاريحتىڭ جوعالعان سىڭار شەگەسىن دە قالدىرماي تۇگەندەۋگە ۇلەس قوسۋدى مۇرات تۇتقان قازاقتىڭ ءبىر پەرزەنتىمىن دەپ ەسەپتەيمىن.
موڭعول – مىڭعۇل, ول – تۇرىك حالقىنىڭ ءبىر بۇتاعى
– ءوزىڭىز دە حاباردار بولارسىز, جاقىندا «قازاق حاندارى جانە ولاردىڭ ۇرپاقتارى» اتتى كىتاپتىڭ تۇساۋكەسەرى بولعان. بۇل ەڭبەكتى دە اۋەسقوي تاريحشىلار قۇراستىرعان ەكەن.
– ءيا, ول كىتاپ قولىمدا بار. بۇل كىتاپتىڭ جالپى مازمۇنى شەجىرەگە نەگىزدەلگەن. بىراق اۆتورلارىنىڭ ءبىرى – اناتولي ولوۆينتسوۆتىڭ سوڭعى جازعان «تيۋركي يلي مونگولي؟ ەپوحا چينگيسحانا» دەگەن ەڭبەگىندە وقىرمانعا وي سالاتىنداي جاڭالىقتى تۇجىرىمدار بار.
– جالپى قازاق مەملەكەتىنىڭ بيلىگىنىڭ باسىندا شىڭعىسحاننىڭ ۇرپاقتارى تۇرعانى بەلگىلى. كەنەسارى حان تۋرالى شىندىقتى ايتامىن دەپ قۋدالاۋعا تۇسكەن عالىم ەرمۇحان بەكماحانوۆ تا سول اۋلەتتەن. بۇگىنگى زيالى قاۋىم اراسىندا دا تىكەلەي شىڭعىسحاننان تاراعان ۇرپاقتار بار. ال ءبىز ايتىپ وتىرعان «قازاق حاندارى جانە ولاردىڭ ۇرپاقتارى» اتتى شەجىرە سول شىڭعىسحان ۇرپاقتارىنىڭ قازاق ەكەنىنىڭ ناقتى دالەلى, دەرەگى. بۇل ءبىراز جىلدار بويى ءباسپاسوز اينالىپ وتۋگە تىرىسقان, ءبىز سۇحبات الساق تا «بۇل تاقىرىپقا بارماڭدار» دەپ, باسشىلارىمىز شەك قويىپ كەلگەن شىڭعىسحان تاقىرىبىن, وسى توڭىرەكتەگى ايتىس-تارتىس, پىكىر تالاستاردى ءبىر جاقتى قىلۋعا, شىڭعىسحاندى قالاي دا قازاققا جاقىنداتۋعا ءتيىس ەدى… بىراق, ولاي بولعان جوق. كىتاپتىڭ تانىستىرىلىمى ۇستىندە دە ولوۆينتسوۆ شىڭعىسحاننىڭ قازاققا جات ەمەستىگىن, موڭعول دەگەن «ۇلت جوعىن», ولاردىڭ وقشاۋلانىپ قالىپ, بولەك ءدىن قابىلداپ, ءبولىنىپ كەتكەنى بولماسا ءاۋ باستان تۇرىكتىڭ ءبىر تايپاسى ەكەنىن ايتقان بولاتىن. بىراق ءبىزدىڭ بىرقاتار اكادەميكتەر وعان قارسى شىعىپ, اۋىز اشتىرماي تاستادى… ءسىز بۇل ورايدا قانداي پىكىردەسىز؟
– مەن ولوۆينتسوۆتىڭ پىكىرىن قولدايمىن, بىراق ءدال مۇنداي كوزقاراسقا ودان بۇرىن كەلگەنمىن. ءدال سول پىكىردى بىلدىرەتىن ماقالالارىم دا, كىتاپتارىم دا ونىكىنەن ەرتەرەك جارىق كورگەن. مىسالى, ءبىز قازاق, تاتار, باشقۇرت, تاعى باسقا ەلدەردى تۇرىك حالقىنىڭ ءبىر-ءبىر بۇتاعى دەسەك, موڭعول دەگەن دە سولارداي تۇرىك حالقىنىڭ ءبىر بۇتاعى. ول – تەگى بولەك باسقا حالىق ەمەس. كەرەك دەسەڭىز, بۇگىنگى قازاق حالقىن قۇراعان تايپالاردىڭ كوبى بۇرىننان سول مىڭعۇل قۇرامىندا