Көш қайтсе көлікті болады?

Көші-қон мен демографиялық саясат – мемлекетіміздің ең негізгі бағыттарын айқындайтын стратегиялық мәселе. Мемлекет басшысы 2022 жылғы 1 қыркүйектегі Қазақстан халқына Жолдауында этникалық қандастардың көші-қон саясатын түбегейлі өзгертуді тапсырды. Халқы селдіреп қалған солтүстік өңірлерге оңтүстіктен күш неге қарқын алмай отыр? Біз бүгін Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрлігі Көші-қон комитеті төрағасының орынбаса­ры­ Ілияс ИСПАНОВҚА бірнеше сауал қойған едік.

– Ілияс Сапарбекұлы, ҚР Президенті жанындағы Орталық коммуникациялар қыз­метінде өткен брифингте Мемлекет басшысының тапсыр­масы бойынша әзірленген Қазақстанның 2023-2027 жылдарға арналған көші-қон саясатының тұжырымдамасы туралы айттыңыз. Бұл құжаттың негізгі маңызы неде?

– Мемлекет басшысының 2022 жылғы 1 қыркүйектегі «Әділетті мемлекет. Біртұтас ұлт. Берекелі қоғам» атты Жолдауында Үкіметке ғылым, денсаулық сақтау, өнеркәсіп және IT саласында Қазақстан үшін сұранысқа ие кәсіптері бар шетелдіктер үшін тұруға рұқсат алу құқығымен визалар енгізу тапсырылды.

Президенттің 2022 жылғы 26 желтоқсандағы Жолдауын іске асыру мақсатында «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне мемлекеттік жастар саясаты және әлеуметтік қамсыздандыру мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Қазақстан Республикасының Заңы қабылданды. Ол Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрлігіне шетелдіктердің Қазақстан Республикасында тұрақты тұруға рұқсат алуы үшін сұранысқа ие етілетін кәсіптердің тізбесін бекіту және оны қалыптастыру тәртібі бойынша жаңа функция береді.

– Қазіргі уақытта шетелдіктердің Қазақстан Респуб­ликасында тұрақты тұруға рұқсат алуы үшін талап етілетін кәсіптердің тізбесі бекітілді. Ол қандай мамандықтар?

– Заңды іске асыру мақсатында 2023 жылғы 20 наурызда «Шетелдіктердің Қазақстан Рес­публикасында тұрақты тұруға рұқсат алуы үшін сұранысқа ие етілетін кәсіптер тізбесін және оны қалыптастыру қағидаларын бекіту туралы» Министрдің бұйрығы қабылданды.

Тізбе денсаулық сақтау, ақпараттық-коммуникациялық технологиялар, инженерия, ғылым және т.б. салаларда сұранысқа ие 21 кәсіпті көздейді.

Сұранысқа ие кәсіптері бар шетелдіктер өздерінің төлем қабілеттілігін растамай, ішкі істер органдарында оңайлатылған тәртіппен тұруға рұқсат ресімдей алады.

– Көрші елдерден, оның ішінде тіркеусіз, бейресми арналар арқылы келетін еңбек мигранттарының қозғалысын есепке алуды күшейту біз үшін маңызды дедіңіз. Мигранттарды еңбекке тарту мен оларды бақылау құзыретті органдар тарапынан қаншалықты жүзеге асырылып отыр?

– Ішкі және сыртқы көші-қон – кез келген ел секілді Қазақстанның да әлеуметтік-экономикалық және саяси-мәдени дамуына зор ықпал тигізуші фактордың бірі. Осыған байланысты Қазақстандағы демографиялық ахуалды жақсарту үшін 2023-2027 жылдарға арналған көші-қон тұжырымдамасы қабылданды. Бұл құжат Мемлекет басшысының тапсырмасына сәйкес әзірленіп, Қазақстан Республикасы Үкіметі бекітті.

Осылайша, бизнес­пен айналысқысы келетін қоныс аударушылар елді мекендер шегінде коммерциялық мақсатта сауда-саттықсыз (аукциондарсыз) жер учаскелерін алуға құқылы.

Сондай-ақ қоныс аударушылар ауыл шаруашылығы мақсатындағы жерлерден бос жерлер болған кезде конкурс өткізбестен 5 жылға дейін уақытша өтеусіз жер пайдалану құқығымен 1 гектардан аспайтын мөлшерде бақша өсіру үшін жер учаскесін алуға құқылы

Бүгінгі күні көші-қон ағындарын есепке алу Ұлттық қауіпсіздік комитетінде, Сыртқы істер, Ішкі істер, Мәдениет және спорт министрліктеріне және біздің министрлікке тиесілі ақпараттық жүйелерде жүргізіледі.

