قاسيەتتى دە قازىنالى قارت قاراتاۋدىڭ سوڭعى سىلەمدەرى جەتىپ جىعىلاتىن تۇستاعى اقسۇمبە اۋىلىنان كەزىندە ارمان قۋىپ اتتانعان بالاڭ جىگىت سۇلتانبەك قوجانوۆ ءوزىنىڭ بويىنا بىتكەن اسىل قاسيەتتەرى – العىر قابىلەتى, تەرەڭ ءبىلىمى, قايسار مىنەزى, قارا قىلدى قاق جارعان ادىلدىگىنىڭ ارقاسىندا حالىققا تەز تانىلىپ, قوعامدىق ومىرگە بەلسەنە ارالاستى.
سۇلتانبەك قوجانوۆتىڭ كورنەكتى مەملەكەت جانە قوعام قايراتكەرى رەتىندە ءومىرى مەن قىزمەتى تۋرالى كوپتەگەن كىتاپتار جازىلىپ, ەستەلىكتەر ايتىلىپ كەلەدى. سوندىقتان دا ولاردى قايتالاپ جاتپاي-اق قويايىق. دەگەنمەن دە ونىڭ اش-جالاڭاش حالقىنا قورعان بولعاندىعىن, قانداستارىن اشارشىلىق ءابجىلانىنىڭ اۋزىنان اراشالاپ قالعاندىعىن ايتپاي كەتۋگە بولمايدى. زامانىندا لەنينمەن, ستالينمەن كەزدەسىپ, ولاردىڭ وڭ باعاسىنا يە بولعان سۇلتانبەكتىڭ تۋعان حالقىنا جاساعان قامقورلىعى شەكسىز. كەزىندە الدىنان كەسە-كولدەنەڭ كىسى ءوتىپ كورمەگەن قاتال مىنەزدى ءستاليننىڭ وزىمەن تەرەزەسى تەڭ دارەجەدە سويلەسىپ, ءتىپتى ازىلدەسە بىلگەن سۇلتانبەكتىڭ قايمىقپاس قايسارلىعىنا, ەر مىنەزىنە قايران قالماسقا شارا جوق. جازۋشى س.مۇقانوۆتىڭ «ءومىر مەكتەبى» اتتى كىتابىندا سۇلتانبەكتىڭ دوسى, سەرىگى دۇيسەنباي نىسانباەۆتىڭ پىكىرى بىلاي بەرىلگەن:
«…سادۋاقاسوۆتى بىلمەيمىن, قوجانوۆ وزگە تۇگىلى, ءستاليننىڭ وزىمەن دە جۇلقىسا كەتۋگە تايىنبايتىن ادام. ءبىر جينالىستا ستالين س.قوجانوۆقا قالجىڭداپ: «قالىڭ قالاي, شىڭعىسحان؟» دەسە, قوجانوۆ وعان: «مەن ەمەس, شىڭعىسحان ءوزىڭ عوي» دەپتى. ول سونداي باتىل سويلەيتىن ادام.
س.قوجانوۆ 1921 جىلى موسكۆادا كەڭەستەردىڭ بۇكىلرەسەيلىك IX سەزىندە ءسوز سويلەيدى. سول كەزدە ول لەنيننىڭ كوزىنە ءتۇسىپ, نازارىنا ىلىگەدى. ءسويتىپ, كوسەم ونى وزىنە شاقىرادى». جارايسىڭ, قىزۋقاندى قىرعىز!» دەگەن لەنينگە سۇلتانبەك: «قىزۋقاندى قىرعىزدار ءالى سالقىن دالادا ءجۇر, ۆلاديمير يليچ. ولار ءالى سىزگە جەتكەن جوق. بىراق كەلەدى, وزىڭىزبەن, ءسوز جوق, كەزدەسەدى» دەپ ىلە جاۋاپ قايتارادى.
ال زامانداسى نۇرتاس وڭداسىنوۆ س.قوجانوۆ تۋرالى: «ول «حالىق جاۋى» بولعان جوق, قايتا ءوز حالقىنىڭ جارقىن بولاشاعى ءۇشىن كۇرەستى, سول ءۇشىن جازىقتى بولدى, سول ءۇشىن شىبىن جانىن قۇرباندىققا قيدى. قازاق ەلىنىڭ تۇتاستىعى, تاۋەلسىزدىگى جولىندا تەر توككەن تۇلعا ەدى. قازاق حالقى اتىنان سويلەگەن, جۇرتتىڭ جوعىن جوقتاعان ارلى دا العىر ازامات بولاتىن» دەيدى.
