Mekkeden būryn isı mūsylmanǧa qūbyla sanalǧan (hijra boiynşa 16 jylǧa deiın) Masjid äl-Aqsa meşıtıne baryp säjde etudı näsıp etken Allaǧa sansyz madaq, şeksız şükırlık aitamyn.
Moria hibadat tauyndaǧy meşıttıŋ eŋ alǧaş qūrylysyn bastaǧan Adam ata (ǧ.s.).
Sahih hadiste baian etılgenındei, Adam ata (ǧ.s.) qasiettı Qaǧbany tūrǧyzǧan soŋ araǧa qyryq jyl salyp, Qūdys (İerusalim) qalasyndaǧy osy äl-Aqsa meşıtın öz qolymen qalaǧan.
Ekınşı ret būl qasiettı meşıttı Jaqyp (ǧ.s.) paiǧambar salǧan.
Al üşınşı ret būl qasiettı meşıttıŋ qabyrǧasyn Däuıt paiǧambar (ǧ.s.) qalaǧan, qūrylysty aiaqtau üşın ūly Süleimen paiǧambar (ǧ.s.) Finikiiadan säuletşıler aldyrtqan. Paiǧambar hadisınde meşıt qūrylysyna jyndar da jegılıp, jetı jylda salynyp bıtken delıngen.
Jyndarǧa pärmenın jürgızgen su perısı Süleimen (ǧ.s.) meşıttı būrynǧydan da keŋeitıp saldyrǧan eken.
Belgılı jurnalist Oŋǧar Ömırbek aqsaqaldyŋ tarihi derekterge süiene jazuy boiynşa Iаhiia (ǧ.s.), İsa (ǧ.s.) paiǧambarlardyŋ balalyq şaqtary da osy äl-Aqsa meşıtınıŋ maŋynda ötken. Qūran kärımde aitylǧanyndai İsa (ǧ.s.) paiǧambardyŋ anasy Märiiam da osy meşıtte tärbielenıp, boi jetken.
Meşıttıŋ aiyryqşylyǧy mūnymen ölşenbeidı. Sözımızdıŋ basynda aitqanymyzdai, Palestina ölkesınıŋ qasiettı Qūdys qalasyndaǧy būl meşıt – Ybyraiymnan (ǧ.s.) bastap barlyq paiǧambarlardyŋ qūbylasy. Paiǧambarymyz Mūhammed (s.ǧ.s.) Mekkede tūrǧanda namazdy äl-Aqsaǧa qarap oqityn. Keiın kele Mädinaǧa qonys audarǧanyna on segız ai ötkende qūbyla Qaǧbaǧa özgerdı. Mıne, sol künnen barlyq mūsylmandardyŋ qūbylasy – qasiettı Qaǧba!
Äl-Aqsanyŋ eŋ basty erekşelıgı men qūndylyǧy – Miǧraj oqiǧasy. Miǧraj oqiǧasy – paiǧambarymyz Mūhammedke (s.ǧ.s.) berılgen ūlyq mūǧjizalardyŋ bırı. Miǧraj oqiǧasy paiǧambarlyqtyŋ onynşy jyly erejep aiynyŋ jiyrma jetısıne qaraǧan tünı bolǧan.
Qūranda «İsra» süresınıŋ 1-aiaty bylai dep bastalady: «Qūly (Mūhammedtı) bır tünı özıne belgılerımızdı körsetu üşın äl-Haram meşıtınen ainalasyn berekelı etken äl-Aqsa meşıtıne aparǧan Alla taǧala qandai da kemşılıkten päk. Şyn mänınde, Ol – Estuşı, Bıluşı».
Būl ūlyq mūǧjiza bylai bolǧan-dy. Bır künı paiǧambarymyz (s.ǧ.s.) Qaǧbanyŋ ırgesınde tünep jatqanynda Jäbıreiıl (ǧ.s.) bırneşe perıştemen keledı. Paiǧambarymyzdyŋ keudesın aşyp, jüregın alyp, zämzäm suymen tazalaidy da qaita ornyna salady. Tarihta «keudenı jaru» dep atalatyn būl oqiǧa paiǧambarymyzdyŋ tört jasar kezınde de bolǧan.