Тұжырымдаманы іске асыру шеңберінде көші-қон ағындарының 13 бағытын қамтитын бірыңғай ақпараттық жүйені құру жөнінде шаралар қабылданды.

«Бірыңғай терезе» қағидаты бойынша халықтың көші-қон саласында қызметтер көрсетудің негізгі мақсаты – көші-қон процестерінің барлық қатысушыларының тиімді өзара іс-қимылы.

Жүйе мигранттардың барлық санатын қамтиды, атап айтқанда, өзекті ақпаратты ұсыну, қашықтан қызмет көрсету, көші-қон ағындарының мониторингі, талдауы және тағы басқалары. Осы 13 бағыттың бірінің мысалына тоқталсақ, қандастардың тарихи отанына келу және қоныстану мүмкіндігі, оның ішінде жүйе арқылы «Бір терезе» қағидаты бойынша мәртебе беру migration.enbek.kz. Бұл Сырқты істер министрлігінің шет елдердегі мекемелері арқылы қандас мәртебесін алуға шетелде тұратын этникалық қазақтардың өтініштерін қарауға және санаттар бойынша бөлуге мүмкіндік береді.

– Шетелдік жұмыс күшін тартуға арналған квота біздің елімізде қанша бірлікті құрайды және ол аз ба, көп пе? Қазіргі жағдай бойынша жергілікті атқарушы органдардың рұқсаты бойынша Қазақстан аумағында қанша шетел азаматы еңбек етуде? Елімізде ШЖК пайдаланатын қанша жұмыс беруші бар?

– 2023 жылғы 1 мамырдағы жағдай бойынша жергілікті атқарушы органдардың рұқсатымен Қазақстан аумағында 15 129 шетел азаматы еңбек етеді. Шетел жұмыс күшін тартуға рұқсаттардың арасында мынадай санаттар бар: басшылар мен олардың орынбасарлары үшін 583 рұқсат (бірінші санат), құрылымдық бөлімшелердің басшылары үшін 2 993 рұқсат (екінші санат). Тартылған ШЖК негізгі бөлігі үшінші (мамандар) және төртінші (білікті жұмысшылар) санаттарға жатады – тиісінше олар 7 080 және 891 адам. Сондай-ақ маусымдық жұмыстарға 1 717 адам, ал корпоративтік ауыстыру аясында 1 865 адам тартылды.

Қазіргі уақытта Қазақстанда ШЖК пайдаланатын 1 746 жұмыс беруші бар. Оларда 411,5 мыңнан астам Қазақстан азаматы жұмыс істейді, бұл – қызметкерлердің жалпы санының 96%-ы.

Ішкі еңбек нарығын қорғау мақсатында Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрлігі жыл сайын республикаға шетел мамандарын тартуға квота белгілейді және бөледі. 2023 жылы жалпы квота республикадағы жұмыс күшінің санына қатысты 0,24% немесе 22 260 бірлік мөлшерінде белгіленді.

– Көші-қон саясатының тұжырымдамасының тағы бір бағыты – бизнес-иммиграция. Бұл бағытта қандай жұмыстар жоспарланған? Жалпы, солтүстік өңірлерге көшіп барушылардың тұрақты қоныстану үшін бәлкім жер телімін беру керек шығар, мүмкін жалақыларына үстем­ақы қосылғаны дұрыс па, қалай ойлайсыз?

– Елдің жұмыс күші көп аймақтарынан жұмыс күші тапшы өңірлеріне өнімді жұмыспен қамтуды дамыту мақсатында еңбекке қабілетті халықты ерікті түрде қоныстандыру жүзеге асырылады. Алматы, Жамбыл, Маңғыстау, Түркістан, Қызылорда, Жетісу облыстары, сондай-ақ Алматы, Астана және Шымкент қалалары қоныс аударушылардың шығу өңірлері болып табылады. Қабылдау өңірлері – Ақмола, Шығыс Қазақстан, Қарағанды, Қостанай, Павлодар, Солтүстік Қазақстан, Абай, Ұлытау облыс­тары.

Бүгінгі күні жер заңнамасы шеңберінде басқа азаматтар жер учаскесіне құқық алу жөніндегі сауда-саттықта (аукциондарда) ғана осындай құқық ала алатын облыстық маңызы бар қалаларды қоспағанда, елді мекен шегінде объектілер салу үшін қоныс аударушылардың сауда-саттықсыз (аукциондарсыз) жер учаскелерін алуы жөніндегі шаралар кешені әзірленді.