بولعان. مەن بۇل حالىقتىڭ اتىن قازىرگى ايتىلىپ جۇرگەندەي «موڭعول» ەمەس, «مىڭعۇل» دەپ تانيمىن. بۇل مىڭعۇلدار تازا تۇرىك تىلىندە سويلەگەن. ءتاڭىر ءدىنىن تۇتىنعان. ال بۇگىنگى حالحا موڭعولداردىڭ ءتىلى – تۇرىك, كيدان, ءمانجۇر تىلدەرىنىڭ قوسىندىسى. بۇل جاعدايعا ولار كيداندار مەن مانجۇرلەر جاۋلاپ الىپ, بىرنەشە عاسىر بوداندىقتا بولۋدىڭ سالدارىنان كەيىن ۇشىراعان. ءتاڭىر ءدىنىن ەمەس, بۋددا ءدىنىن ۇستانادى. جالپى مىڭعۇل حالقى شىققان تەگى جاعىنان ەجەلدەن تۇرىك حالقىنىڭ ۇلكەن ءبىر بۇتاعى. مۇنىڭ ءبارى جۋىردا «ءۇش قيان» باسپاسىنان جارىققا شىققان مەنىڭ «مىڭعۇل مەن موڭعول جانە ءۇش شىڭعىس» اتتى زەرتتەۋ ەڭبەگىمدە جان-جاقتى ايتىلعان. قازىر ورىس تىلىندەگى نۇسقاسى دايىندالىپ جاتىر. سوندا دا وسى پىكىردى ناقتى دەرەكتەرگە سۇيەنىپ دالەلدەگەن بولدىم. بۇعان دەيىنگى مىڭعۇلدار جونىندەگى زەرتتەۋلەردىڭ ءبارى «موڭعولدىڭ قۇپيا شەجىرەسىنىڭ» دەرەگىندەگى شىڭعىسحاننىڭ اتا تەگىنىڭ تاريحىنان, ناقتىراق ايتقاندا, ەرگەنە-قوننان بورتە چينو مەن گاو مارال باستاپ شىققان جۇرتتىڭ تىرلىگىنەن باستاپ, ءحىىى عاسىردان بەرگى وقيعالار توڭىرەگىندە وي قوزعايتىن. ال مەن ءوز زەرتتەۋىمدە مىڭعۇلداردىڭ ەرگەنە-قونعا كەلگەنگە دەيىنگىسىن باياندايمىن جانە تاريحتا ءۇش شىڭعىستىڭ بولعانىن, سونىڭ سوڭعىسى تەمۋجين ەكەنىن دالەلدەيمىن.
– وسى شىڭعىسحاننىڭ نەمەسە موڭعولداردىڭ تۇرىك ەكەنىنىڭ باستى دالەلى رەتىندە نەنى ايتار ەدىڭىز؟
– دالەل كوپ. سولاردىڭ ءبىرى – ولار تۇرىك تىلىندە سويلەگەن. مۇنىڭ دا دالەلى جەتەدى. باسقانى بىلاي قويعاندا, مىناعان نازار سالىڭىز. ورىستاردىڭ وزدەرى 300 جىل بويى تاتار-موڭعول ەزگىسىندە بولدىق دەگەندى مويىندايدى. بۇل ءۇش كۇن, نە ءۇش اي ەمەس, ءۇش عاسىر دەگەن ءسوز! ەگەر شىڭعىسحان موڭعولدارى قازىرگى موڭعول تىلىندە سويلەگەن بولسا, وندا ولاردىڭ ءبىر ءسوزى نە بولماسا ادامىنىڭ اتى ورىستىڭ سوزدىك قورىنا كىرمەس پە ەدى؟ جوق, ولاي بولعان جوق. كەرىسىنشە, ورىس تىلىنە تەك تۇرىك سوزدەرى عانا كىردى. دەمەك, ولاردى جاۋلاپ الىپ, بيلىگىن جۇرگىزگەندەر تەك تۇرىك تىلىندە عانا سويلەگەن. ەكىنشى, كەز كەلگەن ەلدىڭ قۇجاتى سول ەلدىڭ مەملەكەتتىك تىلىندە جازىلادى. شىڭعىسحان بيلەگەن ەلدىڭ دە ءوز قۇجاتتارى بولعان. سول كەزدەن بۇگىنگە جەتكەن حاتتار, مورلەر, كۋالىكتەر مەن بۇيرىقتار, تاعى باسقا قۇجاتتار تۇرىك تىلىندە دايىندالعان.
