Ädılet saltanat qūrǧan qoǧam qaryştap damidy

deidı körnektı qairatker Quanyş Aitahanov

Qazaq ūlty tarih tolqynynda qily-qily kezeŋdı bastan keşırdı. HH ǧasyrdyŋ 90-jyldarynda qyzyl imperiianyŋ köbesı sögıle bastady. Sosialistık qoǧamnan keiın ­naryqtyq qatynastardy igerdık. Endı Jaŋa Qazaqstan qūru jolyndamyz. Osyndai eleulı oqiǧalarǧa kuä ǧana emes, eldık ­bastamalardyŋ bel ortasynda jürıp, täuelsızdıktıŋ alǧaşqy jyldarynan memlekettık qyzmettıŋ türlı satysynan ötıp, täjıribesı tolyqqan kemel azamat Quanyş AITAHANovqa ­arnaiy sälem bere bardyq.

Qazaqy ıltipatpen qarsy aldy. Qarapaiymdylyǧymen, kışıpeiıldılıgımen özıne bırden baurai kettı. El aǧasynyŋ ızet körsetuınen köŋılımız jylyp, erkınsıp qaldyq. Eskı tanystarşa söilesıp kettık. Türlı ötpelı kezeŋderdı bastan keşırgen tūlǧadan ömırden tüigen-bılgenın sūradyq. Ilkınıp qalmady. Aşyla söilei tüstı:

– Ǧūlama ǧalym Mahmūd Qaşqaridıŋ «Kışılık pen kısılık – ūlylyqtyŋ belgısı» degenındei, kışılık pen qarapaiymdylyq – adamdy ardaqty etetın qasiet. Bastysy, halyq – dana ekenın ūmytpau kerek.

Ömırde jolym bolyp, ösıp-örkendeuımnıŋ bır syry – ünemı halyqtan tömen boluǧa tyrystym. Elmen pıkırlesıp, tıldesseŋ, kez kelgen mäselenıŋ şeşımın oŋai tabasyŋ. Halyqtyŋ arasynda közı aşyq, kögıregı oiau, dala akademiia­synan tälım alǧan aqsaqaldar köp. Olar eldı tolǧandyratyn qajettılıkterdı köterumen qatar, ony şeşudıŋ tiımdı tetıgın aityp beredı. Tek zeiın salyp tyŋdap, dūrys qorytyndy şyǧara bıluıŋ kerek. Boldy! Ömırlık täjıribe alaŋynda halyqtan üirengenım köp.

– Alty audannyŋ basşysy bolu ekınıŋ bırıne būiyra bermeidı. Artyŋyzda qandai ız qaldy? Ötkendı saralaǧan kezde ılıp alatyn, köŋılge medet beretın bastamalar bolady ǧoi.

– Şükır, oŋtüstık öŋırdegı audandarǧa barǧanda jüzım jaryq. El ıltipatpen qarsy alyp, şynaiy yqylasyn bıldırıp jatady. Būdan artyq qandai qūrmet kerek?!

Qoǧamdaǧy barlyq keleŋsız jaǧdailar: sybailas jemqorlyq, ūlttyq bailyqtyŋ teŋdei jäne ädıl ­bölınbeuı, azamattar qūqyǧynyŋ qorǧalmauy, zaŋdardyŋ tolyqqandy oryndalmauy bilıktıŋ jürgızgen saiasatynyŋ ädıldıgıne bailanysty

Ötken ǧasyrdyŋ 80-jyldarynyŋ aiaǧynda, 90-jyldarynyŋ basynda Arys audanyn basqaru mümkındıgı būiyrdy. Arys – toǧyz joldyŋ torabynda ornalasqan, Orynbor-Taşkent temır joly boiyndaǧy strategiialyq maŋyzy bar stansiia. Sondyqtan tıkelei Mäskeuge baǧynyp, bırınşı basşylary özge ūlt ökılınen bolǧan-dy. Sodan bolar, qazaqtyŋ qaimaǧy būzylmaǧan öŋır bolǧanymen ūlt ūpaiy tömendep, keŋestık ideologiia tereŋdep, orysşa oilaityn kez edı.