سۇلتانبەك قوجانوۆ 1894 جىلى كازىرگى وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسى سوزاق اۋدانىنىڭ اقسۇمبە ەلدى مەكەنىندە دۇنيەگە كەلدى. جاستايىنان اۋىلدا ەسكىشە حات تانىعان, وقۋعا ىنتالى, ەلگەزەك سۇلتانبەك تۇركىستان قالاسىنداعى ورىس-تۇزەم مەكتەبىن ءبىتىرىپ, سوڭىنان سونداعى قالالىق ءۇش جىلدىق ۋچيليششەنى ۇزدىك اياقتاپ, 1913 جىلى تاشكەنتتەگى وقىتۋشىلار سەمينارياسىنا تۇسەدى. وسى كۇننەن باستاپ, ول ۇلگىلى وقۋمەن قاتار ەلدىڭ جوعىنا كوڭىل بولەتىن, حالىقتىڭ جاعدايىمەن ساناساتىن قامقورشى ازامات بوپ قالىپتاسا باستايدى. جاستار اراسىندا ءوزىنىڭ تالانتتى ۇيىمداستىرۋشىلىعىمەن ەرەكشە كورىنىپ, ءارتۇرلى ءۇيىرمەلەردىڭ ۇيىتقىسى بولدى. ءبىرىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس سالدارىنان تۇركىستان ولكەسى حالىقتارىنىڭ ابدەن كۇيزەلىسكە ۇشىراۋى سول كەزدەگى سانالى جاستارعا وي سالىپ, ولار ءارتۇرلى ۇيىمدارعا توپتاسا باستادى. س.قوجانوۆ تاشكەنتتە 1915-1916 جىلدارى تۇڭعىش ۇيىمداستىرىلعان «كەڭەس» دەگەن قۇپيا ۇيىمعا بەلسەنە قاتىسىپ, كوزگە كورىنگەن باسشىلارىنىڭ ءبىرى بولىپ, «بىرلىك تۋى» گازەتىنە رەداكتورلىق ەتتى. س.قوجانوۆ ەلدەگى ورىن العان اشارشىلىققا قارسى كۇرەسكە بەلسەنە اتسالىسىپ, اشتىقپەن كۇرەسەتىن كوميسسيانىڭ مۇشەسى رەتىندە تۇركىستان, سوزاق, جاڭاقورعان, ارىس, قىزىلقۇم, شيەلى, ت.ب. وڭىرلەردە اشىققان ادامداردى تاماقتاندىراتىن ارنايى ورىندار اشىپ, كوشەدە بوسىپ جۇرگەن جەتىم بالالاردى اشتىقتان امان ساقتاپ قالۋ ءۇشىن باسپانا, كولونيا, جەتىم بالالار ءۇيىن ۇيىمداستىرۋعا ەرەكشە كوڭىل ءبولدى.
س.قوجانوۆتىڭ تۇركىستان ولكەلىك حالىق اعارتۋ كوميسسارى بولىپ ىستەگەن 1922-24 جىلدارداعى قىزمەتى ەلدەگى ساۋاتسىزدىقتى جويۋ, مەكتەپتەرگە مۇعالىمدەر دايىنداۋ ماسەلەسى بولدى. ول تاشكەنتتەگى حالىق اعارتۋ ينستيتۋتىن اشۋعا اتسالىسىپ, وقۋ-اعارتۋ سالاسىندا ءبىلىم بەرۋدى جەرگىلىكتى حالىقتار تىلىندە جۇرگىزۋ ماسەلەسىن كوتەرىپ, ونى جۇزەگە اسىرۋدى تالاپ ەتتى. ماسكەۋ, پەتروگراد سەكىلدى ءىرى قالالاردا جوعارى وقۋ ورىندارىندا ءبىلىم الىپ جاتقان تۇركىستاندىق جاستارعا ماتەريالدىق كومەك كورسەتۋدە بىرقاتار ءىس-شارالاردى جۇزەگە اسىردى. س.قوجانوۆ 1921 جىلى كەڭەستەردىڭ بۇكىلرەسەيلىك سەزىنە دەلەگات بولىپ قاتىسىپ, جەر-جەرلەردە مەكتەپتەردى كوبەيتۋ, ينستيتۋتتار اشۋ ارقىلى كادرلار دايىنداۋ پروبلەمالارىن كوتەردى. ول 1920 جىلعى قىركۇيەكتە تۇركىستان ورتالىق اتقارۋ كوميتەتى پرەزيدۋمىنىڭ مۇشەلىگىنە سايلانادى. وسى ولكەنىڭ ىشكى ىستەر حالىق كوميسسارى بولىپ تاعايىندالادى. سول كەزدە ەل اراسىندا كەڭ جايىلا باستاعان «سوعىس كوممۋنيزمى» ساياساتىنىڭ بەلەڭ الۋىنا شەك قويعىزدى. زورلىق-زومبىلىقپەن قارا حالىقتىڭ اۋزىنداعى ازىعىن تارتىپ الۋىنا جول بەرمەۋ, ونىڭ ورنىنا تۇركىستان ولكەسىندەگى جەرگىلىكتى حالىقتاردىڭ ءال-اۋقاتىن جاقسارتۋ تۋرالى ماسەلەلەردى كۇن تارتىبىنە قويدى. 2022-1924 جىلدارى تۇركىستان جەر شارۋاشىلىعى حالىق كوميسسارى لاۋازىمىندا جۇمىس ىستەگەن كەزدە, ول اۋىلدىڭ جاعدايىنا ەرەكشە كوڭىل ءبولىپ, ولكەدەگى جەر-سۋ رەفورماسىنا تەك تاپتىق قانا ەمەس, سونىمەن بىرگە ۇلتتىق سيپات بەرۋ باعىتىن ۇستاندى.
