قازاقستانداعى جۇمىرتقا ءوندىرىسى وتكەن جىلى 4 ميللياردتان 3 ميللياردقا كۇرت تومەندەدى. وعان كوپ فاكتور اسەر ەتتى. ناقتىراق ايتقاندا, مەملەكەت تاراپىنان بەرىلەتىن سۋبسيديا مولشەرى تومەندەدى, قۇس تۇماۋى ءورشىپ, ەكسپورت جابىلدى. سالدارىنان ونداعان جىل بويى تۇراقتى ءارى تابىستى سانالىپ كەلگەن جۇمىرتقا ءوندىرىسى قۇلدىراي باستادى. بۇل شارالاردى مەملەكەت كارانتيندىك قاجەتتىلىكپەن جانە ازىق-تۇلىك قاۋىپسىزدىگىن قامتاماسىز ەتۋمەن تۇسىندىرەدى. الايدا وندىرۋشىلەردىڭ ايتارى بار: مەملەكەتتىڭ سۋبسيديانى ازايتۋ تۋرالى شەشىمى ءوندىرىس كولەمىن كەمىتىپ, جۇمىس ورىندارىنىڭ قىسقارۋىنا اكەلەدى. ال ساتىپ الۋشىلاردى تەك ءبىر عانا سۇراق مازالايدى: «جۇمىرتقا باعاسى قانشا بولادى؟». ويتكەنى تاۋىق جۇمىرتقاسى ميلليونداعان قازاقستاندىقتىڭ اس مازىرىندە نەگىزگى ازىق بولىپ ەسەپتەلەدى.
سانداردى سويلەتسەك
ۇلتتىق ستاتيستيكا بيۋروسىنىڭ مالىمەتىنشە, 2022 جىلدىڭ قاڭتارىندا قازاقستاندا 370 ملن تاۋىق جۇمىرتقاسى وندىرىلگەن. بۇل از با, الدە كوپ پە؟ ەگەر 2021 جىلدىڭ ستاتيستيكاسىنا سۇيەنسەك, جۇمىرتقا كولەمى 20% كوپ بولعان. وڭىرلەر بويىنشا كوشباسشى ايماقتار: الماتى وبلىسى – 70 ملن دانا, اقمولا وبلىسى – 60 ملن دانا جانە
سولتۇستىك قازاقستان وبلىسىندا – 55 ملن دانا.
جالپى, تاۋىق جۇمىرتقاسىنىڭ 87%-ىن اۋىل شارۋاشىلىعى كاسىپورىندارى وندىرەدى. ويتكەنى شاعىن شارۋاشىلىقتارمەن سالىستىرعاندا ءىرى كاسىپورىنداردىڭ مۇمكىندىگى كوبىرەك. قالعان 13 %-ى اۋىل شارۋاشىلىعىنا جانە فەرمەرلىك شارۋاشىلىققا تيەسىلى بولىپ وتىر.
ال ەلوردادا قۇس شارۋاشىلىعىمەن اينالىساتىن كاسىپورىن جوق. باس قالاداعى بازارلار مەن ساۋدا نىساندارىنا جۇمىرتقا كوبىنە قاراعاندى جانە اقمولا وبلىستارىنان جەتكىزىلەدى.
