ÄLEM ASTANANY TAŊDADY

Törtkül dünienı törınde toǧystyratyn aituly «EHRO – 2017» — halyqaralyq körmesı Qazaqstan astanasynda ötetın boldy. Mūny bükıl älem­­nıŋ taŋdauy dep bılgen jön.Künı keşe Parij qalasynda ötken Halyqaralyq körmeler biurosy Bas Assambleiasynyŋ 152-şı sessiiasynda, qatysuşy 161 memle­­kettıŋ 103-ı Astanany qoldap, dauys berdı. Osylaişa, aqtyq bäsekede Belgiiamen «beldesken» Qazaqstannyŋ bäsı biık tüstı.

JAQSYLYQ JORALǦYSY

Ümıtker qalalar arasyndaǧy bäseke qyzǧan tūsta jur­na­lis­­ter tarapynan «Halyqara­lyq­ körmenı ötkızude qarsylasy­ŋyz­­dyŋ qandai basym tūsyn moiyndaisyz?» degen saual qoiyl­ǧan. Qazaqstan Belgiia­nyŋ halyqaralyq körme ūiym­das­­­ty­ru­daǧy köpjyldyq tä­jı­­­­ri­­­­besın, alpauyt eldermen diplomatiialyq qarym-qaty­nasy­nyŋ tereŋdıgın alǧa tart­sa, Belgiia delegattary Eura­ziia kındıgınde ornalasqan Qazaq­stannyŋ batys pen şyǧys­ty jalǧastyruşy «altyn kö­pır»­ ekendıgıne erekşe män ber­­dı.

«Eger, körme Qazaqstanda öt­­se, bızge basqa älemdı köruge müm­­kındık tuatyn edı» degen ışkı qalaularyn da jasyrmady.

Rasynda da, mūndai halyqara­lyq şara TMD aumaǧynda tūŋ­ǧyş ret bızde ötkızılgelı otyr.

Osy künge deiın Aziia aumaǧy­nan ūzyn-sany 16 memleket kör­me­nı öz elderınde ötkızuge niet bıldırıptı. Bıraq, mūndai jauap­ty şaruany atqaru tek Qytai, Japoniia, Oŋtüstık Koreia sekıl­dı jetekşı elderdıŋ ǧana maŋdaiyna būiyrdy.

Bırneşe jyl qatarynan jal­py­­ǧa tanymal ırı aimaqtyq fo­rum­dardy ötkızıp, sol arqyly özı­­nıŋ halyqaralyq bedelın ny­ǧait­­qan Qazaqstan osy üştık­­ten keiın jauapty şaruany öz moinyna alyp otyr.

EKSPO bızge ne beredı?

Ekspo – elderdıŋ ekonomika, ǧy­lym, tehnika, mädeniet, öner jäne özge de qoǧamdyq sala­lar­daǧy jetıstıkterdı jariialap körse­tetın jäne olardyŋ ädıl ärı aşyq bäsekelesuıne arnalǧan älem­dık eŋ bedeldı alaŋ.

Kör­menı milliondaǧan turis­ter tamaşalaityndyqtan, ärbır el öz mädenietındegı ūlttyq özın­dık erekşelıkterın tanytatyn jäne özderınıŋ ekonomikalyq jäne tehnologiialyq damuynyŋ deŋ­geiın bükıl älemge körsetetın bıregei pavilon qūruǧa ūmtyla­dy.

Körmenıŋ esep-qisaby milliard­taǧan teŋgege şaqtalǧan. Az aqşa emes, ärine. Bıraq, öteuı bar ekenın ūmytpaǧan abzal.

Mäselen, körmenıŋ Qazaqstanda ötkızıluı elımızdegı öndırıstık quat­tar men ǧylymi bazany jaŋǧyrtuǧa, elımızge jaŋa tehnologiialar men investisiialardy tartuǧa yqpal etedı.

Körme nysandary men elordanyŋ infraqūrylymyn jaqsartuǧa in­ves­ti­siia tartuǧa da ülken mümkın­dık tuady.

Şaraǧa älemnıŋ jüzge tarta elı­nen 5 milliondai adam kelmekşı.