– ءيا, كونە ۇيعىر جازۋىمەن تۇرىك تىلىندە جازىلعان دەيدى.
– جالپى موڭعول حالقىنىڭ قالاي قالىپتاسقانى, ولاردىڭ شىققان تەگى جونىندەگى مەنىڭ پايىمداۋلارىم كىتابىمدا تولىق جازىلعان. مىڭعۇلداردىڭ تۇرىك حالىقتارىنىڭ ءبىر بۇتاعى ەكەنىنە ءوز باسىم تولىق سەنىمدىمىن…
جالپى كوشكىنشىلەردىڭ, ونىڭ ىشىندە تۇرىك حالىقتارىنىڭ باستاۋ تاريحى دۇرىس زەرتتەلمەگەن. سونىڭ سالدارىنان ءبىزدىڭ تاريحىمىز قايدان كەلگەنى بەلگىسىز حالىقتاردىڭ تاريحىنان تۇرادى. قازىرگى رەسمي تاريحقا قاراپ وتىرساڭىز, ەشقانداي تاريحي ساباقتاستىقتى تابا المايسىز. كىلەڭ تاريح تەگەرىشىنىڭ ءبىر كەزەڭىندە عايىپتان پايدا بولىپ, وزىندىك مەملەكەتىن قۇرىپ, ەكى-ءۇش عاسىر داۋرەن ءسۇرىپ, سودان كەيىن عايىپ بولادى. ولاردىڭ ورنىن باسقا ءبىر حالىق باسادى. مىسالى, شىعىستا قىتايشا سيۋڭنۋ, بىزشە عۇن دەپ اتالاتىن ءبىر حالىق پايدا بولىپ, ءۇش عاسىر داۋىرلەيدى. سودان ولاردىڭ قايدا كەتكەنى بەلگىسىز, ونىڭ ورنىن سانبيلەر باسادى. ول ۇزاماي عايىپ بولىپ, تاريح ساحناسىنا جۋجاندار شىعادى. كەيىن ولاردى تۇرىكتەر الماستىرادى. سودان كەيىن ءحىىى عاسىردا اتاقتى موڭعول يمپەرياسى ورنايدى. بىلاي قاراساڭ, باسقا قۇرىلىقتان باسقا ءبىر حالىقتار كەلىپ, ءبىراز ۋاقىت ءوز بيلىگىن ورناتىپ, عايىپ بولىپ وتىرعان سياقتى. بىراق, شىن مانىنە كەلگەندە, وسى مەملەكەتتەردى قۇراعان تايپالار تاريحىن ءوز الدىنا جەكە-جەكە زەرتتەپ, زەردەلەسەڭىز, مۇنداعى جەردىڭ دە, قۇرىلعان جاڭا مەملەكەتتەردىڭ قۇرامىنا ەنگەن تايپالاردىڭ دا سول باياعى حالىقتار ەكەنىن بىردەن اڭعاراسىز. ەشقانداي سىرتتان اۋىپ كەلگەن حالىق جوق, ءبارى سول حالىق, سول جەر. وزگەرگەنى تەك بيلىك باسىنا كەلگەن اۋلەتتەر عانا. بيلىك وزگەرگەندە مەملەكەت سول بيلىك باسىنا كەلگەن اۋلەتتىڭ اتىمەن اتالعان. بىلايشا ايتقاندا وزگەرىسكە تۇسكەن تەك ەل ەسىمدەرى. ارينە, ونداعى ءتىل, تۇرمىس-سالت, ۋاقىت اعىمىنا قاراي ساۋدا-ساتتىق, مادەني بايلانىس, كوشى-قون, تاعى باسقا وقيعالاردىڭ ىقپالىنا ۇشىراپ وتىرعان. بىراق بۇل حالىقتاردىڭ تۇپكى تەگى ءبىر.