Qalyptasqan jaǧdaidy retke keltırıp, halyqtyŋ eŋsesın köteretın bastamalardy ıske asyryp, el basqarudyŋ qazaqy räsımın qaita jaŋǧyrtuǧa barynşa küş saldyq. Auyl bilerı, töbe biler, biler keŋesı degen qoǧamdyq instituttar engızıldı. Ardagerler keŋesı, aqsaqaldar keŋesı, äielder keŋesı, jastar keŋesı, mügedekter keŋesı, qajylar keŋesı degen keŋester aşyldy. Söitıp, ükımettık emes jergılıktı basqaru ūiymdarynyŋ sanyn köbeitıp, olardy kötermelep, qoldap, audan kölemındegı halyqtyŋ barlyq sanatyn qamtityn qūrylymdarynyŋ tiımdı jūmys ısteuın qamtamasyz ettık. Būlardyŋ bärı, tüptep kelgende, audan kölemınde jürgızıletın äleumettık-ekonomikalyq, mädeni-ruhani baǧyttaǧy negızgı jūmystarǧa kädımgıdei qolǧabys jasaitynyn bızdıŋ täjıribemız aiqyn däleldedı. Mysaly, biler keŋesın alaiyq. Halqymyzdyŋ san ǧasyrlyq tarihynda ömırşeŋdıgın däleldegen el basqarudyŋ osynau ūtymdy täsılın bügıngı zaman yŋǧaiyna orai qoldanuǧa bolatynyn baiqadyq. El bolǧan soŋ onda kündelıktı tırşılıkke bailanysty araq ışu, töbeles, dörekılık, ūrlyq-qarlyq siiaqty är türlı jaǧdaiat tuyndauy mümkın. Mıne, sondai kezde auyl aqsaqaldarynan qūralǧan biler keŋesı dau-damaidyŋ odan ärı uşyǧyp ketpeuın qadaǧalap, halqymyzdyŋ dästürınde bar ülkendı syilau, ızettılık, adamdardyŋ bır-bırımen sypaiy qarym-qatynas mäselelerı töŋıregınde äŋgıme qozǧap, jūrtqa basu aityp, daulasqan taraptardy tatulastyrudyŋ qazaqy täsılderın şeber paidalanu arqyly jaǧdaidyŋ jaima-şuaq aiaqtaluyna qol jetkızıldı. Sondyqtan jūmystyŋ osy täsılıne ünemı qoldau körsetıp otyrdyq. Tört-bes müşesı bar auyldyŋ biler keŋesın qūryp, ärbır keŋes­ke töraǧa sailadyq. Olardyŋ audanǧa esep berıp otyru tärtıbın belgıledık. Bızdıŋ būl bastamamyz bükıl oblysqa tarady. 1993 jyly Arys audanynyŋ bazasynda osy qoǧamdyq ūiymdarmen jūmys ısteu turaly oblystyq seminar öttı. Halyqpen jūmys ısteudıŋ būl tiımdı täsılın basqa audandarǧa, mysaly, Sozaq, Sairam, Otyrar audandarynda qyzmet ıstegende de qoldandym. Būl halyqpen jūmys ısteudı jandandyra tüsuge aitarlyqtai kömektestı. Soŋǧy jyldary äkımder halyqqa esep bere bastady. 1990 jyldan mūndai mazmūndaǧy kezdesulerdı bastadyq. Bız halyqtyŋ aldynda jylyna ekı ret esep beretınbız. Audan, auyl äkımderı, mekeme basşylary bır jylda ekı ret ne ıstep, ne tyndyrǧany turaly halyqtyŋ aldynda esep beretın. Esep beru kezınde köptegen mäsele köterıledı. Pıkır almasu bolady. Būl auyl arasynan ärı asa almai, bulyǧyp jatqan qūndy oidy tyŋdap, bız bıle bermeitın kelelı mäselemen tanysuǧa mümkındık beredı. Halyq – dana. Köptegen tüiındı mäselenıŋ köpşılık talqysyna tüskende öz-özınen şeşımın tauyp ketetını bar. Nemese mūndai kezdesuler aldaǧy jūmysqa baǧyt-baǧdar beruı de ǧajap emes. Jūmystyŋ osyndai baǧyty bızdı halyqqa jaqyndas­tyra tüstı. Äŋgımenıŋ bärı aşyq aitylady, eşqandai jasyryn äŋgıme, barmaq basty, köz qysty degen bolmaidy. Kündelıktı tırşılıkke, tüitkıldı mäselege qatysty oi-pıkırın halyq ortaǧa salady jäne aitylǧan söz aitylǧan jerde qalmaitynyn, onyŋ mındettı türde talqylanatynyn, köterılgen mäselenıŋ şeşıletının nemese şeşılmeitının tabanda bılıp otyrady. El basqaru oŋai emes, bız qandai jūmys ıstesek te, tüpkı nätije bır maqsatqa jūmsalady. Ol – halyqtyŋ jaǧdaiyn jasap, küiın küitteu. Barlyq basşy qyzmetkerlerden eŋ aldymen osy talap etıledı. Sonymen bırge olardan qataŋ oryndauşylyq tärtıp sūralady. Sebebı ülken jauapkerşılıksız, qataŋ oryndauşylyq tärtıp pen talapsyz, baqylausyz jaibasarlyqqa jol berılıp, bosbelbeulık beleŋ alady.

