Astana qalasynyŋ tūrǧyny Salihiden Nūralyūlynyŋ üielmelı-süielmelı alty balasy bar. Endı ol «elımızde balalarǧa arnaiy esepşot aşylyp, jyl saiyn şamamen sol esepşotqa 150 dollar salynyp tūrady» degen habardy estıp, «sonyŋ büge-şıgesın qalai bıluge bolady?» dep alaŋdauly. Būl aqparatty köpşılıgımız būqaralyq aqparat qūraldary arqyly estıdık. Degenmen «būl aqşa qaşan audarylady jäne balalarǧa qalai berıledı, onyŋ jai-japsary nede?» degen saualdar töŋıregınde naqty bılıŋkıremeimız. Bız osyǧan nazar audaryp kördık.
Aqşa salynady, alynbaidy
2022 jyldyŋ 1 qyrküiegı künı Memleket basşysy Qasym-Jomart Toqaev özınıŋ Qazaqstan halqyna arnaǧan Joldauynda «Ärbır otbasy elımız paidalanyp jatqan ūlttyq bailyqtyŋ igılıgın köruı kerek. Sondyqtan men jariialaǧan Balalar jylynyŋ aiasynda «Ūlttyq qor – balalarǧa» atty mülde jaŋa baǧdarlamany jüzege asyru öte maŋyzdy dep sanaimyn.
Ūlttyq qordyŋ jyl saiynǧy investisiialyq tabysynyŋ 50 paiyzyn balalardyŋ arnauly jinaqtauşy esepşotyna audarudy ūsynamyn. Qarjy är bala 18 jasqa tolǧanǧa deiın audarylyp tūrady, ony merzımınen būryn esepşottan şyǧaryp aluǧa bolmaidy. Jinaqtalǧan qarjy balalar kämelet jasyna tolǧannan keiın olardyŋ baspana nemese bılım aluyna jūmsalatyn bolady. Būl qarajat öskeleŋ ūrpaqtyŋ ülken ömırge qadam basuyna mümkındık beredı. Qor, şyn mänınde, ūlttyq märtebege ie bolyp, halqymyzdyŋ igılıgıne qyzmet etedı. Bastamany mūqiiat äzırleu qajettıgın eskere otyryp, jobany 2024 jylǧy 1 qaŋtardan jüzege asyra bastaudy tapsyramyn» dedı.
Memleket basşysynyŋ tapsyrmasy bar da, ony oryndau tetıkterı bar. Ol qalai jüzege asyrylmaq? Osy tūrǧyda bız belgılı ekonomist-sarapşy Qanatbergen Nūrovtyŋ pıkırın sūradyq.
– Būl – Qazaqstan Prezidentı tarapynan körsetılıp otyrǧan balalarǧa degen ülken qamqorlyq. Ūlttyq qordyŋ investisiialyq tabysynyŋ 50 paiyzy 18 jasqa deiıngı barlyq balaǧa teŋdei bölınıp berıluı, äsırese, ūl-qyz ösırıp otyrǧan ata-analardy quantary sözsız. Degenmen Joldauda aitylǧan Prezidenttıŋ osy ūsynysynan keiın sarapşylar arasynda türlı pıkır bolǧanyn jasyruǧa bolmaidy. Keiınırek belgılı bolǧanyndai, joba 2024 jyldyŋ 1 qaŋtarynan ıske qosylyp, onda aşylatyn esepşotqa 150 AQŞ dollary salynatyn boldy. Mıne, osy mälımetterdı qūlaǧy şalǧan bes, alty, jetı, odan da köp perzentı bar ata-analar «aqşany bala 18 jasqa tolǧanyn kütpei, bır-ekı jyldan keiın alyp tūruǧa bolatyndai mümkındık jasamai ma?» dep ötınış aita bastady.
Dūrys, 2024 jyldan bastap barlyq balaǧa belgılı bır somada aqşa audaryla bastaidy. Bıraq ony bala da, onyŋ ata-anasy da (qamqorşysy) bala kämelet jasqa, iaǧni 18-ge tolmai ala almaidy. «Ūlttyq qor – balalarǧa» baǧdarlamasynyŋ negızgı maqsaty – qarjyny balalardyŋ oquy men tūrǧyn üi alu mümkındıkterıne arnap jyldar boiy jinaqtau. 2000 jyldan berı mūnaidan tüsetın tabystyŋ negızınde jinalǧan paidanyŋ bır bölıgın balalarǧa bölu olardyŋ bolaşaǧyn osy künnen bastap oilaudyŋ jarqyn körınısı dep tüsınemın, – dedı ekonomist-sarapşy.
Mūnyŋ bärı – investisiia
Jaqynda Qazaqstannyŋ Ūlttyq ekonomika ministrı Älıbek Quantyrov jurnalisterge balalardyŋ ūlttyq qory baǧdarlamasy turaly bıraz tüsınıkteme berdı. Onyŋ aituynşa, audarylatyn aqşa kölemı bırneşe jylǧy investisiialyq kırıstıŋ mölşerımen aiqyndalatyn körınedı. Nege deseŋız, 2022 jyl, bükıl älemdegı siiaqty, Qazaqstannyŋ Ūlttyq qory üşın de auyz toltyrardai tabysty bola qoimapty. Sondyqtan Ūlttyq bankpen jäne basqa da sarapşylarmen aqyldasa kele, bala 18 jasqa tolǧanşa bırneşe jyldyŋ ortaşa investisiia tabysyn salyp tūruǧa toqtam jasalǧan.