Осылайша, бизнеспен айналысқысы келетін қоныс аударушылар елді мекендер шегінде коммерциялық мақсатта сауда-­саттықсыз (аукциондарсыз) жер учаскелерін алуға құқылы.

Сондай-ақ қоныс аударушылар ауыл шаруашылығы мақсатындағы жерлерден бос жерлер болған кезде конкурс өткізбестен 5 жылға дейін уақытша өтеусіз жер пайдалану құқығымен 1 гектардан аспайтын мөлшерде бақша өсіру үшін жер учаскесін алуға құқылы.

Өз кезегінде шаруа немесе фермер қожалығын, ауыл шаруашылығы өндірісін жүргізуге арналған жер учаскелері конкурстық негізде беріледі.

Ауыл шаруашылығы елдің азық-түлік қауіпсіздігінің негізі болғандықтан, осыған байланысты ауыл шаруашылығымен айналысқысы келетін қоныс аударушыларға ауыл шаруашылығы жерлерін конкурстан тыс беру мәселесі қарастырылып жатқанын атап өту қажет.

Бұл ретте, жергілікті халықтың мал жаю үшін жайылымдық алқаптарға мұқтаждығына, сондай-ақ конкурсқа шығарылуы мүмкін ауыл шаруашылығы жерлері алаңдарының азаюына байланысты халық арасында әлеуметтік шиеленістің туындау қаупі бар.

Осыған байланысты, тиісті өңірдің жергілікті тұрғындарының наразылығын болғызбау мақсатында үшінші тұлғаларды иеліктен шығаруға тыйым салу белгілене отырып, қоныс аударушыларға жер пайдалануға берілетін ауыл шаруашылығы мақсатындағы жерлердің ең төменгі мөлшерінің алаңынан аспайтын көлемде (мысалы, Солтүстік Қазақстан және Ақмола облыстары бойынша ауданы 10-20 га-дан өзгереді) конкурссыз бір рет жер учаскесін беру ұсынылады. Мұндай жерлерді кейіннен беру конкурстық негізде жүзеге асырылуға тиіс.

Қазіргі уақытта «Қазақстан Республикасының кейбір заң­намалық актілеріне халықтың көші-қон саласындағы жаңғырту мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» заң жобасына түзетулер дайындалды, ол Қазақстан Республикасы Парламенті Мәжілісінің қарауында.

Сонымен қатар, ауыл шаруашылығымен айналысып жатқан қоныс аударушылар субсидиялау талаптарына сәйкес келген жағдайда басқа ауыл шаруашылығы тауарын өндірушілермен тең жағдайда мемлекеттік қолдау шаралары көрсетіледі. Бұдан басқа, қоныс аударушылар «Ауыл аманаты» жобасы шеңберінде сыйақы мөлшерлемесі 2,5%-дан аспайтын ең жоғары 7 жылға дейінгі мерзімде микрокредиттер алуға мүмкіндіктері бар.

Президенттің сайлауалды бағдарламасына сәйкес жалпы жеті жыл ішінде осы мақсаттарға 1 трлн теңге бөлініп, бір миллионнан астам ауыл тұрғындарын және кооперативтік кәсіпкерлікке жеке қосалқы шаруашылықтардың жартысын тарта отырып, 350 мыңнан астам жұмыс орнын құру жоспарлануда.

Шағын несиелендірумен қатар әлеуметтік-кәсіпкерлік корпорациялар арқылы агро­өнеркәсіп кешен саласындағы ірі өнеркәсіптік инвестициялық жобаларды іске асыру бойынша Солтүстік Қазақстан облысының табысты тәжірибесін тираждау жоспарлануда.

Ағымдағы жылдың өзінде осы мақсаттарға 100 млрд теңге бөлінді және оның есебінен 65-ке жуық тауарлы-сүт фермаларының құрылысы қаржыландырылатын болады, бұл сүт өндіру көлемін кемінде 373 мың тоннаға арттыруға мүмкіндік береді. Кешенді шараларды жүзеге асыру есебінен аталған өңірлерде 1 744 жуық жұмыс орны құрылады деп күтілуде.