ارزانداي ما, الدە قىمباتتاي ما؟
بۇل سۇراققا جاۋاپ بەرۋ ءۇشىن ستاتيستيكاعا قايتا جۇگىنۋگە تۋرا كەلەدى. وتكەن جىلدىڭ قاڭتار ايىنداعى كورسەتكىشپەن سالىستىرعاندا جۇمىرتقا باعاسى 3% تومەندەدى. ايتا كەتۋ كەرەك, ءى سۇرىپتاعى جۇمىرتقا الەۋمەتتىك ماڭىزى بار تاۋار تۇرىنە جاتادى. سول سەبەپتەن مەملەكەت ۇنەمى جۇمىرتقا باعاسىن باقىلاۋدا ۇستاپ تۇرۋعا تىرىسادى. بۇل جەردە باسەكەلەستىكتى قورعاۋ جانە دامىتۋ اگەنتتىگىنىڭ ۇلەسى مول. ماسەلەن, جاقىندا 9 ءىرى ءوندىرىس ورنىندا: تۇركىستان, پاۆلودار, اقمولا, سولتۇستىك قازاقستان جانە قاراعاندى وبلىستارىندا تەكسەرىس باستالىپ, ولار 3 كوتەرمە جەتكىزۋشىگە نازار اۋداردى. وسىلايشا, ەلىمىزدە قازىرگى تاڭدا ءى سۇرىپتاعى تاۋىق جۇمىرتقاسى 385 تەڭگەنى قۇرادى. ەڭ ارزان جۇمىرتقا پەتروپاۆل قالاسىندا – 300 تەڭگە, ال ەڭ جوعارى باعا نۇر-سۇلتان قالاسىندا – 473 تەڭگە. الايدا بۇل جەردە ۇلتتىق ستاتيستيكا بيۋروسىنىڭ مالىمەتى نۇر-سۇلتان قالاسى ينۆەستيتسيالار جانە كاسىپكەرلىكتى دامىتۋ باسقارماسىنىڭ رەسمي اقپاراتىمەن سايكەس كەلىڭكىرەمەي تۇرعانىن ايتا كەتۋ كەرەك. باسقارمانىڭ مالىمەتىنشە, ەلورداداعى جۇمىرتقا باعاسىن تۇراقتى ۇستاۋ ماقساتىندا «كۋروچكا ريابا» كومپانياسىمەن 6 250 000 دانا جۇمىرتقا جەتكىزۋ جونىندە كەلىسىمشارت جاسالعان. قازىر «شاپاعات», «استانالىق» جانە «ەۆرازيا», «Small», «استىقجان», «انۆار», «ايان», «ازات» سىندى ءىرى ساۋدا ورىندارىندا جۇمىرتقا باعاسى – 43 تەڭگە. سونىمەن قاتار, ولاردى «ماگنۋم» دۇكەندەرىنەن ءدال وسىنداي باعاعا, ال «AQMOL» ساۋدا ءۇيى دۇكەندەر جەلىسىندە 30 داناسىن 1020 تەڭگەدەن جانە جەڭىس داڭعىلى, 66ا مەكەنجايدا ورنالاسقان اقمولا وبلىسى تاۋار وندىرۋشىلەرىنىڭ جارمەڭكەسىندە 380 تەڭگەدەن ساتىپ الۋعا بولادى.
مۇددەلەر قاقتىعىسى
جوعارىدا اتاپ وتكەنىمىزدەي, بىلتىر كۇزدە قۇس تۇماۋىنىڭ كەسىرىنەن مەملەكەت اقتوبە, سولتۇستىك قازاقستان, پاۆلودار جانە اقمولا وبلىستارىندا تاۋىق ونىمدەرىن ەكسپورتتاۋعا تىيىم سالدى. بۇل شارا كاسىپكەرلەر اراسىندا ايتارلىقتاي نارازىلىق تۋدىردى. ولاردىڭ سوزىنشە, نارىقتا جۇمىرتقا كوبەيىپ كەتتى. سودان باعا ءتۇسىپ, جۇمىرتقا وندىرىسىمەن اينالىسۋ ءتيىمسىز بولىپ وتىر. وتاندىق جۇمىرتقا وندىرۋشىلەر اسسوتسياتسياسىنىڭ ەسەبىنشە, سوڭعى ەكى ايدا وسى سالاداعى كاسىپورىندار 1,5 ملرد تەڭگە شىعىنعا ۇشىراعان.