«Būl jobaǧa halyq rizaşylyqpen alǧysyn bıldırude. Soǧan orai bız de köpşılıktıŋ müddesınen şyǧu üşın barlyq mümkındıkterdı qarastyryp jatyrmyz. Tyŋnan bastalǧan ıstıŋ anyqtaityn, kelısetın, täjıribe jüzınde jetıldıretın tūsy köp bolady. Jūmys jaŋa bastalyp jatqandyqtan, bırınşı kezeŋde naqty audarymdarǧa esep jürgızılgen dūrys. Mäselen, kelesı jyldyŋ qaŋtarynda bala 17 jasta bolsa, onyŋ esepşotyna tiısınşe 100-150 dollardai aqşa tüsuı kerek. Al 8 jasar bala kämeletke tolǧanşa jyl saiyn oǧan 1500-2000 dollardan jinaluy mümkın. Bır sözben aitqanda, 18 jasqa tolǧanda ol bala qanşa aqşaǧa ie bolady, ony qazır tap basyp eseptep şyǧaru qiyn. Öitkenı ainalymda bolatyn aqşaǧa üsteme ösım qosylady.
Qazır bızge «balam 18-ge tolǧanda qanşa aqşaǧa ie bolar eken?» degen mändegı saual köp qoiyluda. Taǧy da qaitalap aitamyn, ony däl qazır tap basyp eşkım eseptep şyǧara almaidy. Tıptı jaŋa dünie esıgın aşqan säbilerge alǧaşynda 150-200 dollar audarylǧannyŋ özınde olardyŋ aqşasy kelesı jyldary ösetın bolady. Onyŋ üstıne aldyŋǧy jylǧy kırıstıŋ 50 paiyz üstemesı qosylady. Mūnyŋ bärı – investisiia. Bızdıŋ esebımızşe, 18 jylda Ūlttyq bank osy jüiedegı balanyŋ esepşotyna şamamen 3,5-4 myŋ dollar aqşa saluy kerek» dedı ministr.
Taǧy bır aita keterlıgı, balalar üşın esepşot avtomatty türde aşylady. Barlyq mälımet Ädılet ministrlıgınen alyndy. Qazaqstandyqtar Balalar qorynan tüsetın aqşany osy baǧdarlamanyŋ operatory – Bıryŋǧai jinaqtauşy zeinetaqy qory arqyly bılıp otyruyna bolady. İnfliasiianyŋ äserın azaituǧa septıgı tiiu üşın aqşany AQŞ dollarymen audaru közdelude.
Tamşydai bolsa da…
Şottaǧy aqşany bala da, onyŋ ata-anasy da köruın körgenmen, ala almaidy. Al 18 jasqa tolǧanda esepşot iesı qarjysyn tek ekı baǧytta jūmsai alady. Bırı – bılım aluyna, ekınşısı – baspana aluyna. Mıne, osy jerde köptegen tüitkıl tuyndap otyr. Qoǧam belsendısı, belgılı zaŋger Tūrsynhan Iliiasovtyŋ pıkırınşe, mūndai şekteuler kez kelgen adamǧa ūnamauy sözsız.
«Būl – qazır bızge qūzyrettı operatordyŋ qoiyp otyrǧan talaby. Bala şetelge şyǧyp oqi almaidy. Päterdı de tek Qazaqstan aumaǧynda aluyna rūqsat. Ärı sol aqşaǧa alynǧan üiıŋızdı satuǧa da şekteu qoiylady. Eger bala 18 jasqa deiın elden ketıp qalyp, azamattyǧyn özgertse, tölem mümkındıgı joiylady. Jinalǧan qarjysy da basqa balalardyŋ esepşotyna bölınedı. Al bala elden ketkenmen, azamattyǧyn joimasa, qarjysy saqtalady. Sondai-aq jinaqtalǧan qarjysyn mūragerlıkke beru, özı äreket ete almaǧan jaǧdaida ata-anasynyŋ, qamqorşysynyŋ paidalanu mäselesı de QR qoldanystaǧy zaŋnamasyna säikes qarastyrylǧan. Mūnyŋ bärı bır qaraǧanda kökeige qonatyn da siiaqty. Alaida tereŋırek oi jügırtıp qarasaq, qazırgı är qazaqstandyq säbi sol aqşaǧa 2042 jyly oquyn oqyp, päter ala alar ma eken? Sanap körıŋızşı, kelesı jyly 12-13 jasqa tolǧan balaǧa endı 5-6 jylda 700-800 dollar jinalady eken. Qazırgı baǧamen eseptegende – 330-360 myŋ teŋge. Qazır Euraziia ūlttyq universitetınıŋ aqyly bölımınde jyldyq oqu aqysy – 1,6 million teŋgeden 2,8 million teŋgege deiın. Al jinaqtalatyn 2-3 million şamasyndaǧy aqşaǧa päter alu mäselesın tıptı oilamai-aq qoisa da bolady. Sondyqtan osy «Ūlttyq balalar qory» baǧdarlamasymen dendep ainalysyp jatqan, qolynda qūzyretı bar şendılerge Memleket basşysy tapsyrmasyn naqty oryndauda taǧy bır saliqaly oilanyp, eŋ bolmaǧanda balanyŋ tolyq joǧary bılım aluyna jetetın qarjy jinalu mümkındıgın qamtamasyz etetın tetıkterdı qarastyru kerek siiaqty.