Būl eŋ aldymen, Astanadaǧy şa­ǧyn jäne orta biznestı, qonaqüi biz­ne­sı men ışkı turizmdı damytuǧa eleulı äser eterı sözsız.

«EKSPO – 2017» arqyly bız şet memlekettermen saiasi häm äleu­mettık integrasiiamyzdy art­ty­ryp, turizmnıŋ tasyn örge domalatamyz.
Körme älemdı qazaqstan­dyqtar­dyŋ köpūltty mädenietımen, köne tarihymen, önerımen, dästürı­men jäne qonaqjai mınezımen ta­nys­­tyru­­ǧa jol aşyp, elımız­dıŋ älem­dık qauymdastyq aldyn­daǧy tanymal­dylyǧy men tartymdyly­ǧyn arttyrady.

Mausym-qyrküiek ailary araly­ǧyn­da ötetın şara barysynda elor­da­da dünienıŋ tört būryşynan kel­gen elderdıŋ mädenietı toǧysqan kün­ retınde de este qalatyn bolady.

Bolaşaq energiiasy»

Qazaqstan jahandyq körmege osyndai taqyryp ūsynyp otyr.

Būl älemdık qoǧamdastyqty tol­­­ǧan­dyryp otyrǧan qazırgı za­man­ǧy eŋ özektı jäne maŋyzdy mäse­leler­dıŋ bırı.

Ekologiialyq taza, qauıpsız jäne jaŋartylatyn energiia közderın pai­da­lanudyŋ özektılıgı jyl saiyn artyp keledı.

Elımız energiianyŋ jaŋa közderın engızu jönındegı Halyqaralyq pı­kır­talastardyŋ belsendı qatysu­şy retınde tanymal.

Būl taqyryp eŋ üzdık älemdık energiia saqtau tehnologiiasyn, kün, jel, teŋız, mūhit jäne termaldy su tärızdı balamaly energiia közderın pai­da­lanu­da jaŋa äzırlemeler men tehno­logiiany keŋınen ūsynu­ǧa mümkındık beredı. Astana osy sala­daǧy eŋ üzdık älemdık äzırlemeler men trendter körsetu üşın tiım­dı alaŋǧa ainaluy mümkın. Kör­me sondai-aq eldıŋ öndırıstık quaty men ǧylymi bazasyn tehnologiia­lyq jaŋǧyrtu jäne ekonomikany jüielı ärtaraptandyru üşın quatty serpın beredı.

Qala ışındegı qala

Halyqaralyq körmeler biurosy­nyŋ talaptaryna sai körme ötkizu­şi qala­nyŋ äleueti üş ai köleminde kemı 3-4 mln halyqty qabyldauǧa därmendi boluy tiis eken.
Talapqa sai şahardyŋ oŋtüstık-şyǧys bölıgınde halyqaralyq şarany ötkızuge arnalǧan tūtastai jaŋa qalaşyq tūrǧyzu josparlanuda. Būl maqsatqa Astana qalasy äkımdıgı tarapynan 113 gektar jer böldı. Onyŋ 25 gektary – keşennıŋ özı, qalǧan bölıgı avtotūraqqa, syrtqy qūrylǧylarǧa jäne EXPO – 2017 qalaşyǧyna arnalǧan.

EXPO – 2017 alaŋy Şämşı Qaldaiaqov köşesı men 1-Köpır ainalmaly jolynyŋ qiylysynda ornalasady. Qalaşyq qūrylysyna şamamen, 1,5 mlrd dollar qarjy jūmsalmaqşy.
Memleket basşysy Nūrsūltan Nazarbaevtyŋ aituynşa, qalaşyq özındık säuletımen daralanyp, elordanyŋ üzdık brendınıŋ bırıne ainalmaq. EHRO keşenınıŋ ışınde 97 pavilon ornalastyrylady dep josparlanǧan. Olar kiız üi pışınınde boi kötermekşı. Sonymen qatar, qalaşyq ışınde qonaqtarǧa arnap mūrajai, meiramhana, qonaqüi, tıptı mädeni şaralarǧa arnalǧan ǧimarattar salynady.

Tarihtan tam-tūm derek

Tehnikalyq jäne tehnologiialyq jetıstıkterdı äigıleitın halyq­ara­lyq körmenıŋ bır jarym ǧasyrdan astam tarihy bar.