El basqaru oŋai emes, bız qandai jūmys ıstesek te, tüpkı nätije bır maqsatqa jūmsalady. Ol – halyqtyŋ jaǧdaiyn jasap, küiın küitteu. Barlyq basşy qyzmetkerlerden eŋ aldymen osy talap etıledı

Sairam audanyna äkım bolyp barǧanymda köp ūltty audan halqyn qazaq ūltynyŋ ainalasyna toptastyru jönınde köp jūmys atqaryldy. Özbek auyldarynda qazaq mektebı, synyby aşylyp, basqa ūlttyŋ azamattary memlekettık tıldı meŋgere bastady. Audan ortalyǧynda Märtöbe alaŋy, Abylaihan eskertkışı, Batyrlar, Ardagerler, Qūrmettı azamattar, Halyqtar dostyǧy saiajoly aşyldy. Märtöbe tarihi-tanymdyq keşenı ıske qosylyp, turister baratyn orynǧa ainaldy.

– Zaman özgeruımen adamnyŋ tanym-talǧamy özgerdı. Qazır äleumettık jelıde eldıŋ sözın söilegen bolyp, daŋq pen daqpyrt qualap jürgenderdı «batyr» deitın boldyq. Eŋ soraqysy, solardy ziialylardyŋ qataryna jatqyzatynyn taǧy körıp jürmız. Memleket jäne qoǧam qairatkerı retınde osynyŋ arajıgın ajyratyp berıŋızşı. Ziialy degen kım?

– Joǧarǧy Keŋeste ärıptes bolyp jūmys ıstegen belgılı tarihşy, akademik Manaş Qozybaev «Ziialylar – ūlttyŋ sarqylmas qory, ūlttyŋ tıregı, ruhani bılegı, ūlttyŋ bır qanaty, älem tanyr sanaty» dep ziialylyqqa anyqtama beredı. Şynynda, ziialylyq – ruhy biık, tanymy tereŋ, mūraty halqynyŋ arman-tılegımen sabaqtas bolyp keledı. Ataǧy bar, qyzmetı joǧary tūlǧanyŋ bärın ziialy deuge taǧy bolmas. Ūlttyŋ ötpelı kezeŋınde eldık jolda eren eŋbek etıp, artynda säulelı ızı qalǧan bıregei tūlǧalar bar.

– Sız Joǧarǧy Keŋestıŋ on ekınşı şaqyrylymynyŋ deputaty boldyŋyz. Osy deputattyq korpustyŋ bedeldı, beldı bolǧanyn tarihtan bılemız.

