Ötken jyly Ata zaŋymyzǧa engızılgen özgerısterge säikes, 2023 jyldyŋ qaŋtar aiynan bastap elımızde Konstitusiialyq sot (KS) jūmys ıstei bastady. Osyǧan bailanysty «Būl organ tıkelei kımge baǧynady? Oǧan kımder jügıne alady? Atalǧan sottyŋ sudialarynyŋ qabyldauyna jazyluǧa bola ma?» degen töŋırekte köptegen saualdar tüsıp jatady.
Rasy kerek, Memleket basşysy Qasym-Jomart Toqaevtyŋ ūsynysymen Konstitusiialyq sottyŋ qūryluy – qūqyqtyq jüiege tyŋ serpılıs äkeldı. Ökılettıgı boiynşa atalǧan organ keŋ qūzyretke ie. Ol öz müddesı būzylǧan azamattar jügıngen jaǧdaida olardyŋ ötınışterın Ata zaŋ normalaryna säikes qarastyryp, qorǧaidy.
Jyl basynan berı azamattardan bır jarym myŋǧa tarta ötınış kelıp tüstı. Jasyratyny joq, olardyŋ köbı Konstitusiialyq sot turaly zaŋnyŋ talaptaryna säikes kelmei jatady. Mūndai hattar qatelıkterı tüsındırılıp, jauap jazylyp, azamattarǧa keiın qaitarylady.
Mäselen, kelıp-tüsken aryz-şaǧymdardyŋ auqymdy bölıgı sot ükımıne narazylyq, taǧaiyndalǧan jazaǧa kelıspeu, ony azaitudy sūrau nemese tergeudıŋ dūrys jürmegendıgıne şaǧymdanu, sudialardyŋ ıs-äreketıne baǧa beru siiaqty bolyp keledı. Bırden aitaiyn, mūndai jailar bızdıŋ qūzyretımızge jatpaidy.
Konstitusiialyq sot tek azamat sudia qoldanǧan normalardyŋ Ata zaŋ talaptaryna säikestıgıne küdıktengen jaǧdaida ǧana mäselenı şeşuge aralasuy mümkın. Naqtyraq aitqanda, ötınış beruşı sot qoldanyp otyrǧan naqty zaŋ talaptary men aktılerdıŋ Konstitusiiaǧa säikestıgın tekserudı talap ete alady. Sondyqtan sot şeşımıne, onyŋ şyǧarǧan ükımıne bızdıŋ eş yqpal ete almaitynymyzdy ärbır azamat tüsınuı kerek.
Keide bızge moiyndaryndaǧy nesie qaryzdaryn ötep berudı nemese baspana satyp alyp beruge kömektesudı ötıngen hattar kelıp jatady. Būl, endı, azamattardyŋ qūqyqtyq sauattylyǧynyŋ qai deŋgeide ekenın anyq baiqatatyn jaǧdai.
KS-tıŋ sot ısın jürgızu aiasynda anyqtalǧan tüitkıldı mäselelerdı jyl saiyn Parlamentke, Ükımetke, Prezidentke joldap otyratyn mümkındıkterı bar. Onda bız sudialarǧa jetpegen tek memlekettık organdar şeşuı tiıs bıraq olar atüstı qaralǧan joldanymdardy saralaityn bolamyz. Sonymen qatar Konstitusiialyq sot Prezident joldanymdaryn; Sottardyŋ joldanymdaryn; Azamattardyŋ Konstitusiiada bekıtılgen qūqyqtary men bostandyqtaryn tıkelei qozǧaityn normativtık qūqyqtyq aktılerdıŋ säikestıgın tekserudı ötıngen joldanymdardy qaraimyz.
Konstitusiialyq sotqa azamattar ekı türlı jaǧdaida jügıne alady. Bırınşısı – sudia azamatqa zaŋdy dūrys qoldanbaǧan jaǧdaida. Ekınşısı – apelliasiia kezınde sot aktılerınıŋ konstitusiiaǧa säikes kelmeuı anyqtalsa, azamat KS-qa jügıne alady. Qalǧan uaqytta barlyq aryz-şaǧymdar men hat-habarlar KS turaly zaŋnyŋ 45-babyna säikes qaralady
Konstitusiialyq sotta 11 sudia jūmys ısteidı. Är sudianyŋ özıne berılgen jüktemesınen bölek, ainalysatyn basqa da jūmystary bar. Barşaǧa aian, KS – jaŋa qūrylym. Sondyqtan osy baǧytta bızde basqa da organdardyŋ zertteulerı men jariialanymdaryna tek sottarǧa ǧana emes, halyqaralyq ūiymdarǧa da qoljetımdı normativtık bazasy qalyptastyryluda.
Bızge jeke qabyldauǧa jazyluǧa kelıp, ötınış bıldırgen azamattar boldy. Olar «KS nege azamattardy jeke qabyldamaidy?» degen saualdar qoiyp jatady. Bız azamattardy jeke qabyldai almaimyz. Nege deseŋız, adam eldegı qūzırettı organnyŋ qabyldauyna kelgesın ol tek aitylǧan sözdı tyŋdap qana qoimaidy, özınıŋ kökeitestı mäselesınıŋ şeşıluın talap etedı. Al bızde töraǧa da, sudialar da kez kelgen jeke mäselennıŋ şeşıluıne kepıldık bere almaidy. Öitkenı Konstitusiialyq sotta şeşım sudialardyŋ köpşılık dausymen qabyldanady. Ärı qandaida bır mäselenı KS jan-jaqty zerttep, saralap baryp qolǧa alady. Oǧan, ärine, bıraz uaqyt qajet. Bajailap qarasaq, Konstitusiialyq sottyŋ tarihynda basqa elderde de azamattardy jeke qabyldau täjıribesı joq eken.