س.قوجانوۆ 1920-1924 جىلدارى تۇركىستان رەسپۋبليكالىق كەڭەسى V-ءVىىى سەزدەرىنە جانە تۇركىستان كوممۋنيستىك پارتياسىنىڭ XIII سەزىنە دەلەگات بولىپ قاتىستى. تۇركىستان ورتالىق اتقارۋ كوميتەتى توراعاسىنىڭ ورىنباسارى, سوڭىنان ءبىراز ۋاقىت توراعاسى بولىپ قىزمەت ەتتى. 1924 جىلدىڭ سوڭىنا دەيىن قازاق ولكەلىك پارتيا كوميتەتىنىڭ ەكىنشى حاتشىسى, قازاق ورتالىق اتقارۋ كوميتەتىنىڭ مۇشەسى بولىپ جۇمىس ىستەدى. 1925 جىلى قاراشادا بك(ب)پ ورتالىق كوميتەتىنە شاقىرىلىپ, ۇلت رەسپۋبليكالارى بويىنشا جاۋاپتى نۇسقاۋشى لاۋازىمىمەن كاۆكازعا, 1928 جىلى تاشكەنتكە, ورتا ازيا بيۋروسىنا قىزمەتكە جىبەرىلدى. مۇندا ول ۇگىت-ناسيحات ءبولىمى مەڭگەرۋشىسىنىڭ ورىنباسارى, حاتشى بولدى. بۇكىلوداقتىق اۋىل شارۋاشىلىعى عىلىم اكادەمياسىنىڭ (ۆاسحنيل) تاشكەنت بولىمشەسىن ۇيىمداستىردى. 1929 جىلى ورتا ازيا ماقتا-يرريگاتسيالىق پوليتەحنيكا ينستيتۋتىن (ساحيپي) قۇرىپ, العاشقى ديرەكتورى بولدى, سونىمەن قاتار 1929-31 جىلى ورتا ازيا ماقتا كەنتىنىڭ ديرەكتورى قىزمەتىن اتقاردى. 1931-32 جىلى بك(ب)پ وك اپپاراتىندا, 1932-1933 جىلداردا ماسكەۋدە «سويۋززاگوتوحلوپوك» مەڭگەرۋشىسىنىڭ ورىنباسارى بولىپ ىستەدى. 1934-1937 جىلدارى تاشكەنتتە كسرو ەگىنشىلىك حالىق كوميسسارياتىنىڭ ورتا ازيا رەسپۋبليكالارى بويىنشا وكىل قىزمەتىن اتقاردى. س.قوجانوۆ نەگىزگى مىندەتتەرىن قوعامدىق, عىلىمي-شىعارماشىلىق جۇمىستارمەن ۇشتاستىرىپ وتىردى.
