Astana qalasynda telefon alaiaqtyǧynyŋ köbeiıp bara jatqany turaly polisiia jiı dabyl qaǧuda. Tıptı olardyŋ dandaisyǧandary sonşalyq, özderın şendı polisiia qyzmetkerı retınde tanystyratyn bolǧan.
Mıne, osyndai bır jaǧdai elorda tūrǧynynyŋ basynan ötıptı. Äuelı özın «men bank qyzmetkerımın, sızdıŋ depozittegı aqşaŋyzǧa alaiaqtar şabuyl jasauda. Ony bız polisiiaǧa habarladyq, būl turaly sızge osy ıspen tıkelei ainalysyp jatqan qalalyq Polisiia departamentınıŋ jauapty qyzmetkerı özı aitsyn» dep özın maior Ermekbaev dep tanystyrǧan adamǧa telefondy bergen. Būryn mūndaidy estımegen zeinet jasyndaǧy äiel keşe ǧana depozitke salǧan qomaqty aqşasyn oilap abdyrap qalady. Telefonnyŋ arǧy jaǧyndaǧy adam «asyǧyŋyz, uaqyt tyǧyz. Tezırek aqşaŋyzdy myna şotqa audaryŋyz. Asa saq bolyŋyz, būl turaly äzırge tırı jan bılmeitın bolsyn» dep bastyrmalatyp, asyqtyra bastaidy. Abyroi bolǧanda, taksi şaqyrtyp, bankke bara jatqan jolda bır aǧaiyny kezdesıp, äiel adamdy aqşany basqa şotqa audaruǧa asyqpauǧa şaqyrady. Mıne, osy jerde «telefondy aiyrmaŋyz, ünemı bailanysta bolyŋyz» dep otyrǧan «maiordyŋ» özı bailanysty üzıp, zym-ziia joq bolady.
Qazaqşa söilese, qaşady
Bas qalada mūndai alaiaqtyq keiıngı kezde örşıp bara jatqany jasyryn emes. Sūmpaiylar basqa qalada, böten elde otyryp ta telefon soǧa beredı eken. Polisiia osy baǧytta bıtıspes maidan aşyp, tūrǧyndardy barynşa saq boluǧa ügıttep, tüsınık jūmystaryn üzdıksız jürgızude. Alaida keibır jasy ūlǧaiǧan adamdar özınıŋ aŋǧaldyǧynan zardap şegıp jatyr.
Psiholog Aidyn Ärınovtıŋ aituynşa, mūndai adamdarmen köp söilesuge bolmaidy eken. Sızge «bankten nemese polisiiadan habarlasyp tūrmyn» dedı me, telefonnyŋ tūtqasyn qoia salyŋyz. Alaiaqtar ondai kezde ekınşı qaityp qoŋyrau şalmaidy. Öitkenı olardyŋ «neirolingvistikalyq baǧdarlamalau» atty psihologiialyq mümkındıgıne sız döp kelmeseŋız, olar qaityp sızge jolamaidy. Ekınşı mäsele, mūndai kezde tek qazaq tılınde söileu kerek. «Men sızdıŋ aitqanyŋyzdy tüsınbeimın, qazaqşa aityŋyz» deseŋız, olar trubkany qoia salady. Nege deseŋız, sözımızdıŋ basynda aitqandai, aldauǧa daǧdylanǧan adamdar osy tūrǧyda ūzaq daiyndalady. Neşe türlı psihologiialyq triukter äzırleidı. Mıne, olardyŋ osy aldyn ala daiyndyqtary orys tılınde bolǧandyqtan, sız qazaqşa söileseŋız, ünı öşetını sondyqtan.
Al olar telefon şalǧanda tyŋdai bastadyŋyz ba, onda özıŋız arbauǧa qalai tüsıp qalǧanyŋyzdy baiqamai qalasyz. Olar sız turaly aqparatty däl aityp tūrǧandai bolady, qai bankte qanşa aqşaŋyz bar ekenın, ony qaşan alyp, qaşan salǧanyŋyzdy naqty aita bastaǧanda, amal joq, sene bastaisyz. Tıptı oǧan qosa olar sızdıŋ balaŋyzdyŋ, bauyryŋyzdyŋ qaida jūmys ısteitının, jasyn da däl aityp bere alady. Al şyndyǧynda, oǧan sol aqparatty sız özıŋız onymen söilesuıŋız arqyly aityp tūrsyz. Öitkenı olar qūityrqy bır sūraq qoiǧanda, jauap berseŋız boldy. Sol arqyly bärın bılıp tūrady. Sondyqtan bank, aqşa, ūtys turaly telefon şalǧan adammen köp söilespeu kerek. Esıŋızde bolsyn, bank qyzmetkerı nemese polisiia sızge eş uaqytta mūndai mäselege bola qoŋyrau şalmaidy.
