Taiauda IýNİSEF mamandary Gruziiada äleumettık eksperiment ūiymdastyrǧan-dy. Onda Anna atty büldırşın qyzdy bastapqyda ūqypty kiımmen, keiın grim arqyly bet-auzyn kır-qojalaq keiıpke keltırıp, qoǧamdyq orynǧa jıberedı. Alǧaşqy situasiiada tūrǧyndar Annaǧa nazar audaryp, «Adasyp qalmadyŋ ba? Äke-şeşeŋ qaida?» dep bäiek bolady. Ökınıştısı, ekınşı jaǧdaida däl sol kışkentai keiıpkerdıŋ ūsqynsyz älpetınen jiırkenıp, janyna jolamai qoiady. Tıptı, keibır kısıler balaqaidy maŋynan quyp ta jıberedı. Osylaişa zertteuşıler adamdy kiımıne qarap qarsy alatyn bügıngı zamannyŋ körınısın äşkere qylady.
Joǧarydaǧy jait bızge de oi salyp, däl sondai äleumettık eksperiment jürgızudı jön sanadyq. Keiıpker retınde elordalyq balabaqşanyŋ tärbielenuşısı Eldanany taŋdap aldyq. Tört jasar büldırşın pysyqtyǧymen ärı qaǧılezdıgımen basqalardan erekşelenıp tūrǧan edı. Onyŋ būl qasietı beitanys eresektermen söileserde kömektesetının tüsındık.
Äuelı Eldanaǧa kök tüstı ädemı sarafan kigızıp, «Keruen» sauda-oiyn-sauyq ortalyǧynyŋ aldyna äkeldık. Keşqūrym şaq bolǧandyqtan, ärı-berı ötken jürgınşıler köp eken. Bıreu-mıreu küdıktenıp qalmas üşın fototılşı ekeumız alysyraq jerge baryp baqylauǧa köştık. Ädepkıde Eldanaǧa onşa eşkım köŋıl böle qoimady. Sırä, ata-anasymen bırge qydyryp jürgen şyǧar dep män bermese kerek. Alaida şamamen jarty saǧattai uaqyt ötkende, qarşadai qyz balanyŋ jalǧyz jürgenıne alaŋdap, bırdı-ekılı kısı jön sūrai bastady. Bızdıŋ negızgı missiiamyz jūrtşylyqtyŋ Eldanaǧa nazar audaratynyn ne audarmaitynyn anyqtau ǧana bolǧandyqtan, keiıpkerımızge «Äke-şeşem anau jerde otyr dep aitasyŋ» dep üiretıp qoiǧanbyz. Aldyn ala kelısılgen ssenarii boiynşa ol böten adamdarǧa jaqyndap, oraiy tüsse äŋgımelesıp köruı tiıs. Tıl alǧyş Eldana sälden soŋ aǧaş oryndyqqa jaiǧasqan qos boijetkennıŋ janyna bardy. Arular da süikımdı baldyrǧannyŋ qylyqtaryn qyzyqtap, bırden şüiırkelese kettı.
Qysqasy, bız kütken ümıt aqtaldy. Adamdar şynynda da Eldanaǧa meiırımmen qarap, sözge tartyp, jūmsaq söilestı.
Endıgı kezekte röldı auystyrudy şeştık. Dereu keiıpkerımızdı jūpyny kiındırıp, bet-auzyn kır-qojalaq qylyp boiap, halyqtyŋ ortasyna jıberdık. Adamdar tarapynan ä degennen taŋdanys bolmasyn bıldık. Sonda da älıptıŋ artyn baǧyp, ünsız tostyq.
Arada qyryq minuttai uaqyt öttı. Bulvar boiymen ärlı-berlı jürıp, keide fontannyŋ jiegıne aiaǧyn salbyratyp otyryp, oiǧa şomǧan Eldanany eşkım elemedı. Mümkın jandaryna jaqyndasa nazary tüser dep, büldırşınge aǧaş oryndyqqa jaiǧasqan kısılerge qarai jyljy dep ymdadyq. Bız nūsqaǧan adamdardyŋ maŋynda ekı-üş bala oinap jatyr eken. Keiıpkerımız bıreuınıŋ qasyna kelıp, oiynşyǧyn qolyna ūstaǧany sol edı, älgı äielderdıŋ ışındegı jastauy qabaǧyn tüiıp, «ornyna qoi» degendei rai tanytty. Aitqanyn oryndasa da, sol tūstan qozǧala qoimaǧan Eldanany oqty közımen bır atyp, kelınşekter oryndarynan tūrdy. Balalaryn jetektep, ūzap bara jatqan olardyŋ soŋynan bızdıŋ büldırşın aŋyryp qarap qalypty.
Būdan soŋ Eldana adamdarmen bırneşe märte äŋgımelesuge oqtalyp körgen edı. Bıraq odan eş nätije şyqpady. Eresekter ony estımegendei keiıp tanytyp, syrt ainaldy. Tek jalǧyz apa ǧana «Anaŋa bar, senı juyndyrsyn. Üstıŋ kır-kır ǧoi, qyzym!» dep janaşyrlyq tanytty.
Gruziiadaǧy eksperimenttegıdei jūrtşylyq tarapynan tym ülken dörekılıkke kezıkpesek te, tūrǧyndardyŋ kiımı jūpyny balaǧa degen tym selqos közqarasy qarnymyzdy aştyrdy. Mūnyŋ sebebın astanalyq psiholog Märiiam Baimyrzaevadan sūraǧanymyzda, maman mynadai qyzyqty statistikasyn alǧa tartty.
– Negızınen jaŋa adammen betpe-bet söilesken alǧaşqy 30 sekundta sol kısı turaly qalyptasatyn äserdıŋ 55 paiyzy syrt kelbetke, 38 paiyzy dauysqa bailanysty. Al äŋgımelesuşınıŋ naqty ne jaily söilep jatqany bar bolǧany 7 paiyzǧa ǧana äser etedı. Iаǧni, sız qaldyratyn äserdıŋ 93 paiyzy sızdıŋ aitaryŋyzǧa müldem qatysty emes, – dedı maman.
Solaiy solai-aq bolsyn delık. Äitkenmen, būl teoriianyŋ tıp-tittei baldyrǧandarǧa da jüretının bılgenımızde qatty qynjyldyq.
IýNİSEF ökılderınıŋ aituynşa, kedei otbasydan şyqqan balalardyŋ bes jasqa tolmai qaitys bolyp ketu yqtimaldyǧy orta tūrmys keşetın balalarǧa qaraǧanda ekı ese joǧary eken. Eger jaǧdai osy qalpynan özgermese, 2030 jylǧa deiın älemde 69 million säbi şetıneidı, odan bölek 167 million büldırşın kedeişılıkte ömır süredı.
Janymyzǧa demeu bolatyny, 1990 jyldan berı atalmyş mäselege bailanysty ahual edäuır jaqsarypty. Mäselen, qazırgı taŋda dünie jüzınıŋ 129 elınde ūl bala men qyz balanyŋ mektepke qoljetımdılıgı bırdei. Alaida älı de 124 million bala bastauyş jäne orta bılımge mūqtaj eken.
Botagöz MARATQYZY