مەكتەپكە ارنالعان «ەسەپتانۋ قۇرالى» اتتى وقۋلىعى (1924), «تۇركىستاننىڭ كەڭەستىك اۆتونومياسىنىڭ ون جىلدىعىنا» اتتى ورىس تىلىندەگى زەرتتەۋى (1928) جەكە كىتاپ بولىپ شىقتى. س.قوجانوۆ وزىنە قاۋىپتى بولسا دا, كوپتەگەن اقىل-وي, كوركەمسوز الىپتارىنا, ادەبيەت, مادەنيەت قايراتكەرلەرىنە بارىنشا كومەكتەسىپ وتىردى. احمەت بايتۇرسىنوۆتىڭ 50 جىلدىق تورقالى تويىن جوعارى دارەجەدە وتكىزىپ, گازەتكە توي يەسىنىڭ پورترەتىن, ءوزى جازعان ماقالاسىن جاريالاتتى. ول بايتۇرسىنوۆتى قازاق زيالىلارىنىڭ اتاسى دەپ ەسەپتەدى. «بايشىل», «ۇلتشىل» دەپ, قۋدالانىپ جۇرگەن ماعجان جۇماباەۆقا قول ۇشىن بەرىپ, 1923 جىلى قازاقستاندا تۇڭعىش جيناعىنىڭ شىعۋىنا كومەكتەستى. جيناقتىڭ العى سوزىندە س.قوجانوۆ: «قويشىلار ءتىلى سانالىپ كەلگەن, رەسمي قاعازدار جازۋعا, كىتاپتار جازۋعا جارامسىز دەلىنىپ كەلگەن قازاق-قىرعىز ءتىلى… ونەرگە اساتىن باي, جاتىق, وتكىر, ادەمى ءتىل ەكەنىن ماعجان ولەڭدەرى كورسەتە الادى» دەپ جازدى. س.قوجانوۆ قازاق ادەبيەتىنىڭ دەڭگەيىن كوتەرۋ ءۇشىن ءبىز ا.بايتۇرسىنوۆتىڭ, م.دۋلاتوۆتىڭ, ج.ايماۋىتوۆتىڭ, م.جۇماباەۆتىڭ, س.دونەنتاەۆتىڭ, س.تورايعىروۆتاردىڭ شىعارمالارىنا كوپ كوڭىل ءبولۋىمىز كەرەك دەگەن باعىت ۇستادى. س.قوجانوۆ 1937 جىلى 16 شىلدەدە تاشكەنتتە تۇتقىندالىپ, ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇربانى بولدى.
سۇلتانبەك قوجانوۆ – عۇمىرى قاسىرەتكە تولى تۇلعا. ول 1938 جىلى حالىق جاۋى رەتىندە ۇستالىپ, اتىلدى. س.قوجانوۆ 1958 جىلى اقتالسا دا, ءىرى مەملەكەت جانە قوعام قايراتكەرى رەتىندە, سوڭعى كەزگە دەيىن ءوزىنىڭ تاريحي باعاسىن الا الماي, ول تۋرالى كەڭ كولەمدە اشىق جازىلماي دا, ايتىلماي دا كەلدى. Əرينە, تəۋەلسىزدىك جىلدارى الاش ارىستارىنىڭ جəنە الاش يدەياسىنىڭ ساياسي اقتالۋىمەن قاتار, ۇلتتىق قۇندىلىقتاردى قوعامدىق-ساياسي قىزمەتىنىڭ باستى ۇستانىمىنا اينالدىرعان س.قوجانوۆتىڭ تۇلعاسىن تانۋ مەن تانىتۋعا قاتىستى بىرقاتار ارناۋلى زەرتتەۋلەر جۇرگىزىلدى. اتاپ ايتقاندا, ت.قوجاكەەۆ, ر.بەردىباي, Ə.تəكەنوۆ, ءا.سۇلتانبەكوۆ, د.تۇرانتەگى, ب.قويشىباەۆ, م.قويگەلديەۆ, ا.ءشəرىپ, ح.ت ۇ ر س ۇ ن, ج.Ə ل م ا ش – ۇ ل ى ج ə ن ە وزبەكستاندىق تاريحشىلار ر.يا.رادجاپوۆا, س.تىلەۋقۇلوۆ, مəسكەۋلىك پروفەسسور ا.اراپوۆ جəنە ت.ب. تاريحشى, əدەبيەتشى عالىمداردىڭ زەرتتەۋلەرىندە قايراتكەردىڭ قوعامدىق-ساياسي قىزمەتى مەن شىعارماشىلىعى ۇلتجاندى, مەملەكەتشىل, الاش رۋحتى ازامات رەتىندە تانىلا باستادى. Əيتسە دە, قايراتكەردىڭ قوعامدىق-ساياسي قىزمەتى مەن əدەبي مۇراسىن زەرتتەپ, زەردەلەۋ ءوز دەڭگەيىندە ءəلى دە جۇرگىزىلمەي كەلدى. ونىڭ نەگىزگى سەبەبى س.قوجانوۆتىڭ پارتيا مۇددەسىنەن ۇلت مۇددەسىن جوعارى قويعان ۇلتجاندىلىعى بولدى. كەڭەس وكىمەتى ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن اقتاۋعا دا اسا ءبىر ساقتىقپەن قارادى.
