Bürkıtbai AIаǦAN, Memleket tarihy institutynyŋ direktory
Ülken sūhbattyŋ Ūlytauda jasalǧany kezdeisoqtyq emes
– Barşaǧa mälım, Elbasy Nūrsūltan Nazarbaev tolǧaǧy jetken bıraz mäsele boiynşa öz oiyn Ūlytaudaǧy sūhbatynda aitty. Būl jolǧy äŋgıme qasaŋ qaǧidattar aiasynda bolǧan joq. Elbasy keŋ otyryp, keŋ tolǧanyp, bırazdan berı oi sarasynan ötkızıp, özınıŋ tüigenderın jariialady. Osy äŋgıme nege däl Ūlytaudaǧy sūhbatta aityldy? Sūhbattyŋ Ūlytauda ötuınde qandai da bır män bar ma?
– Kez kelgen halyqtyŋ özınıŋ bır qasterlı mekenı bolady. Ärine, mynau keŋ-baitaq jerımızdıŋ barlyq nüktesı, ondaǧy är tamşy su, är tüp aǧaş, är tau men qyrat, tıptı, ärbır tüiırşık tasqa deiın är qazaq üşın qasterlı, solai boluǧa tiıs. Desek te, äldebır jaǧdailardyŋ simvolyna ainalǧan qasiettı närseler bolady. Sol sekıldı Ūlytau da – qazaqtyŋ bırlıgıne ūiytqy bolǧan, talai ırı qadamdarynyŋ bastauyna ainalǧan, talai tarihi uaqiǧalarǧa kuä bolǧan, tarihi sana jaŋǧyryp, saqtalǧan jerı dep esepteimın. Rasynda da, Ūlytaudyŋ qazaq tarihynda alar orny erekşe. Jau jaǧaǧa qol salǧanda taban tıregen tūsymyz – osy meken. El basyna kün tuǧanda arqa süiep, qonaqtap, ūly mūrat jolynda qomdanǧandaǧy qonysymyz da osy jer.
Ūlytau qoinauy qazynaǧa toly. Būl elımızdıŋ däl ortalyǧy deuge bolady. Būl jer ejelgı zamannan bügınge deiıngı qyzu tırşılık, önegelı önerı men örelı örkeniettıŋ ortalyǧy bolyp tabylady.
Ūlytau – köşpelı halyqtyŋ tarihi Otany bolyp qalyptasqan meken. Qazaq etnosyn qūraǧan, keiınnen Joşy ūlysynyŋ, Altyn Ordanyŋ, Qazaq handyǧynyŋ negızın qalaǧan ejelgı ru-taipalardyŋ qasiettısı, tarihi uaqiǧalardyŋ ortalyǧy. Osy taularda Alaşa han men Şyŋǧys hannyŋ ülken ūly Joşy hanǧa arnalǧan keseneler boi tüzeidı. Tarihtyŋ qysyltaiaŋ sätterınde qazaqtyŋ igı jaqsylary özderınıŋ strategiialyq josparlaryn aiqyndau üşın osy qasiettı öŋırge jinalyp, keŋesıp otyrǧany mälım. Sondyqtan, osy öŋırdegı Äulieatanyŋ Äuliebūlaǧy basynda Memleket basşysy Nūrsūltan Nazarbaevtyŋ qazırgı älemdı alaŋdatyp otyrǧan mäseleler jönınde sūhbat beruı kezdeisoq emes.
– Elbasy sol Ūlytaudaǧy äŋgımesınde «Babalarymyzdyŋ san ǧasyrlarǧa sozylǧan küresınıŋ ūly jemısı retınde Alla taǧala bızge täuelsızdıgımızdı näsıp ettı. Bar tarihymyzdy tügendep, ony jastarymyzdyŋ sanasyna sıŋıre bılgende ǧana ırgesı myǧym, maqsat-müddesı aiqyn, quatty elge ainalamyz» dedı. Endeşe, osy quatty, ırgelı elge ainalu jolynda qazırge deiın ne ıstedık? Tarihymyzdy jastardyŋ sanasyna qanşalyqty sıŋıre aldyq?