Jasyratyny joq, bızde jazba hattardan görı, elektrondy türde keletın hattardyŋ legı köp. Negızınen, olar e-Otinish. tūǧyrnamasy arqyly kelıp tüsedı. Elektrondy poşta arqyly kelgen hattardy oqu oŋailau, sondyqtan olarǧa tez jauap berıledı. Al qaǧazǧa jazylǧan hattar uaqyt alady. Köbınıŋ jazulary tüsınıksız bolady. Ony ejıktep, maǧynasyn tüsınıp bolǧanşa bıraz uaqyt ketedı. Oǧan qaraǧanda türmeden jazylatyn qaǧaz hattar anyq, ärı ärıpterdı taiǧa taŋba basqandai ädemı körınedı.
«Konstitusiialyq sottyŋ mäjılısterı internetten nege körsetılmeidı?» dep sūrap jatady. Bız būl mäselenı oilastyrudamyz. Qazır osy negızdegı basqa elderdıŋ konstitusiialyq sottarynyŋ täjıribesın oqyp-üirenıp jatyrmyz. Transliasiia degen – ülken mäsele. Sondyqtan oǧan asyqpai, baiyppen jan-jaqty daiyndalyp, osy jyldyŋ aiaǧyna qarai kırısu josparlanuda.
Azamattardyŋ Konstitusiialyq sotqa jügınuı haqynda köptegen saualdar tüstı. Bıreuler «sottyŋ bırınşı, ekınşı satylarynan ötpei-aq bırden sızderge jügınuge bola ma?» dep sūraidy.
Basqa memleketterde azamattar barlyq instansiialardan ötpei, Konstitusiialyq sot olardyŋ ötınışterın qabyldamaidy. Al bızde zaŋda anyq körsetılgenındei, Konstitusiialyq sotqa azamattar ekı türlı jaǧdaida jügıne alady. Bırınşısı – sudia azamatqa zaŋdy dūrys qoldanbaǧan jaǧdaida. Ekınşısı – apelliasiia kezınde sot aktılerınıŋ konstitusiiaǧa säikes kelmeuı anyqtalsa, azamat KS-qa jügıne alady. Qalǧan uaqytta barlyq aryz-şaǧymdar men hat-habarlar KS turaly zaŋnyŋ 45-babyna säikes qaralady.
Eger Joǧarǧy Sottyŋ normativtık qaulysy Konstitusiiaǧa säikes kelmeitını anyqtalsa, ärı osy boiynşa azamattar bızge şaǧym tüsırse, onda KS onyŋ küşın joia alady. Ärine, būl bırden bola qalatyn ıs emes. Ony äuelı öndırıske aluymyz qajet, sodan soŋ ol jan-jaqty zerttelıp, sosyn baryp şeşım qabyldanady.
Parlament deputattary qabyldaǧan zaŋ turaly da osyny aituǧa bolady. Onda da kelıspeuşılıkter tuyndap, Konstitusiiaǧa säikes emes dep bızge jügıngen jaǧdaida Memleket basşysy qol qoiǧanǧa deiın bız ony qarastyra alamyz. Prezident sailauy, Parlament Mäjılısı deputattarynyŋ sailauy, respublikalyq referendum ötkızu turaly mäselelerdı Konstitusiialyq sot tek «Konstitusiiaǧa säikestıgıne küdıktenıp, adamdar tıkelei jügıngen jaǧdaida öndırısıne ala alady.
Jaqynda bır hatta Almaty qalasyndaǧy bır eŋbek ūjymy ekı-üş aidan berı eŋbekaqylaryn ala almai jürgenderın aityp, şaǧym tüsırıptı. Mūndai jaǧdaida Konstitusiialyq sotqa bır käsıporyn ūjymynyŋ atynan emes, azamat A., azamat B., azamat S., degen siiaqty jekelegen adamdardyŋ atynan ötınış tüsuı qajet. Öitkenı KS subektı retınde tek tıkelei jügıngen azamattardyŋ müddesın, olardyŋ jeke qūqyqtaryn qorǧaidy. Sondyqtan azamattar jalpylama müdde men jeke müddenıŋ arajıgın ajyratyp alulary qajet.
Bız elımızdegı qūqyq qorǧau organdary qyzmetkerlerınıŋ jūmysyn jaqsy tüsınemız. Olar ünemı uaqytpen sanaspai kün demei, tün demei eŋbek etedı. Eger olar özderınıŋ qūqyqtary men bostandyqtaryna qatysty KS-ke jügınetın bolsa, ol mındettı türde qaralady. Azamattar mynany tüsıngen jön: ol kım bolsa da, meilı, qūqyq qorǧau organy qyzmetkerı bolsyn, jurnalist bolsyn, därıger, pedagog nemese tıptı sudia bolsyn, äŋgıme jeke qūqynyŋ būzyluyna qatysty bolsa, Konstitusiialyq sotqa kez kelgen uaqytta jügıne alady.
Baqyt NŪRMŪQANOV,
Qazaqstan Respublikasy
Konstitusiialyq soty töraǧasynyŋ orynbasary