العاشقى كەزەكتە كوممۋنيستىك بيلىككە بارىنشا ادال قىزمەت جاساعاندار اقتالىپ, ولاردىڭ تۇلعاسى سوۆەتتىك تəربيەنىڭ يدەالىنا اينالدىرىلدى. ال پرولەتارلىق ينتەرناتسيوناليزمگە ۇلتتىق قۇندىلىقتاردى, تاپتىق كۇرەسكە ۇلتتىق بىرلىكتى قارسى قويعان الاش قايراتكەرلەرى مەن الاشتىق رۋحتاعى س.قوجانوۆ سياقتى پارتيا قايراتكەرلەرىن اقتاۋ كەيىنگە شەگەرىلە بەردى. بۇل كەڭەستىك بيلىكتىڭ ۇستانعان ساياساتى ەدى. س.قوجانوۆ قاي جەردە جۇمىس ىستەسە دە ءبىرىنشى كەزەككە ۇلتتىق مۇددەنى قويدى. ۇلتتىق مۇددە ءۇشىن ىمىراسىز كۇرەستى. ءوز مۇددەلەرىن ويلاپ, پارتيانىڭ ساياساتىن عانا قولداپ وتىرعان كەيبىر قايراتكەر əرىپتەستەرىنەن ەرەكشەلىگى – قاي قىزمەتتە بولماسىن الاشتىق نەگىزدەگى ۇلتتىق يدەيادان ءبىر سəت تە قول ۇزگەن ەمەس. 1924-1925 جىلدارى س.قوجانوۆتىڭ قازاق ولكەلىك پارتيا كوميتەتىنىڭ ەكىنشى حاتشىسى قىزمەتىن اتقارعان كەزەڭى, ونىڭ مەملەكەت جəنە قوعام قايراتكەرى ەسەبىندە جارقىراي تانىلعان كەزى بولدى. 1920 جىلى تامىز ايىندا قىرعىز (قازاق) اۆتونوميالى وبلىسى, ودان كەيىنگى قازاق اۆتونوميا رەسپۋبليكاسىنىڭ قۇرىلۋى – ونىڭ ۇلتتىق, تەرريتوريالىق تۇتاستىعىن قالىپتاستىرىپ, تاريحي اتاۋىن قالپىنا كەلتىرۋ ارقىلى مەملەكەتتىلىككە جاڭا مازمۇن بەرىپ, دامۋىنىڭ بولاشاق باعدارىن ايقىنداپ بەردى. 1925 جىلى سəۋىردە قازاق كەڭەستەرىنىڭ V سەزىندە, س.قوجانوۆتىڭ ۇسىنىسىمەن قازاق حالقى تاريحي اتاۋىن (پاتشالىق تۇسىنان بۇرمالانىپ قالىپتاسقان «كيرگيز» دەگەن اتتى ءتول اتاۋىنا – «قازاق» اتاۋىنا تۇزەتىپ) قايتارىپ, استانامىز قىزىلوردا قالاسى بولىپ وزگەردى. سۇلتانبەكتىڭ سەمسەردەي وتكىرلىگى مەن تەمىردەي تەرەڭ لوگيكاسى ارقاسىندا قازاق حالقى ءوزىنىڭ تاريحي اتىنا يە بولدى. ءبىز يمپەريالىق وتارشىلىق كەزىندە ەرىكسىز تانىلعان «قىرعىز-قايساق» دەگەن جالعان اتىمىزدان ءبىرجولاتا قۇتىلدىق.