– Şyn mänınde, Joǧarǧy Keŋestıŋ on ekınşı şaqyrylymyndaǧy deputattar älı tarihi baǧasyn alǧan joq. HII şaqyrylymdaǧy intellektualdy deŋgeiı joǧary deputattar öte auqymdy jūmys bıtırdı. Salys­tyrmaly türde aitsaq, Qazaq KSR Joǧarǧy Keŋesı 1936-1990 jyldar arasynda, iaǧni 54 jylda 450 zaŋ qabyldapty, sonda şamamen jylyna 10 zaŋ qabyldanǧan bolyp şyǧady. Al HII şaqyrylǧan Joǧarǧy Keŋes 3,5 jyl ışınde 265 zaŋ qabyldady. Onyŋ ışınde 1990 jyly 25 qazandaǧy Egemendık deklarasiiasyn, 1991 jyly 16 jeltoqsandaǧy Qazaqstan Respublikasynyŋ Täuelsızdık turaly konstitusiialyq zaŋyn, 1993 jyly 28 qaŋtarda qabyldanǧan Qazaqstan Respublikasy Konstitusiiasyn atau kerek. Osy şaqyrylymda Prezident instituty engızıldı, Qazaqstan Respublikasynyŋ Prezidentı de alǧaş ret osynda sailandy. Qazaqstannyŋ memlekettık atributtary – tuy, eltaŋbasy, änūrany zaŋmen bekıtıldı. Osy tarihi oqiǧanyŋ bärı aitys-tartys eşbır tolas­tamaityn, qaşan körseŋ ot bolyp lapyldap janyp, qazan bop būrqyldap qainap jatatyn Joǧarǧy Keŋes qabyrǧasynda jüzege asty.

– Sız ūlttyq baǧytqa basymdyq bergen Egemendık deklarasiiasyn qabyldaǧan kezde deputattardyŋ arasynda boldyŋyz. Jalpy tarihi qūjattyŋ mänın dūrys tüsınbei jürgender az emes. Deklarasiianyŋ män-maŋyzyn qalai tüsındırıp beresız? Prezident Qasym-Jomart Toqaev būl künge erekşe män beruınıŋ syry nede?

– 1990 jyldyŋ 25 qazanynda qabyldanǧan Respublikanyŋ egemendıgı deklarasiiasy turaly aitpastan būryn sol kezdegı elımızde qalyptasqan ­saiasi-ekonomikalyq ahualǧa toqtalyp ketken dūrys bolar. Sol kezeŋde ülken maŋyzdy oqiǧalar oryn aldy. Sonyŋ bırı – 1989 jyly mamyr-mausymda ötken KSRO halyq deputattarynyŋ alǧaşqy sezı aşyq, jariia türde ötıp, sezd barysy teledidar jäne radio arqyly tolyǧymen bükıl Odaqqa taratylyp otyrdy.

Sezde keŋes ökımetı men kommunistık partiianyŋ eldı basqarudaǧy kemşılıgı aşyq aityldy. Būl kezeŋde tauar tapşylyǧy, azyq-tülıktıŋ qymbattauy, halyqtyŋ äleumettık tūrmys deŋgeiınıŋ naşarlauy, ūltaralyq qatynastaǧy şielenıster küşeie tüstı.

Keŋes basşylary ahualdy retteu üşın jariialylyq, jedeldetu, qaita qūru siiaqty saiasatty ūstanǧanymen, oŋ nätije bermedı. Söitıp, 1990 jyldyŋ basynda Baltyq elderı Odaqtan şyǧyp, jeke bölındı. 1990 jyly nauryzda imperiiany saqtap qalu maqsatynda bilık Bükıl­odaqtyq referendum ötkızıp, teŋ qūqyqty egemen respublikalardyŋ jaŋarǧan federasiiasyn qūramyz degendı alǧa tartty. Būl bastamany Odaq tūrǧyndarynyŋ 67 paiyzy qoldady.

1990 jyly nauryz aiynda Joǧarǧy Keŋestıŋ sailauy ötken-dı. Sailaudyŋ basty erekşelıgı – būryn partiia şopan, mehanizator, qūrylysşy, şahter sailanuy kerek degen pärmen beretın bolsa, būl sailauda ǧalymdar men aqyn-jazuşylar, suretşıler men sazgerler köptep deputat boldy. Būl deputattyq korpustyŋ sapasyn arttyra tüstı.