ەڭ باستىسى, ازاماتتارىمىزدا ۇلتتىق مۇددەگە قىزمەت ەتەمىن دەگەن مىنەز بولۋى شارت
– انتروپولوگ عالىم ورازاق سماعۇلدىڭ «انتروپولوگيالىق زەرتتەۋلەر بويىنشا بۇگىنگى ءبىزدىڭ حالقىمىزدىڭ وسىدان ءتورت مىڭ جىل بۇرىن جەرىمىزدى مەكەندەگەن ادامداردىڭ ۇرپاعى ەكەندىگى انىقتالعان» دەگەن ءسوزى ەسىمىزگە ءتۇسىپ وتىر…
– ارينە, ءبىزدىڭ جەرىمىزدە تۇرىك حالىقتارىنىڭ ەجەلدەن بولعانى, مۇندا باسقا ەۋروپا تەكتەس حالىقتاردىڭ بولماعانى – باسى اشىق نارسە. بىراق كىم كىمنەن شىقتى, قايدان تارادى دەگەن ماسەلەنى انىقتايتىن زامان ەندى تۋىپ وتىر. ول – گەنەالوگيالىق دنك. دنك زەرتتەۋلەرىنىڭ قورىتىندىسىن قازىر عىلىم دا مويىندايتىن بولدى. بۇرىن حالىقتاردىڭ تەگىن لينگۆيستيكالىق, تاريحتىق ايعاقتار ارقىلى انىقتاعان عالىمدار تاراپىنان ءتۇرلى دەڭگەيدەگى پىكىر تالاسىنىڭ بولىپ كەلگەنى بەلگىلى. بۇل ورايدا كۇنى كەشەگە دەيىن ەۋروپالىق تانىم-تۇسىنىك ءوز ۇستەمدىگىن جۇرگىزىپ كەلدى. ءبىزدىڭ تاريحي سانامىز وسى ءداستۇرلى تاريحتىڭ تاعىلىمى ىقپالىندا قالىپتاستى.
مىسالعا قاراڭىز, ءبىزدىڭ دالامىزدان قازىرگە دەيىن بەس التىن ادام تابىلدى. جاقىندا باتىس قازاقستان جەرىنەن تاعى بىرەۋى تابىلدى. وسى «التىن ادامدار» كىمدەر, قاي حالىقتىڭ مۇراگەرى ەكەنىن دنك زەرتتەۋلەرى ارقىلى الەمگە تانىتا الماي وتىرمىز. بەينە ءبىر التىن ىزدەپ تابۋشىلار سياقتىمىز. «التىن ادام تابىلدى, پالەن كەلى التىن شىقتى» دەپ قانا شۋلاتامىز. بەرەلدەن تابىلعان مۇرانى قاراڭىز, ءبىزدىڭ زامانىمىزدان بۇرىنعى V عاسىرعا ءتان دەپ ءجۇرمىز. سول جەردە جەرلەنگەن مايىتپەن بىرگە ون ءۇش اتتىڭ دەنەسى تابىلدى. بىرەۋى دە بۇزىلماعان. ولاردىڭ ارقايسىسىنىڭ التىنداعان اشەكەيى بىرىنە-ءبىرى ۇقسامايدى. ءسان-سالتاناتى وزگەشە. ەندەشە وسىنداي سالتانات قۇرعان, وسىنداي اريستوكراتيالىق تىرلىك كەشكەن كىم ەكەنىن ايتىپ, الەمگە مويىنداتۋ كەرەك قوي. بۇل زاماندا ەۋروپا ەلدەرىنىڭ كوبى ءالى مەملەكەت تە بولا الماي جەكە-جەكە تايپا بولىپ جۇرگەن. ال ءبىزدىڭ اتا-بابالارىمىز سوناۋ ەستە جوق ەسكى زاماننىڭ وزىندە-اق وزگەدە جوق بيىك مادەنيەتكە جەتكەن. ادامزات وركەنيەتى وشاعىنا وزگەلەردەن بۇرىن وت تۇتاتقان ەلدىڭ, حالىقتىڭ ۇرپاعى ەكەنىمىزدى قاشان بارشاعا تانىتىپ, قاشان مويىنداتامىز؟ التىن ادامداردىڭ قاي حالىقتىڭ پەرزەنتى ەكەنىن عىلىمي جولمەن دالەلدەپ, جالپاق الەمگە جاريالايتىن كەز كەلگەن جوق پا؟. وعان مۇمكىندىك تە مول عوي. بىراق, وكىنىشكە قاراي, ءبىز ويتە الماي جاتىرمىز.