1925 جىلى جازدا قازاق ولكەلىك پارتيا كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى نانەيشۆيلي مəسكەۋگە شاقىرىپ الىندى دا, ونىڭ مىندەتىن اتقارۋشى بولىپ, ولكەلىك پارتيا كوميتەتىنىڭ ەكىنشى حاتشىسى س.قوجانوۆ قالدى. رەسپۋبليكا پارتيا ۇيىمىنىڭ ءبىرىنشى باسشىسىن قازاقتان شىققان قايراتكەردەن سايلاۋدىڭ رەتى كەلىپ-اق تۇردى. الايدا ۇلتىمىزدىڭ زيالى قاۋىمى اراسىنداعى الاۋىزدىق, كورەالماۋشىلىق, «ۇلتشىل», «الاشورداشىل» دەگەن ساياسي ايىپتاۋلار ول ماقساتتى جۇزەگە اسىرتپادى. رەسپۋبليكاداعى ساياسي باسشىلىققا ف.گولوششەكيننىڭ كەلۋى بۇل ساياسي ۇدەرىستى ءتىپتى ءورشىتىپ جىبەردى. وسىعان بايلانىستى س.قوجانوۆ قازاق ولكەلىك پارتيا كوميتەتىنە 1926 جىلى اشىق حات جازىپ, اقتالۋعا ءمəجبۇر بولدى. ول حاتىندا بىلاي دەيدى: «مەن پارتيانىڭ الدىڭعى قاتارىندا ءجۇرىپ مىنا مəسەلەلەرگە بەلسەنە قاتىستىم: وتارشىلدىق پەن جەرگىلىكتى ۇلتشىلدىقتى ساياسي تۇرعىدان جويۋعا; جەرگە ورنالاستىرۋ جəنە جەر-سۋ رەفورماسىن جۇرگىزۋگە; «قوسشى» وداعىن ۇيىمداستىرۋ ناۋقانىنا; ورتالىق ازيادا ۇلتتىق مەجەلەۋدى ىسكە اسىرۋعا; قازاقستاننىڭ ورتالىعىن ورىنبوردان قىزىلورداعا اۋىستىرۋعا جəنە قازاقستاننىڭ ىشكى قۇرىلىسىندا ۇلتتىق مۇددەنى كۇشەيتۋگە تىكەلەي ارالاستىم». س.قوجانوۆتىڭ جازعان حاتىنىڭ مازمۇنىنىڭ ءوزى ونىڭ ۇلتتىق جəنە مەملەكەتتىك تۇرعىدا ويلايتىن ۇلكەن قايراتكەر تۇلعا ەكەنىن كورسەتەدى. ەگەر اۋىزبىرشىلىك بولىپ, رەسپۋبليكا پارتيا باسشىلىعىنا س.قوجانوۆ كەلگەندە, ف.گولوششەكيننىڭ قازاقستانداعى «كىشى وكتيابر» توڭكەرىسى بولماي, قازاق اشارشىلىقتان قىرىلماعان بولار ما ەدى؟ س.قوجانوۆ مəسكەۋگە كەتكەن سوڭ ونى ايىپتاۋ ساياسي ناۋقانى ف.گولوششەكين مەن ونىڭ جاندايشاپتارى ارقىلى كەڭ ءورىس الدى. س.قوجانوۆ 1938 جىلى «حالىق جاۋى» بولىپ اتىلعاننان كەيىن دە ونى قارالاۋ ناۋقانى كەڭ كولەمدە جۇرگىزىلدى. سول كەزدەگى جəنە ودان كەيىنگى كەزدەگى ۇلتىمىزدىڭ بىرقاتار زيالى قاۋىم وكىلى «قوجانوۆشىلدىقتى» بارىنشا əشكەرەلەۋگە تىرىسىپ باقتى. 1957 جىلى ول اقتالعاننان كەيىن دە, سول جازعىشتار رەسپۋبليكاداعى ساياساتقا ءوز ىقپالدارىن تيگىزىپ, س.قوجانوۆ تۋرالى شىندىق 1980-جىلداردىڭ سوڭىنا دەيىن تولىق ايتىلماي كەلدى. ءتىپتى, 1985 جىلى شىققان قازاق سسر تاريحي وچەركتەرىندە س.قوجانوۆتى ۇلتشىل, وڭشىل, ۋكلونيست دەپ كورسەتكەن. ەل تəۋەلسىزدىگىنىڭ العاشقى جىلدارى تاريحىمىزدىڭ اقتاڭداقتارى زەرتتەلىپ, تۋعان جەرىمىزدى نايزانىڭ ۇشىمەن, بىلەكتىڭ كۇشىمەن قورعاپ, بۇگىنگى ۇرپاققا امانات ەتىپ تاپسىرعان, اتتارى اتالماي كەلگەن, ەلىمىزدىڭ قالىپتاسۋىنا ەرەن ەڭبەگى سىڭگەن حاندارىمىزدى, باتىرلارىمىزدى, بيلەرىمىزدى, مەملەكەت جəنە قوعام قايراتكەرلەرىن, اقىن-جىراۋ, جازۋشىلارىمىزدىڭ مەرەيتويلارىن حالىق ءوزى باستاما بولىپ تويلاپ جاتتى. وسى ۇلكەن ماڭىزدى شارالاردى ءبىر جۇيەگە ءتۇسىرۋ ماقساتىندا رەسپۋبليكا ۇكىمەتى 1993 جىلى سəۋىردە «1993-1995 جىلدارى رەسپۋبليكادا مەرەيتويلاردى اتاپ ءوتۋ تۋرالى» ارنايى قاۋلى قابىلدادى. قاۋلىدا كىمدەردىڭ مەرەيتويلارى قاي كەزدە, قاي جەردە وتەتىنى تولىق كورسەتىلدى. جالا جابىلىپ, حالىق جاۋى بولىپ اتىلىپ كەتكەن, ەلىمىزگە ەڭبەگى سىڭگەن اعالارىمىزدىڭ 100 جىلدىق مەرەيتويلارىن وتكىزۋدىڭ 1993-1995 جىلدارى جوسپارلانعان ءتىزىمى بەكىتىلدى. الايدا وسى قاۋلىدا 1994 جىلى 100 جاسقا كەلەتىن س.قوجانوۆتىڭ مەرەيتويى تۋرالى ەشتەڭە ايتىلماپتى. مەنىڭ وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسى əكiمiنiڭ ورىنباسارى قىزمەتiنە ەندى عانا كىرىسكەن كەزىم. وبلىستا س.قوجانوۆتىڭ 100 جىلدىعىن تويلاۋ ءباسپاسوز بەتتەرىندە, زيالى قاۋىم وكىلدەرىمەن كەزدەسۋلەردە كوتەرىلىپ جۇرگەن. ۇكiمەتتەگiلەرمەن بايلانىسسام, «بiز بiلمەيمiز, قاۋلى وبلىستان كەلگەن ۇسىنىستار نەگiزiندە قابىلداندى» دەدi.