Sodan keiın qaşyrdan kışırek, esekten ülkenırek «pyraq» (buraq) tūlpardy jännattan keltırgen. Pyraqtyŋ jüirıktıgı sonşalyq, köz jeter jerge qas-qaǧym sätte aparady. Jäbıreiıl (ǧ.s.) paiǧambarymyzdy (s.ǧ.s.) pyraqqa mıngızıp, özı jol bastap, äp-sätte äl-Aqsa meşıtıne äkeledı. Paiǧambar (s.ǧ.s.) pyraqtan tüsıp, ony bailaidy. Ol jerde Ybyraiym (ǧ.s.), Mūsa (ǧ.s.), İsa (ǧ.s.) bastaǧan barlyq paiǧambarlar kütıp tūrǧan. Olardyŋ ötınışterı boiynşa Mūhammed (s.ǧ.s.) özı imam bolyp, ekı rakat namaz oqidy. Bır kezde Jäbıreiıl (ǧ.s.) paiǧambarymyzǧa su, araq, süt qūiylǧan üş tostaǧan ūsynady. Paiǧambarymyz (s.ǧ.s.) süttı taŋdap ışedı. Sonda Jäbıreiıl (ǧ.s.) şattanyp: «Ei, Mūhammed (s.ǧ.s.) senıŋ ümmetıŋ basqa qauymdarǧa ūqsap adasyp ketpeidı eken» dep quandyrdy. Būdan keiın paiǧambarymyz (s.ǧ.s.) «Sahra» dep atalatyn ülken tastyŋ üstınen pyraǧymen Jetı Qat Kökke köterıledı…
Äl-Aqsa meşıtınıŋ bır bölıgın osy «Sahra» tasyna bailanysty «Sahra Kümbezı» («Kubbat as-Sahra» – arabşa, «Kupol Skaly» – orysşa atauy) dep te ataidy. Ol döŋeske ornalasqannan nazarǧa bırden tüsedı. Meşıt üş qabatty. Onyŋ ekı qabaty jerdıŋ astynda. Pyraq bailanǧan oryn men «Sahra» tasy tura ortada, eŋ tömengı qabatta jatyr.
Mıne, osyndai qasiettı jerge tabanymyz tigenge şeksız şükırlık aitamyz.
Meşıt tarihy mūnymen şektelmeidı. Alǧa ozǧan uaqytpen qatar ılesıp keledı. Moria ǧibadat tauyndaǧy būl alǧaşqy Allanyŋ üiınıŋ ırgesınen 636 jyly taqua haliftardyŋ dinastiiasynan şyqqan halif Umar ibn äl-Hattabtyŋ pärmenımen jaŋa meşıt boi köterdı. Būl ekeuı ekı meşıt bolǧanymen, bırtūtas säulettık keşendı qūraidy.
Keiınnen äl-Aqsa qūlşylyq orny Abd äl-Mälık haliftıŋ yqpalymen keŋeitılgen. Qūrylysty onyŋ ūly äl-Valid 705-şı jyly bıtırıp şyǧady. Ärı, būl qasiettı säulet ǧimaraty 8-şı ǧasyrdyŋ mūrasyna jatady.
1033 jyly qatty zılzala bolyp, äl-Aqsa meşıtınıŋ auqymdy kölemı būzylady. Bıraq sodan ekı jyl ötkennen keiın Äli az-Zihir basqa jobadaǧy meşıt sala bastaidy. Osy salynǧan ǧimarat künı bügınge deiın tūr. Üstemdık etken İslam halifaty dinastiiasynyŋ är kezeŋderdegı qolǧa alǧan qaita qūru jūmystary meşıtke qosymşalar engızıp otyrdy. Nätijesınde körnektı de auqymdy kümbezı, kıreberıs esıgınıŋ maŋdaiy, mınber, minaret jasalyp, ışkı qūrylymdary özgertıldı.
1099 jyly Qūdysty krest joryqşylary basyp alǧanda, olar meşıttı sarai jäne şırkeu retınde paidalandy. Meşıt qūdystyq Balduin II korolınıŋ saraiy boldy. 1128 jyly rysar-tamplierler meşıttı Süleimennıŋ hristian hramyna ainaldyryp, töbesıne Aidyŋ ornyna aiqyştaryn ıldı. Ärı, däl osynda tamplierler ordenınıŋ ştab-päterın jasady.
İraktyŋ Kirkugynda tuyp, Mysyrda azamat bolyp qalyptasqan Salah äd-Din (Saladin) ämır Qūdysty käpırlerden azat etkende meşıttıŋ bastapqy mındetı özıne qaitaryldy.
Saladin Qūdys qalasyndaǧy Voskreseniia hramynan özge şırkeulerdıŋ bärın meşıtke ainaldyrdy.
13-şı ǧasyrda bilık mämlükterdıŋ qolyna öttı. Olar ǧibadat tauynda ornalasqan Sahra Kümbezın qorşaǧan üstırtke arkaly konstruksiialar jasady. Sonymen qatar, dualdardy tesıp 11 darbaza qoidy. Sol arqyly jūrt ǧibadat tauyna köterıle alatyn boldy. Ol qaqpalar künı bügınge deiın halyqqa qyzmet etıp tūr.