– نەگە؟
– ويتكەنى, بۇعان ءمان بەرىپ وتىرعان ەشكىم جوق ءتارىزدى. ارحەولوگتارىمىز تاۋىپ بەرىپ جاتىر, سونى ەندى زەرتتەپ, «سويلەتەتىن» كىسى جوق. جاقىندا ءبىر ارحەولوگتىڭ ماقالاسىن وقىدىم, اتى ەسىمدە جوق, سول كىسىنىڭ ايتۋىنشا رەسپۋبليكانىڭ ەكى-ءۇش ءىرى قالاسىندا وسىنى انىقتايتىن جاڭا قۇرالدار دا بار كورىنەدى. بىراق سونى ىسكە قوسىپ, ناقتى عىلىمي ناتيجە شىعاراتىن مامان جوق ەكەن.
جالپى بىزدە الەمدى مويىنداتاتىن ايعاقتار تابىلىپ جاتىر. ءالى اشىلماعانى قانشاما! بىراق سولاردى عىلىمي تۇرعىدا زەرتتەپ, الەمگە پاش ەتۋ, جار سالىپ, جاريالاۋ جەتىسپەي جاتىر. بۇل ارادا ءبىر عانا عالىمنىڭ زەرتتەپ, تۇجىرىم جاساعانى از. الەمگە تانىتۋ ءۇشىن الەم عالىمدارىنىڭ زەرتتەپ, دالەلدەگەنىنە قول جەتكىزۋىمىز كەرەك. ماسەلەن, تابىلعان «التىن ادامنىڭ» سۇيەگىن الەمنىڭ گەنەتيك-عالىمدارىنىڭ تالقىلاۋىنا جىبەرۋ قاجەت. باندەرولمەن جىبەرىلگەن ايعاقتى الەم عالىمدارى ءوز زەرتحانالارىندا زەرتتەپ, ونىڭ تەگىن انىقتاپ, قاي حالىقتىڭ وكىلى ەكەنىن كورسەتكەن قورىتىندىسى ورتاق ءبىر كورسەتكىشتى كورسەتسە, ياعني سولاردىڭ ءبارى الگى التىن ادامنىڭ تەگى تۇرىك ەكەنىن دالەلدەسە, سونى جاريالاساق, الەمدى مويىنداتۋ دەگەن سول ەمەس پە؟!. مىسالى, امەريكا ۇندىستەرىنىڭ تەگى تۇرىك تايپالارىنان ەكەنىن باياعىدا سونداعى ازامات سوعىسىنا حيرۋرگ بولىپ قاتىسىپ, كەيىن دارىگەرلىك ماماندىعىن تاستاپ, سيۋ تايپاسىنىڭ اراسىنا بارىپ تۇرىپ, ولاردىڭ ءتىلىن, سالت-ءداستۇرىن زەرتتەگەن وتتو رەريح دەگەن كىسى لينگۆيستيكالىق تۇرعىدان دالەلدەپ بەردى. ونى كەيىن برازيليانىڭ فرەريكو دەگەن عالىمى دا, ورىستىڭ يۋري كنوروزوۆى دا, تاتاردىڭ قارامۋلينى دە قولدادى. بىراق ەشكىم قۇلاق اسپادى, عىلىم مويىندامادى. ال كەيىن دنك شىعىپ, كوليفورنيا ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ الان ۋيلسون باستاعان گەنەتيكتەرىمەن رەسەيدىڭ ۆاۆيلوۆ اتىنداعى گەنەتيكا ينستيتۋتىنىڭ يليا زاحاروۆ باستاعان عالىمدارى ءبىر-بىرىنە ەش قاتىسسىز زەرتتەۋ جۇرگىزىپ, امەريكا ۇندىستەرىنىڭ تەگى تۇرىكتەر ەكەنىن انىقتاعان زەرتتەۋلەرى ءبىر ناتيجە كورسەتىپ ەدى, عىلىم بىردەن مويىندادى. قازىر امەريكا ۇندىستەرىنىڭ ءبىر زاماندا التاي مەن سايان تاۋلارىنىڭ توڭىرەگىنەن كەتكەن تۇرىك تەكتەس حالىق ەكەنىن بۇكىل الەم بىلەدى.