مۇنى تولىق, تəپتىشتەپ ايتىپ وتىرعان سەبەبىم, تəۋەلسىزدىكتىڭ العاشقى جىلدارىنىڭ وزىندە س.قوجانوۆتىڭ 100 جىلدىق مەرەيتويىن اتاپ وتۋگە دەگەن كوزقاراستىڭ ەكىتالاي بولعانى باي قالادى. كەمشiلiكتi تۇزەتۋ ءۇشiن وبلىس əكiمi م.ۇركiمباەۆتىڭ اتىنان حات الىپ, ۇكiمەت باسشىلارىنا بارىپ, س.قوجانوۆتىڭ 100 جىلدىق مەرەيتويىن وتكiزۋ تۋرالى ۇكiمەت قاۋلىسىن شىعارۋعا كۇش سالدىق. نəتيجەدە, 1994 جىلى 12 سəۋiر كۇنi «س.قوجانوۆتىڭ تۋعانىنا 100 جىل تولۋ مەرەيتويىن əزiرلەۋ مەن وتكiزۋ تۋرالى» رەسپۋبليكا ۇكiمەتiنiڭ №370 قاۋلىسى كەشiگiڭكiرەپ, ءوز الدىنا جەكە قاۋلى بولىپ شىقتى. قاۋلىدا مەرەيتويعا بايلانىستى رەسپۋبليكا كولەمiندە كوپتەگەن iس-شارا جوسپارلانىپ, س.قوجانوۆتىڭ 100 جىلدىق مەرەيتويى 26-27 تامىزدا تۋعان جەرi سوزاق اۋدانىنىڭ ورتالىعى شولاققورعان اۋىلىندا وتكiزiلەتiن بولىپ بەلگiلەندi. تاعدىردىڭ جازۋىمەن سۇلتەكەڭنىڭ مەرەيتويىن وتكىزۋ, 1994 جىلى قاڭتاردا سوزاق اۋدانىنىڭ əكىمى بولىپ تاعايىندالعان ماعان بۇيىردى. وسىلايشا س.قوجانوۆ مەرەيتويى تامىز ايىنىڭ 26-27 كۇندەرi سوزاق اۋدانىندا ءوتتi. توي سۇلتەكەڭنiڭ تۋعان اۋىلى اقسۇمبەدەن باستاۋ الىپ, وندا ۇلكەن اس بەرiلiپ, قۇران وقىتىلىپ, ەسكەرتكiشi اشىلدى. اقسۇمبە مەكتەبىنە ۇلى تۇلعانىڭ ەسىمى بەرىلدى. شولاققورعان اۋىلىندا س.قوجانوۆتىڭ مۋزەيi اشىلدى. شولاققورعان اۋىلىنىڭ ورتالىق كوشەسى س.قوجانوۆتىڭ ەسىمىمەن اتالدى. س.قوجانوۆتىڭ 100 جىلدىعىنا ارنالعان رەسپۋبليكالىق عىلىمي كونفەرەنتسيا وتكiزiلدi. ج.شانين اتىنداعى وبلىستىق قازاق دراما تەاترىنىڭ شىعارماشىلىق ۇجىمى سۇلتانبەكتiڭ لەنينمەن كەزدەسۋiن ساحنالادى. 32 شاقىرىمعا الامان بəيگە ۇيىمداستىرىلدى. باس بəيگەگە ەلگە تانىمال كəسiپكەر س.سەيتجانوۆ سول تۇستاعى ءتورت دوڭگەلەكتiڭ «تورەسi» «ۆولگا» كولiگiن ۇتىسقا تiكتi. رەسپۋبليكالىق اقىندار ايتىسىنىڭ باس جۇلدەسi – «جيگۋليدi» قازاقستاننىڭ حالىق اقىنى Əسەلحان قالىبەكوۆا جەڭiپ الدى.