Joǧarǧy Keŋeste 360 deputat boldy. Būryn deputattar küzde bır aptaǧa, köktemde bır aptaǧa kelıp ekı sessiiaǧa qatysyp, zaŋdy qabyldaityn. Al būl deputattyq korpustyŋ 25-30 paiyzy jalaqy alyp, tūraqty türde jūmys ıstep, Ükımetpen bırge zaŋ jobasyn aldyn ala äzırleuge qatysty. Al qalǧan deputattar jylyna ekı ret: küzde 2 ai, köktemde 2 ai sessiiaǧa kelıp jūmys ıstedı.

1990 jyly 24 säuırdegı alǧaşqy sessiiada Joǧarǧy Keŋestıŋ töraǧasy bolyp Qazaq­stan Kompartiiasy Ortalyq Komitetınıŋ bırınşı hatşysy Nūrsūltan Nazarbaev sailandy. Ol Joǧarǧy Keŋestıŋ keşkı mäjılısınıŋ kün tärtıbıne ­«Respublikada prezidenttık basqaru jüiesın engızu» turaly, «Konstitusiiaǧa tolyqtyrular men özgerıster engızu» turaly zaŋ jobasyn ūsyndy. Būl turaly belgılı zaŋger, ǧalym Sūltan Sartaev baiandama oqydy. Sol uaqytta Odaq qūramyndaǧy respublikalar prezidentın sailap qoiǧan edı.

Ekı zaŋ jobasy qabyldanyp, deputattar sessiiada jasyryn, jabyq türde prezident sailaityn boldy. Ümıtker retınde Nūrsūltan Nazarbaev ūsynylyp, deputattardyŋ 94 paiyzy qoldady. Joǧarǧy Keŋestıŋ töraǧasy qyzmetıne Erık Asanbaev sailandy.

Prezidenttı sailap alǧannan keiın küzgı sessiiada eldıgımızdı qorǧaityn zaŋ qabyldau köterıldı. Qazaq KSR-nıŋ jaŋa Konstitusiiasyn, egemendı memleket retınde respublikanyŋ märtebesın jüzege asyratyn zaŋ aktılerın äzırleu üşın Egemendık turaly deklarasiia qabyldauǧa daiyndaldyq. Jobany äzırleu üşın arnaiy komissiia qūryldy, komissiia töraǧasy akademik Salyq Zimanov boldy. Būl kezeŋ demokratiiaǧa barynşa jol aşylǧan kezeŋ edı.

Deklarasiiany talqylau barysynda komissiia müşesı, ataqty zaŋger-ǧalym, deputat Sūltan Sartaev «Demokratiia­lyq Qazaqstan» tobyndaǧy deputattardyŋ «ūlttyq respublika degendı joiyp, azamattyq qoǧam qūraiyq» degen pıkırıne qarsy öz oiyn ortaǧa saldy. Ol: «Men älemdık täjıribege süiene otyryp, mynany ait­qym keledı: sızder oilaǧandai, ūlttyq memleket azamattyq qoǧamǧa, iaǧni pravolyq memleketke qaişy kelmeidı. Mysaly, Angliia – qūqyqtyq memleket. Alaida ol – aǧylşyndardyŋ ūlttyq memleketı. Sondai-aq Fransiia, İspaniia, Japoniia, t. b. ūlttyq negızdegı pravolyq eldı mysalǧa keltıruge bolady. Deklarasiiadaǧy «qazaq» degen sözden qorqatyn eşteŋe de joq. Qazaq ūlty – sonau erte däuırden tılı, dılı qalyptasqan, kındık qany tamǧan öz tarihy bar halyq. Endı kelıp ony mülde syzyp tastau mümkın emes» dedı.

Deputat Salyq Zimanov bastaǧan komissiia bır aptadan astam uaqyt deklarasiia jobasyna tolyqtyrular men özge­rıster engızıp, jobany sessiianyŋ talqylauyna engızdı.