ۆالەريا سەمەنوۆا, قاراعاندى وبلىسىنداعى «Ushtobe Qus» جشس-نىڭ باسشىسى:
– ءبىزدىڭ جاعدايىمىز قيىن. سۋبسيديا بويىنشا ماسەلە قالاي بولاتىنى بەلگىسىز. ىشكى نارىقتا جۇمىرتقا كوپ, ال ەكسپورت جابىق. اۋىل شارۋاشىلىعى مينيسترلىگى وندىرۋشىلەر ءوز شىعىنىن وزدەرى وتەي الادى دەپ شەشىپ وتىر. ال ءبىزدىڭ ونىمىمىزگە سۇرانىس ءار كەزدە ءارتۇرلى. سول سەبەپتەن جارتى جىل بويى شىعىن كورسەك, قالعان ۋاقىتتا از عانا پايدا كورەمىز. وسىنداي كەزدە سۋبسيديا بىزگە ەداۋىر كومەك بولاتىن. ءبىز ول قاراجاتقا تاۋىقتىڭ جەم-ءشوبىن الاتىنبىز. بۇعان قوسا, اينالىم قۇرالدارىنىڭ جەتىسپەۋى تاعى بار. قازىر ءبىزدىڭ سەنىم ارتار ەشنارسەمىز قالمادى. جۇمىرتقانى وزىندىك قۇنىنان ارزان باعاعا بەرەمىز, بيداي ققس (ندس) قوسا ەسەپتەگەندە – 128 تەڭگە. قاراشادان باستاپ قىزمەتكەرلەردىڭ جالاقىسىن كوتەردىك, ونى ۋاقىتىندا تولەۋ كەرەك. قاڭتاردان بەرى قۇس سويۋدى باستادىق, جوسپار بويىنشا ناۋرىزدا باستاۋىمىز كەرەك ەدى. ءوندىرىس كولەمى تومەندەپ جاتىر. ەگەر بۇرىن تاۋارىمىزدىڭ جارتىسى ەكسپورتقا شىعاتىن بولسا, قازىر 4 وبلىستا ەكسپورت جابىق تۇر. مينيسترلىككە قانشا ايتساق تا, قىتايعا ەكسپورتتى ۇيىمداستىرماي وتىر. انتيمونوپوليا كوميتەتى سۇرانىستارىن ءجيى جىبەرە بەرەدى. ءبىز 2009 جىلدان بەرى جۇمىس ىستەپ كەلەمىز, قانشاما جۇمىس اتقارىلدى, جاقسى ناتيجەلەرگە جەتتىك. ەندى بۇل ەشكىمگە كەرەك ەمەس بولىپ قالدى. ونىڭ پىكىرىمەن وزگە وڭىردەگى شارۋاشىلىق يەلەرى دە كەلىسىپ وتىر.
ساپارعالي ءابدىرايىموۆ, «اقكول قۇس» جشس باسشىسى:
– جاڭا جىلدىڭ الدىندا ءتىرى تاۋىقتاردى سويا باستادىق. بۇرىن 1 دانا جۇمىرتقاعا سۋبسيديا 3,2 تەڭگە بولاتىن. ءدال قازىر – 1 تەڭگە. بۇل وتە از. ونىڭ ۇستىنە جۇمىسشىلاردىڭ جالاقىسى 30% كوتەرىلدى. جاڭا جىلدىڭ الدىندا 120 ادام جۇمىس ىستەگەن, قازىر ولاردىڭ 20-سىن جۇمىستان بوساتتىق. وتكەن جىلى 250 مىڭ تاۋىق باسى بولعان. قازىر 180 مىڭعا قىسقارتتىق. ەندى ونى تاعى قىسقارتامىز با دەپ قورقامىن. قايتادان بالاپان الىپ, ونى ءوسىرىپ, جۇمىرتقا بەرگىزۋ ءۇشىن كەمىندە 7-8 اي كەتەدى. قازىر جۇمىرتقانىڭ كوتەرمە باعاسى 25 تەڭگەدەن ساتىلۋدا, بىراق جۇمىرتقانىڭ وزىندىك قۇنى – 35-36 تەڭگە. اقمولا وبلىسىنىڭ دۇكەندەرىندە جۇمىرتقا باعاسى 40 تەڭگەدەن, سول سەبەپتەن ءبىزدى كوپشىلىك جاقسى تابىس تابادى دەپ ويلايدى. بىراق بار پايدانى دەلدالدار كورىپ وتىر. سولاردى تەكسەرۋ كەرەك. باعانى الىپ-ساتارلار كوتەرسە دە, ءبىزدى تەكسەرىپ, تەك بىزگە سوگىس ايتادى.