Sodan berı de köptegen qaita qūru men jöndeu jūmystary jürgızıldı. Qosymşalar odan keiıngı uaqyttarda Joǧarǧy mūsylmandar keŋesı men İordaniia tarapynan jasaldy.
Bügıngı künde köne Qūdys qalasy izrail Qūdysynyŋ qūramyna jatady. Alaida 1994 jyly İzrail men İordaniia arasyndaǧy kelısımge bailanysty, Qūdystaǧy meşıt pen küllı mūsylmandyq qūndylyqtar İordaniianyŋ qamqorlyǧy men baqylauyna köşken.
Meşıtte bır sätte 5000 adam säjdege maŋdaiyn tigıze alady.
Sonymen, bara qalsaŋyz, Sahra Kümbezı men Äl-Aqsa meşıtıne İzrail memleketınıŋ aumaǧynan kıresız.
Ǧibadat tauyn qorşai salynǧan Aza dualy – (Stena Placha) ejelden ziiarat etetın oryn. Onyŋ ırgesın kezınde Däuıt paiǧambar (ǧ.s.) qalapty. Qazırgı äl-Aqsa meşıtı tūrǧan jerge «bırınşı hram» nemese «Süleimennıŋ (ǧ.s.) hramy» degen ǧibadathana salynǧan eken. Ol evreilerge qūlşylyq etetın jalǧyz oryn bolǧan. Bıraq, jaŋa däuır kelmei tūryp qiratylǧan.
Arada 70 jyl ötken soŋ bırneşe äleuettılerdıŋ, negızınen, İrod patşanyŋ tabandylyǧymen hramdy qaitatūrǧyzǧan. Ol – «Ekınşı hram» degen atqa ie bolypty. Alaida ol da bızdıŋ däuırımızdıŋ 70-jyldarynda imperator Tit bastaǧan rim äskerımen bolǧan alǧaşqy iudei soǧysynda küireidı.
Aza dualy nemese batys dual Ekınşı hramnan qalǧan bölşek bolyp sanalady.
Aza dualynyŋ aldy yǧy-jyǧy halyq. Tas qabyrǧaǧa tızılgen turisterden görı iahudiler köp. Süŋkiıp, bastaryn iıp, közderın kılgırte äldenenı sybyrlaidy. Bıreulerı ılgerı-keiın teŋseledı. Endı bırı maŋdaiyn dualǧa tigızıp qatyp qalǧan. Kündelıktı körınıs osylai bolsa kerek. Olardyŋ ışkı oiy boiynşa osy jerde üşınşı hram boi köteruı tiıs, sony Alladan jalbarynyp sūraidy. Qazırgı uaqytta onda säulesı altyn Künnıŋ nūrymen şaǧylysyp, isı mūsylmannyŋ mädeni-ruhani düniesı Sahra Kümbezı men äl-Aqsa meşıtı tūr.
Bız de qalyptasqan ürdıs boiynşa dualǧa taianyp, alyp kırpışterdıŋ jyqpylyna bügıngı künge şükırlıgımız ben tılegımızdı jazyp qaldyrdyq.
İzraildegı erekşelık äskerge qyzdar da, jıgıtter de mındettı. Adamnyŋ köbı – qauıpsızdıktı qadaǧalaǧan äskeriler. Olar halyqpen tıldesuden qaşpaityn tärızdı. Menımen bıreuı suretke tüsuden tartynbady. Sondai-aq, qara qalpaq kigen iahudi bozbalasymen de estelık üşın kameraǧa qaradyq.
Aitqandaiyn, būl qara qalpaqtyŋ 34 türı bar eken. Onyŋ ärqaisysyna tän belgılerı baiqalady, äleumettık därejesı de, tegı de sodan körınıs tabady. Ūsqynyna qaraǧanda, menımen suretke tüsken qalpaqty äleumettık toptyŋ joǧarǧysynan bolsa tiıs.
Aza dualynan asyǧa äl-Aqsa meşıtıne qarai bet tüzedık. Oǧan baru üşın tunnelmen arǧy betke ötedı ekensız.
Tek mūsylmandarǧa ǧana kıruge rūqsat etılgen. Meşıtke bettemes būryn däret alu ornyna ötesıŋ. Sodan soŋ baryp ūlyq mūǧjiza bolǧan jer Masjid äl-Aqsa meşıtınıŋ tabaldyryǧyn «Bismillahi-rahmani-r-rahim» dep attaisyŋ.
Sahra Kümbezı men Äl-Aqsa meşıtınen jandünieŋ qūbylyp şyǧady. Qimai soŋyŋa bırneşe qaraisyŋ…
Ädılbek Ybyraiymūly,
arnaiy «Astana aqşamy» üşın – Qūdys (İerusalim) qalasynan