تاريحي سەريال تۇسىرىلسە دەپ ەدىم…
– تاريحتى جاڭعىرتۋدىڭ ەكونوميكالىق جاعىنان پايداسى بار. ماسەلەن, تاريحتى ناسيحاتتاۋ ارقىلى ءتۋريزمدى دامىتۋعا بولادى.
– ارينە.
– سول سەكىلدى تاريحتى زەردەلەۋدىڭ, ۋاقىت تالابىنا ساي جاڭاشا پايىمداۋدىڭ يدەولوگيالىق ماڭىزى دا زور.
– ءيا. تاريح – يدەولوگيانىڭ نەگىزى. تاريحتى تانۋ دەگەن ول – حالىقتى تانۋ. تاريح – ءبىزدىڭ اتا-بابامىزدىڭ ءومىربايانى; باسىنان وتكەرگەن وقيعالارىنىڭ, اتقارعان ءىس-ارەكەتتەرىنىڭ شەجىرەسى. بۇل شەجىرەنى بىلمەسەك, ءبىز كەز كەلگەن جەردە كەشەگى اتالارىمىز جىبەرگەن قاتەلىكتەردى قايتالاپ, سولاردىڭ قۇلاعان جەرىنە كەلىپ, سۇرىنگەن جەرىندە ءسۇرىنۋىمىز مۇمكىن. ول كوشتەن قالدىرادى.
– ەلباسىمىز ايتقانداي, «قازاقتىڭ تاريحىندا ۇيالاتىنداي ەشتەڭە جوق». ال ەڭسەنى كوتەرىپ, بيىكتەتەتىن, ماقتانىشىمىزدى وياتىپ, رۋحتاندىراتىن التىن كەزەڭدەر بارشىلىق. وسى تاريحتى, سىزدىڭشە, قالاي جەتكىزۋگە بولادى؟ «التىن ادامدار» ءومىر سۇرگەن التىن عاسىرلاردى باستان كەشكەنىمىزدى, وزگە ءبىر حالىقتىڭ وتارىنا اينالىپ, قۇل بولۋعا جارالماعانىمىزدى جاستاردىڭ ساناسىنا ءسىڭىرۋ ءۇشىن نە ىستەۋگە بولادى؟
– ناسيحات كەرەك. باردى باعامداپ, دەر كەزىندە ءادىل تورەلىگىن ايتىپ, سارالاپ وتىراتىن تاريح سىنى كەرەك. ۇلتتىق مۇددەنى ۇلىقتايتىن سانا كەرەك.
– تاريحتى ناسيحاتتاۋدىڭ ەڭ ءتيىمدى جولى كينو ءتۇسىرۋ ەكەنى دالەلدەنىپ ءجۇر عوي. ال ءسىز وسىدان ەكى جىلداي ۋاقىت بۇرىن ءبىر اڭگىمەڭىزدە «قازاقفيلممەن» كەلىسىپ, بىرنەشە سەريالى تاريحي فيلمگە ستسەناري جازۋدى باستاپ جاتقانىڭىزدى ايتقان ەدىڭىز…
– ءا… شىراعىم, ول بىلاي. مەن ءوزىم قولىمنان كەلگەنىنشە قازاقتىڭ ءبىر جىرتىعىنا جاماۋ بولسام ەكەن دەپ جۇرەتىن ادام ەدىم. بىردە قولىمنان كەلىپ جاتادى, ەندى بىردە كەلمەي جاتادى. بىراق نيەتىم ءتۇزۋ. مەنىڭ جۋرناليستىك ماماندىعىمدى تاستاپ, تاريحقا شىعىپ كەتۋىم دە سودان. بۇل ماقساتقا تاۋەلسىزدىك الماي تۇرىپ, جەردىڭ توزىپ, ۇرپاقتىڭ ازىپ, ماڭگۇرتتەنىپ بارا جاتقاندا, ءبىر اعالارىمنىڭ كومەگىمەن الاش ارىستارىنىڭ ەڭبەكتەرىن وقىپ, كوزىم اشىلعان سوڭ كىرىسكەنمىن. كەشەگى حح عاسىردىڭ باسىندا مونارحيا قۇلاپ, ەل تاۋەلسىزدىك الۋىنا مۇمكىندىك پايدا بولعان كەزدە, الاش ارىستارىنىڭ ءبارى ماماندىعىنا, قانداي قىزمەت اتقارىپ جۇرگەنىنە قاراماستان اعارتۋشىلىق جۇمىسىمەن اينالىسىپتى. مەن دە اعارتۋشىلىق جۇمىس ارقىلى عانا حالقىما قىزمەت ەتۋ ارقىلى كومەگىمدى تيگىزە الاتىنىمدى سەزدىم. سول سەبەپتى دە, باعىتىمدى كۇرت وزگەرتىپ, التى جىل بويى وزىمشە ىزدەنىپ, بار ۋاقىتىمدى كىتاپحانادا وتكىزدىم. ءار ساعات, ءار مينۋتىمدى وسى سالاعا ارناپ, تانىمىمدى كەڭەيتۋگە تىرىستىم.