Eŋ alǧaşqy ämbebap halyqaralyq körme 1851 jyly Ūlybritaniianyŋ astanasy Londondaǧy Gaid-parkte Albert hanzadanyŋ bastauymen ötkızıledı. Būl körme tarihta Djozef Pakstonnyŋ Hrustal saraiymen tanymal boldy.

London körmesınen keiın EHRO dästürlı türde ūiymdastyryla bas­ta­dy.

Körme ekı türlı baǧytta, ekı türlı taqyryppen ötkızıledı. Onyŋ bırı – «Älemdık ämbebap körme», ekınşısı – «EHRO – Halyqaralyq mamandandyrylǧan körmesı». Bes jylda bır ret ūiymdastyrylatyn ämbe­bap körmenıŋ taqyrybyna da, au­qy­myna da eşqandai şekteu bolmaidy. Al, «EHRO – Ha­lyq­­aralyq mamandandyrylǧan körmesı» älemdık ämbebap körme­ler­­dıŋ aralyǧynda ötkızıledı. Onyŋ erekşelıgı qamtylatyn ta­qy­rybyna bailanysty. Ämbebap körmenıŋ taqyrybyna eş şekteu bolmasa, EHRO-da arnaiy taqyryp belgılenedı. Mäselen, «EHRO – 1985» Japoniiada – «Adam tūr­my­syn jaqsartu üşın ǧylym men­ teh­no­logiialardy damytu», «EHRO – 1992» İspaniiada – «Jaŋa­lyqtar ǧasyry», «EHRO – 1988» Avstraliiada – «Tehnika ǧasyryndaǧy bos uaqyt», «EHRO – 1986» Vankuverde – «Kölık jä­ne bai­lanys: qozǧalystaǧy jäne bailanystaǧy älem», «EHRO – 2012» Oŋtüstık Koreiada – «Tırı mū­hit pen qūrlyq: resurstardyŋ aluan türı jäne tūraqty damu» ta­qy­rybynda ötkızıldı.

Qazır körmenıŋ düniejüzı boiynşa 160 tūraqty qatysuşysy bar. Qazaqstan būl tızımge 1997 jyly endı.

Elımız EHRO körmelerıne 2005 jyldan bastap qatysyp ke­ledı. İspaniianyŋ Saragosa­ qalasyn­daǧy EHRO – 2008 körmesınıŋ qorytyndysy boiynşa 104 qatysuşy el ışınde, bızdıŋ elımızdıŋ pavilony syrtqy jäne ışkı räsımdeluı boiynşa üşınşı oryndy ielengen bolatyn.

161 jyl ışınde älem boiynşa 63 körme ötkızılıptı. Şarany ötkızuden täjıribesı mol elderdıŋ köşın äzırge AQŞ bastap tūr. Mūnda jahandyq körme künı bügınge deiın baqandai 18 ret ūiymdastyrylǧan. Tızımdı ary qarai Fransiia, Belgiia jalǧastyrady. Aitpaqşy, keşegı bäsekede Qazaqstan aiqyn basymdyqpen basyp ozǧan Belgiia da osal bolmai şyqty. EKSPO körmesı būǧan deiın Belgiiada 7 ret ötkızılgen eken.

Bügınde EKSPO ötkızgen elderde körmenıŋ özındık mūralary, simvoldary paida boldy. Londondaǧy Hrustal saraiy, Parijdegı Eifel mūnarasy, Parijdegı Aleksandr III köpırı, Venadaǧy Rotonda – älemdegı eŋ ülken kümbez astyndaǧy pavilon, Melburndegı patşalyq körme pavilony…. Tıze berseŋ, tıptı, köp. Bolaşaqta Astanada boi köteretın EKSPO qalaşyǧy osy qatardan körınetınıne kämıl seneiık.

Kelesı kezek kımdıkı?

2020 jyly ötetın EKSPO-ny ötkızuge niettı memleketter az emes. Soŋǧy derekterge süiensek, bükılälemdık kelesı bäige Aiutthaia (Tailand), Dubai (BAÄ), İzmir (Türkiia), San-Paulo (Braziliia) jäne Ekaterinburg (Resei) qalalarynyŋ arasynda ötkızılmekşı.

Şynar DOSAN