Aldau amaly köp
Astana qalasynyŋ qūqyq qorǧau organdary jaqynda tölem kartalary arqyly alaiaqtyq jasap, jūrtty qan qaqsatyp jürgen jetı adamnan ūiymdasqan qylmystyq topty qūryqtady. Olar IT tehnologiia men adam psihologiiasyn öte şeber meŋgergen bolyp şyqty. Osy qūityrqy ıstı ūiymdastyruşylar «dropperlerdıŋ» (karta beruşıler) ısın üilestırıp otyrǧan. Kartadaǧy ūrlanǧan qarjyny qolma-qol aqşaǧa ainaldyru üşın kartalardy respublikanyŋ tükpır-tükpırıne jıberıp otyrǧan. Bügınde osy toptyŋ 64 qylmystyq ısı äşkere bolyp, keltırılgen şyǧyn 200 million teŋgege baǧalanǧan. Äsırese, osy tūrǧyda olar balalar üiınde tärbielengen jastar men tūrmysy tömen jandardy, jūmyssyzdardy köbırek paidalanǧan. Jalǧan kartalardy azdaǧan tiyn-teben berıp, solardyŋ atyna räsımdep, olar alaiaqtarǧa qolma-qol aqşaǧa ainaldyryp berıp otyrǧan.
– Tegın jatqan eşteŋe bolmaidy. Bıreu kelıp sızge «säl-päl kömektesıp jıberıŋızşı» dep qomaqty aqşa ūsynsa, ol adam oilanuy kerek. Öitkenı özıŋızdıŋ atyŋyzǧa tölem kartasyn räsımdep, ony tanymaityn basqa bıreuge berseŋız, sız de sol adammen bırge qylmysqa qatysqan bolasyz. Alaiaqtar ailaker bolady. Olar öp-ötırık üiı örtenıp ketken nemese oida joqta bükıl aqşa-qarajatyn joǧaltyp alǧan müsäpırdıŋ halıne tüse qalady. Tıptı odan da basqa adamnyŋ oiyna kelmeitın, estıgende şyn janyŋ aşyp ketetındei oqiǧalar men ötırıktı oilap tabuy mümkın. Mūndai kezde aqşa bermeŋız, aqşa audaruǧa kömektespeŋız. Esesıne jolyna bilet alyp beru, tüstık tamaǧyn alyp beru siiaqty järdemıŋızdı ūsynyŋyz. Eger şyn mūqtaj bolsa oǧan könedı, al alaiaq sızge raqmetın de aitpastan būrylyp jüre bererı sözsız, – deidı polisiia maiory Bolatbek Jandar.
Ekınşı mäsele – internet arqyly jalǧan habarlandyru beru. Türkıstan oblysynyŋ 35 jasar tūrǧyny markasy joǧary, 2020 jylǧy avtokölıktı naryq baǧasynan äldeqaida tömen baǧaǧa satamyn dep habarlandyru beredı de, habarlasqan adamdardan aldyn ala 50-100 myŋ teŋgeden kepıl aqşa alyp otyrǧan. Jeleuı – «sūranys köp, eger şyn satyp alatyn bolsaŋyz, menıŋ şotyma 100 myŋ aqşa audaryŋyz» dep 10 millionnyŋ maşinasyn 5 millionǧa satamyn dep otyzǧa tarta adamnyŋ ekı million bes jüz myŋ teŋgesın qaltasyna basqan. Al şyndyǧynda ol mülde joq maşina bolyp şyqqan. Alaiaq qolǧa tüstı. Qazır onyŋ osyndai jolmen būryn da talai adamdy aldap, jymyn bıldırmei ketkenı belgılı boldy.
Tegınnıŋ tūzy tatymas
Astana qalasynyŋ taǧy bır tūrǧyny polisiiaǧa bır tanysynyŋ «ekı million teŋgege qaitarymsyz nesie alyp beremın» dep «eŋbegıne» 400 myŋ teŋge alyp, ızım-ǧaiym joq bolǧany turaly şaǧym tüsırdı. Mıne, sodan berı bır jyl uaqyt ötıptı. Alaida ol onyŋ ne mekenjaiyn, ne tolyq aty-jönın bılmeidı. «Tegınnıŋ tūzy tatymas» degendı būl kısı tars esınen şyǧarǧan siiaqty.
Astanalyq student ünemı akkaunttaryn özgertıp, qolynda joq qymbat tauarlardy Instagram jelısı arqyly arzan satyp, aqşany aldyn ala otyz myŋ teŋgege satyp alǧan basqa bır adamnyŋ kartasyna audartyp otyrǧan. Rasy kerek, mūndai qūityrqylyqty aşu polisiiaǧa oŋaiǧa tüsken joq. Kartasyn satqan adam ony kımge satqanynan mülde beihabar bolyp şyqqan.
Aita berse, mūndai alaiaqtyq äreketter qazır bas qalada jauynnan keiıngı saŋyrauqūlaqtai qaptap ketıptı. Qūqyq qorǧau organdary atalǧan keleŋsızdıkten azamattardy saqtandyra otyryp, ony boldyrmaudyŋ joldaryn da qarastyruda. Onyŋ eŋ bastysy – tūrǧyndardyŋ qyraǧylyǧy men qūqyqtyq sauatyn arttyru. Būl qadam belgılı bır därejede öz nätijesın berıp te jatyr.