اۋەلدە, راس, ءبىز كىمبىز, قايدان پايدا بولدىق, قالاي كەلدىك دەگەن ساۋالداردىڭ جاۋابىن ىزدەدىم. ونى اكادەميالىق ەڭبەكتەردى وقىسام, تاۋىپ الاتىن شىعارمىن دەپ ۇمىتتەندىم دە. سويتسەم, ءبىزدىڭ قولىمىز جەتەتىندەي كىتاپتاردا ونداي مالىمەت جوق ەكەن. بىراق سوندا دا وقىعان كىتاپتارىم مەنى بۇرىن ءوزىم بىلمەيتىن عالىمدارمەن تانىستىرىپ, وسى بۇگىنگى عىلىم جولىنا شىعارىپ سالدى. عالىمداردىڭ بىردە اۋىزشا, بىردە جازباشا دەرەكتەرىمەن تانىسىپ ءجۇرىپ, ءبىراز نارسەنى ءوزىم سەزەتىندەي دارەجەگە جەتتىم. سودان كەيىن عانا جازۋعا كىرىستىم. سونىڭ العاشقىسى «التىن تامىر» بولاتىن. ودان كەيىن «كومبە» شىقتى, سودان سوڭ – «قازاقتىڭ قيلى تاريحى», سوسىن «قازاقتار» دەگەن كىتاپ.
– ءيا, «قازاقتار» ءۇشىن 1996 جىلى مەملەكەتتىك سىيلىق الدىڭىز عوي.
– تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىن جۇرتتىڭ ءبارى تاريحقا قاراي لاپ قويعان كەزدە, كەڭەستىك زاماننىڭ ءبىزدىڭ حالقىمىزعا شەكتىرگەن قاسىرەتتەرىن زەرتتەۋگە اينالعان كەزدە, مەن زەرتتەپ جۇرگەن تاقىرىبىمدى تاستاي سالىپ, كونە تاريحقا قاراي بەت قويدىم. ويتكەنى, بۇل كەزدە مەنىڭ بۇل سالانى زەرتتەۋگە وزگەلەردەي ەمەس, ازدى-كوپتى دايىندىعىم بار ەدى.
بىراق ءبىر حالىقتىڭ تاريحىن نەشە جەردەن عۇلاما ءبىلىمدى بولسا دا, ءبىر ادام جاساي المايدى. بۇل – وسى باعىتتاعى بىرنەشە زەرتتەۋ ينستيتۋتتارىنىڭ, عىلىمي زەرتتەۋ ورتالىقتارىنىڭ عالىمدارى بىرلەسىپ يگەرەر شارۋا. ولار بىرىنە-ءبىرى وي قوسىپ, ءبىرىن-ءبىرى تولىقتىرادى.