Сонымен қатар, қоныс аударушыларды қабылдау өңірлерінде АӨК-де инвестициялық жобаларды іске асыру жөніндегі жол картасы іске асырылып жатыр. 2022 жылы шамамен 241 млрд теңге сомаға 270 инвестициялық жоба іске асырылды. Іске асырылған жобаларға бордақылау алаңдары мен репродукторларды салу, ет, сүт өндіру және қайта өңдеу, өсімдік шаруашылығы өнімдерін қайта өңдеу, қоймалар мен суару жүйелері және тамақ өнімдерін өндіру және т.б. жобалар кіреді.

Сондай-ақ аталған жол картасы шеңберінде 2026 жылға дейін қоныс аударушыларды қабылдау өңірлерінде агроөнеркәсіптік кешенде 20,2 мың жұмыс орнын құрумен 1,3 трлн сомаға 530 инвестициялық жобаны іске асыру жоспарланған, бұл агроөнеркәсіптік кешен кәсіпорындарында қоныс аударушылар да жұмысқа орналаса алады.

Өз кезегінде аталған жобаларды жүзеге асыру шеңберінде қоныс қабылдаушы өңірлерде жаңа жұмыс орындарын құра отырып, өңірлердің экономикасын арттыруға және халықтың табысын ұлғайтуға бағытталатын болады.

– Қазір әлем тынышсыз, соғыс, әртүрлі табиғи апаттардың болуынан босқындар көбейгені белгілі. Босқындармен және пана іздеушілермен жүргізіліп жатқан жұмыстарды саралап өтсеңіз.

– Елдегі саяси жағдайды ескере отырып, Қазақстан босқындарды қабылдайтын ел болып қала береді.

2023 жылғы 1 мамырдағы жағдай бойынша елімізде босқындар мәртебесі бар 304 адам бар. Мысырдан шығу елдері бойынша 273 босқын Ауғанстан азаматтары, Украинадан 18 босқын, ҚХР-дан 7 босқын, Сирия Араб Республикасынан 5 босқын және Өзбекстаннан 1 адам келді.

Босқындар, негізінен, Алматы қаласында – 244 адам және Шымкент қаласында – 22 адам, Алматы облысында – 24 адам және Астана қаласында 2 адам тұрады. Пана іздеушілердің мәртебесін алғандар саны – 745 адам.

Пана іздеушілердің ішінде 486 адам – Украина азаматтары, 210 адам – Ауғанстаннан, 20-сы Ресей Федерациясының азаматтары, 27 адам – басқа елдерден. ЖА­О-ның жедел деректеріне сәйкес, босқындардың көпшілігі экономиканың бейресми секторында өзін-өзі жұмыспен қамтыған, атап айтқанда, базарларда ұсақ саудамен, объектілер салу және автомобильдерді жөндеу бойынша қызмет көрсетумен айналысады. Қолданыстағы заңнамаға сәйкес Қазақстан Республикасындағы босқындар уақытша тұратын шетелдік мәртебесіне ие.

– Қай елдермен еңбек қыз­меті және еңбек мигранттарының құқықтарын қорғау туралы екіжақты келісімдер жасалды, біздің шетелдегі азаматтарымыздың құқықтары қалай қорғалады?

– Қазақстан Республикасы көші-қон саясатының 2023-2027 жылдарға арналған тұжырымдамасына сәйкес, Қазақстандық азаматтардың едәуір санын тартатын елдермен (Түркия, БАӘ, АҚШ, Ұлыбритания және Солтүстік Ирландия Біріккен Корольдігі, Корея Республикасы, Израиль мемлекеті, Қатар, Германия Федеративтік Респуб­ликасы) еңбекші көшіп-қонушылардың еңбек және әлеуметтік құқықтарын қамтамасыз ету туралы екі жақты келісімдерді (меморандумдарды) әзірлеу қарастырылған.

2014 жылы Қазақстан Рес­публикасы мен бірқатар шет мемлекеттер, соның ішінде Оңтүстік Корея арасында визасыз режим белгіленген сәттен бастап Қазақстан азаматтарына туристік, медициналық және т.б. мақсаттарда Оңтүстік Кореяға кіру айтарлықтай жеңілдетілді. Соған қарамастан, Қазақстан азаматтарының еңбек көші-қоны екі ел арасындағы ең өзекті мәселелерінің біріне айналды.

2023 жылғы 26 сәуірде Сеул қаласында екі елдің сыртқы саяси ведомстволары арасында консулдық мәселелер бойынша консультациялардың 7-раунды өткізілді. Келіссөздердің қорытындысы бойынша тараптар келесі отырысты Астанада өткізуге келісті.