Deklarasiia jobasy sessiiada jan-jaqty qyzu talqylandy, onyŋ ärbır baby, kerek deseŋız ärbır söilemı men sözı är türlı pıkırtalas tudyrdy. Ol kezde deputattyq korpusta basqa ūlt ökılderınıŋ sany basym edı. Olardyŋ arasynda «Deklarasiianyŋ ne keregı bar bızge? Bız Keŋes Odaǧynda ömır sürıp jatyrmyz. Älde oǧan qarsysyŋdar ma?» degen qarsy pıkır aityldy. «Qazaq ūltynyŋ taǧdyry üşın jauapkerşılıktı ūǧyna otyryp» degen söilemdegı «qazaq» sözın alyp tastaudy talap etken talqylau­dyŋ özı bıraz uaqytqa sozyldy. Komissiia töraǧasy, akademik, deputat Salyq Zimanov öte parasatty azamat edı. Sūraq qoiǧandarǧa qazaq tılınde de, orys tılınde de sauatty jauap berdı. Jabaihan Äbdıldin, Sūltan Sartaev, Äbış Kekılbaev, Ömırbek Joldasbekov, Ömırbek Bäigeldiev, Özbekälı Jänıbekov jäne taǧy basqa deputattar belsendılık tanytty. Söitıp, Egemendık turaly deklarasiia 25 qazan künı saǧat 18.55-te qabyldandy.

Būl deklarasiia – Qazaqstannyŋ egemen memleket retınde qalyptasuynyŋ alǧyşarty bolǧan maŋyzdy qūjat. Öitkenı deklarasiia Qazaqstannyŋ halyq­aralyq qatynastyŋ tolyqqandy subektısı retındegı konstitusiialyq-qūqyqtyq märtebesın anyqtady.

– Örkeniet köşıne ılesudıŋ joly qalanuda. Solai ma?

– Solai deuge de bolady. Q.Toqaev Qazaqstan Prezidentı bolyp sailanǧannan bastap özınıŋ basty ūstanymy ädılet ekenın, onsyz qoǧam eşqaşan damymaitynyn aityp keledı. Qoǧam ädılet saltanat qūrǧanda ǧana jaŋarady, damidy. Qoǧamdaǧy barlyq keleŋsız jaǧdailar: sybailas jemqorlyq, ūlttyq bailyqtyŋ teŋdei jäne ädıl bölınbeuı, azamattar qūqyǧynyŋ qorǧalmauy, zaŋdardyŋ tolyqqandy oryndalmauy bilıktıŋ jürgızgen saiasatynyŋ ädıldıgıne bailanysty. Elımızdıŋ damuy qoǧamdaǧy kelısım men yntymaqqa, auyzbırşılıkke tıkelei bailanysty bolsa, ol tek ädıldık bar jerde ǧana bolady. Ädılettılık – täuelsızdıktıŋ temırqazyǧy. Ädıletsızdık beleŋ alǧan kez kelgen qoǧam tyǧyryqqa tıreledı, toqyrauǧa ūşyraidy. Sondyqtan ädıletsızdıkpen aiausyz küresu bızdıŋ basty mındetımız boluy kerek.

– Aitylǧan söz köp, oryndaluy tömen emes pe? Bälkım, oligopoliia, monopoliiany ortalyqta ǧana emes, jergılıktı deŋgeide tübegeilı şeşude saiasi bilıktı tübegeilı ­transformasiialau kerek şyǧar. Sonda halyqtyŋ qoly auzyna tietın bolar. Būl qanşalyqty oryndaluda?

– Oryndalady. Prezident özınıŋ ūstanymyn körsettı. Kadr mäselesın şeşude baiyppen qarap, olardyŋ ıskerlıgıne, qabıletıne nazar audaratynyn bıldırdı. Ras, aitylady, bıraq tolyq oryndalmaidy. Jalpy alǧa qoiylyp otyrǧan baǧdarlama öte dūrys. Endı ony baqylap, oryndaluyna män berıluı tiıs.

Kezekten tys Prezident sailauynan keiın ötetın Parlament sailauynda Parlamentke jaŋa tūlǧalar keletını anyq. Öitkenı partiialardyŋ tırkeluınde jeŋıldıkter qaralyp, sailauǧa tüsuıne keŋ jol aşyldy. Respublikalyq jäne jergılıktı jerdegı ökıldı organǧa majoritarlyq sailau arqyly elge bedeldı azamattar keledı. Zaŋ şyǧaruşy organ jaŋarǧannan keiın Ükımettı qaita qūratyny belgılı. Osylaişa el aumaǧynda ülken saiasi özgerıster oryn alǧaly tūr.