وتاندىق جۇمىرتقا ءوندىرۋشىلەر قاۋىمداستىعىنىڭ توراعاسى ماكسيم بوجكونىڭ پىكىرىنشە, مەملەكەت قابىلداعان شارالار قىسقا مەرزىمدە جاقسى كورسەتكىشتەرگە جەتكىزگەنىمەن, ستراتەگيالىق تۇرعىدان العاندا ءتيىمسىز.
ماكسيم بوجكو, جۇمىرتقا ءوندىرۋشىلەر قاۋىمداستىعىنىڭ توراعاسى:
– قىسقا مەرزىمدە قاراساق, مۇنداي شارالار ءوز ناتيجەسىن بەرەدى, ەل ىشىندە باعالار تۇسەدى. بىراق ۇزاقمەرزىمدى پەرسپەكتيۆامەن قاراعاندا, بۇل بيزنەسكە شىعىن اكەلىپ, ءوندىرىس كولەمىن ازايتادى. ارتىنشا دەفيتسيت بولىپ, باعا شارىقتايدى. سول سەبەپتەن ەكسپورتقا شەكتەۋ قويۋ دۇرىس شەشىم ەمەس. وسى تۇرعىدان العاندا, ماكسيم بوجكونىڭ ءسوزى شىندىققا سايكەس كەلەدى. بىراق ونىڭ «بۇل تاۋار تۇرىنە مەملەكەتتىك رەتتەۋ بولماۋى كەرەك» دەگەن ۇسىنىسى كۇلكىلى. ويتكەنى كەزىندە قازاقستانداعى بارلىق كاسىپورىن مەملەكەتتەن كومەك الدى. مەملەكەتتەن الىنعان بارلىق كومەك تۇرلەرىن ەسكە تۇسىرەتىن ۋاقىت جەتتى.
«قازىر ءبىز وندىرەتىن جانە ساتاتىن تاۋار كوپتەگەن مەملەكەتتىك ورگانمەن رەتتەلەدى. ناقتى ايتقاندا, باسەكەلەستىكتى قورعاۋ اگەنتتىگى, اكىمدىكتەر جانە ت.ب. مەنىڭشە, نارىقتىق ەكونوميكا ءپرينتسيپى بويىنشا ازىق-تۇلىك باعاسىنا مەملەكەت ارالاسپاۋى كەرەك» دەدى م.بوجكو. ونىڭ پايىمىنشا, الەۋمەتتىك وسال تۇرعىنداردى وسىلاي قولداۋ – قاتە ءتاسىل. ويتكەنى حالىقتىڭ 5%-10%-ىنىڭ ماسەلەسى اگروونەركاسىپ كەشەنىنىڭ بارلىق سەكتورى ەسەبىنەن شەشىلەدى.
نارىقتىڭ كورىنبەيتىن تۇستارى
ال ەندى اۋىل شارۋاشىلىعى مينيسترلىگى بولسا, سۋبسيديالاۋدىڭ جاڭا تۇرىنە كوشىپ, جاڭا تاسىلدەردى جاساۋ ۇستىندە. باستى ۇسىنىس – سۋبسيديانىڭ سانىن 47-دەن 20-عا قىسقارتۋ. مينيسترلىك اگروونەركاسىپ سالاسى ءوز كۇشىمەن دامۋى ءۇشىن مەملەكەتتىك قولداۋدى ازايتۋ قاجەت دەپ ەسەپتەيدى. ول دا دۇرىس. ايتپاقشى, ەاەق ەرەجەلەرى بويىنشا اۋرۋ ورشىگەننەن كەيىن 3 ايدان سوڭ ەكسپورتقا جول بەرىلۋى ءتيىس. ياعني, لوگيكاعا سۇيەنسەك, كەلەسى ايدان باستاپ قازاقستاندىق جۇمىرتقالار ەكسپورتقا شىعا باستايدى. ال بۇل نارىقتاعى باعانىڭ وزگەرۋىنە اكەلەدى. دەمەك, ماسەلەنىڭ شەشىمىن الداعى ۋاقىت كورسەتەدى.
نازەركە ەركىنقىزى,
جۋرناليست