…تاۋەلسىزدىك جىلدارى س.قوجانوۆتىڭ ەسىمىن ماڭگى ەستە قالدىرۋ ماقساتىندا ەلىمىزدە كوپتەگەن ءىس-شارا اتقارىلدى. استانا, الماتى, شىمكەنت, تۇركىستان, ارىس تاعى باسقا كوپتەگەن ەلدى مەكەندەردە كوشەلەرگە, مەكتەپتەرگە س.قوجانوۆتىڭ ەسىمى بەرىلدى, ەسكەرتكىشتەر, بيۋستتەر ورناتىلدى, كىتاپتار شىعارىلىپ, پەسالار جازىلىپ, ساحنالاندى, مەكتەپ وقۋلىقتارىنا ەسىمى ەنگىزىلدى. بيىلعى جىلى استانا قالاسىنداعى ۇلكەن مەكتەپ-گيمنازياعا س.قوجانوۆتىڭ ەسىمى بەرىلدى.
الدىمىزدا س.قوجانوۆتىڭ 130 جىلدىق مەرەيتويىن رەسپۋبليكا دەڭگەيىندە اتاپ ءوتۋ مىندەتى تۇر. ەندى ءتيىستى قۇزىرەتتى ورگاندار مەرەيتوي وتكىزۋگە ەرەكشە مəن بەرىپ, استانا قالاسىنداعى «جەرۇيىق» ساياباعىنان س.قوجانوۆقا ەسكەرتكىش قويۋ ءۇشىن ارنايى بولىنگەن ورىنعا, ونىڭ ەڭسەلى ەسكەرتكىشىن ورناتۋدى, س.قوجانوۆ تۋرالى جازىلعان «ستالينمەن بەتپە-بەت» تاريحي دراماسىن (اۆت. ج.Əلماشۇلى) استانا تەاترىندا ساحنالاۋدى, استانا, الماتى, شىمكەنت, تۇركىستان قالالارىندا, تۇركىستان وبلىسىنىڭ اۋداندارى مەن ەلدى مەكەندەرىندە س.قوجانوۆتىڭ تۋعانىنا 130 جىلدىعىنا وراي ءəرتۇرلى ءىس-شارانى جوعارى دەڭگەيدە وتكىزۋدى ۇيىمداستىرۋ كەرەك. سونىمەن بىرگە س.قوجانوۆتىڭ قوعامدىق-ساياسي قىزمەتىن تەرەڭىرەك زەرتتەپ, ونىڭ ءومىرى مەن قىزمەتىنە بايلانىستى الماتى مەن تاشكەنتتىڭ, مəسكەۋ مەن ورىنبور قالالارىنىڭ ارحيۆتەرىندەگى قۇجاتتاردى, ماتەريالدار مەن əدەبي شىعارمالاردى جيناقتاپ, رەتتەپ, باستىرىپ شىعارۋ كەرەك. س.قوجانوۆتىڭ قوعامدىق-ساياسي قىزمەتى ۇلتقا قىزمەت ەتۋدىڭ جارقىن ۇلگىسى بولدى. ول ايتىس-تارتىسپەن, ساياسي كۇرەسپەن وتكەن سان-سالالى قىزمەتىندە توپتىق, تاپتىق, ءتىپتى پارتيالىق مۇددەلەردىڭ اياسىندا قالىپ قويماي, əركەز ۇلتتىق, مەملەكەتتىك بيىكتەن تابىلىپ وتىردى. بۇل – ءبىزدىڭ وسكەلەڭ ۇرپاق ءۇشىن وتە قاجەت ۇلگى-ونەگە.
قايراتكەر قوجانوۆتىڭ ءبىز بىلمەيتىن قىرى مەن سىرى قانشاما دەسەڭىزشى؟! الداعى ۋاقىتتا سولاردى زەرتتەپ, حالقىنا تابىس ەتۋ, عىلىمي ەڭبەكتەر, كوركەم شىعارمالار جازۋ – عالىمداردىڭ, زەرتتەۋشىلەردىڭ, جازۋشىلاردىڭ, اسىل تۇلعانى قادىر تۇتاتىن بارشا حالىقتىڭ قاسيەتتى بورىشى.
قۋانىش ايتاحانوۆ,
مەملەكەت جانە قوعام قايراتكەرى