– ال كينو ستسەناريى…
– كينو ستسەناريىن جازۋعا بەت بۇرعانىم دا وسى ماقساتتان تۋىندادى. شىنىن ايتقاندا, وعان كارىستىڭ سەريالدارى تۇرتكى بولدى. بۇكىل ءبىر اۋلەتتىڭ ەل بيلەۋ تاريحىن سەريال ارقىلى جالپىعا ناسيحاتتاي بىلگەن كارىس حالقىنىڭ ۇتىمدى جول تاپقانىنا ءسۇيسىندىم. قىزىقتىم. ونداي تاريح, ءسان-سالتانات, ەل بيلەۋ ءداستۇرى, قىزىقتى تاريحي وقيعالار ءبىزدىڭ حالىقتا دا جەتكىلىكتى. نەگە سونى كورسەتپەيمىز, نەگە كينو ارقىلى تاريحىمىزدى ناسيحاتتامايمىز دەپ ويلاپ, اقىرى جازىپ جاتقان دۇنيەمدى تاستاي سالىپ, مودە حان تۋرالى كوپ سەريالى ءفيلمنىڭ ستسەناريىن جازۋعا كىرىستىم. بۇل تۇلعا قىتاي دەرەكتەرىندە ماۋدۋن (ماودۋن), ورىس دەرەگىندە مودە, تۇرىك دەرەكتەرىندە مەتە دەپ اتالادى. ءبىزدىڭ قازاقتار ونى «مودە» دەيدى. بىراق مەن ونى بۇزاۋعا ارناعانداي, «مودە» دەگەننەن گورى ونىڭ ءوزىنىڭ العان بەتىنەن قايتپايتىن, كوزدەگەن مۇددەسى ءۇشىن نەگە بولسىن بارا الاتىن مۇددەگەرلىگىنە ساي «مۇدە» دەپ اتادىم. الدىنا قويعان ماقساتىنا جەتپەي قايتپايتىن تۇلعاعا ءوز مۇددەسى, ەل مۇددەسى ءۇشىن كۇرەسە بىلەتىن ادام رەتىندە «مۇدە» دەگەن ات لايىقتى دەپ ءتۇيدىم. ويتكەنى, ونىڭ ناقتى ءوز اتىنىڭ قالاي اتالعانى ءالى كۇنگە بەلگىسىز.
سونىمەن جان-جاقتى ىزدەنىپ, ءارتۇرلى تاجىريبەلەرگە سۇيەنىپ وتىرىپ, دايىندالدىم. ءسويتىپ اقىرى «مۇدە حان» كينوستسەناريىن جازىپ شىقتىم. بىراق ول تۇسىرىلگەن جوق.
– نەگە؟
– «قازاقفيلم» ستسەناريدى قۋانا-قۋانا, زور ىقىلاسپەن العان. وبالى نەشىك, پرەزيدەنتى ەرمەك امانشاەۆ ءىنىمىز جان-جاقتى قولداۋ كورسەتتى دە. بىراق «جيىرما جىلدىققا جيىرما فيلم» دەگەن باعدارلاما بويىنشا جۇمىس ىستەپ, قاراجاتىنىڭ ءبارىن سوعان جۇمساعاننان كەيىن مەنىڭ ستسەناريىمدى كينوعا اينالدىرۋعا اقشا تابىلماي قالدى. سودان بەرى قوزعاۋسىز جاتىر. ال وقىعان جۇرتتىڭ ستسەناري تۋرالى پىكىرى وتە جوعارى.
– فيلم تۇسىرىلسە نەشە سەريادان تۇرار ەدى؟
– قازىرگى ولشەمدەرگە سالسا, ون سەگىز سەريا بولىپ قالاتىن شىعار. ونى قىتايداعى ءبىر ازاماتتار سۇراپ ەدى, بىراق, قىتايدا قازاق تۇسىرسە دە, ول قىتاي ءونىمى بولىپ كەتەدى عوي دەپ كەلىسىم بەرمەدىم. مەنىڭ ماقساتىم ستسەناريست بولىپ, ات شىعارۋ ەمەس, وسىناۋ ەل مۇددەسىن, ۇرپاق قامىن ويلاي بىلەتىن وتانشىل ۇلى تۇلعانىڭ عاجايىپ ىستەرىن جۇرتقا تانىتۋ ارقىلى, كينو ءتىلىن جەتىك مەڭگەرگەن, مەنەن دە گورى ءبىلىمدى جاستارعا باي تاريحىمىزدىڭ بارلىعىن ءىس جۇزىندە كورسەتىپ, سوعان بەتبۇرىس جاساۋعا كومەكتەسۋ عوي. سونىڭ ءۇشىن دە قالاي بولعاندا دا, كينو وزىمىزدە تۇسىرىلسە دەپ وتىرمىن. ءۇمىت جوق ەمەس.
اڭگىمەلەسكەن
ءنازيرا بايىربەك