– Bız eŋ aldymen özımızdı ızdedık. Bylaişa aitqanda, barymyzdy tügendep, joǧymyzdy ızdeuge kırıstık. Äuelı, täuelsızdıktıŋ alǧaşqy jyldarynda-aq Elbasymyz ülken köregendık tanytyp, Tarih jylyn jariialady. Tarihqa qatysty auyzşa jäne jazba derekterdı jinaqtau, jazyqsyz japa şekken ūlt qairatkerlerınıŋ esımın ūlyqtau syndy şarualar jappai qolǧa alyndy.
Osy jerde säl şegınıs jasaǧym kelıp otyr. Bız myna jaǧdaidy tüsınuımız kerek. Kezınde Türkı qaǧanaty, Altyn orda, Qazaq handyǧy sekıldı ūly memleketterdı qūrǧan halyq, ökınışke qarai, osydan üş jüz jyl būryn Resei imperiiasynyŋ otary boldy da, bız aldyŋǧy joldan, aldyŋǧy ruhymyzdan, aldyŋǧy ömır süru dästürımızden aiyrylyp qaldyq. Onyŋ sebebı tüsınıktı. Köp jaǧdaida otar elder tarih sahnasynan joiylyp ketedı. Mysaldy öz töŋıregımızden alsaq, Resei imperiiasy qūramyna kırgen noǧai memleketı qazır joq. Halyqtyŋ aty bar, bıraq, ökınışke qarai, memleketı joq. Kezınde Mäskeuge salyq töletıp, törlep otyrǧan Qazan handyǧy da sol sekıldı. Ol da qazır Reseidıŋ bır guberniiasy ǧana bolyp kele jatyr. Bıraq bızdıŋ baǧymyzǧa qarai, qazaq halqy keŋestık däuırde qanşama teperış körıp, qanşa ret qoldan jasalǧan saiasattyŋ saldarynan qyrǧynǧa ūşyrasa da, özınıŋ ūlttyq bolmysyn, ūlttyq sanasyn saqtap qaldy. Qazaq el, memleket retındegı özıne tän qasietterınen aiyrylmai keldı. Jalpy, otar boludyŋ eŋ qiyn jerı azattyq alǧannan keiın de ūzaq jyldar boiy otarşyldardyŋ qol astynda bolǧan el bırden täuelsız sanaǧa qol jetkıze almaidy. Otarlyq sanadan bıraz uaqytqa deiın aryla almaidy. «Koloniialyq kompleks» deidı ony.
– Bızde de sonyŋ körınısı bar ǧoi?
– İä. Mysaly, öz tılımızdı mensınbeu, keibır ūlttyq qasietterımızdı baǧalamai, kemsıtu, tıptı, ūltymyzǧa tän artyqşylyqtardyŋ özın kemşılıkke, dertke balau siiaqty mınez baiqalyp qalatyny jasyryn emes. Sol ädet bızdıŋ tarihymyzǧa da tän. Osy uaqytqa deiın bızdıŋ tarihymyzdy, mysaly, şeteldık ǧalymdar jazyp keldı. Arasynda, ärine, Kliuchevskii, Karamzin, Solovev syndy orys tarihşylary boldy… Keiınırek Anna Pankratova degen tamaşa reseilık ǧalym boi körsettı. Sonyŋ kömegımen Iliias Omarov, Ermūhan Bekmahanov sekıldı qazaq ǧalymdary şyqty. 1949 jyly-aq olar Qazaqstan tarihyn şyǧaryp qoiǧan. Bıraq, ol örteldı. Al tarihty jazǧan Ermūhan Bekmahanov sottaldy. Aitaiyn degenım, basqa eldıŋ konsepsiiasymen, basqa eldıŋ közqarasymen jazylǧan tarih şyn tarih bola bermeidı. Sol sebeptı tarihymyzdy qaita jaŋǧyrtyp, jüielep jazu üşın qazır ǧalymdar jaqsy jūmys ısteude. Tarih jäne etnologiia institutynyŋ kömegımen Qazaqstan tarihynyŋ on tomdyǧy jazylyp jatyr. Būǧan qosa, bızdıŋ Memleket tarihy instituty maŋaiynda da köp jūmys atqaryluda. Köptegen kıtaptar şyǧyp jatyr. Būl – bır baǧyty ǧana. Sondai-aq, Memleket basşysynyŋ ūsynysymen ıske asqan «Halyq – tarih tolqynynda» memlekettık baǧdarlamasy aiasynda Qazaqstan tarihyna arnalǧan qazaq, orys jäne aǧylşyn tılderınde veb-portaly aşyldy. «Mäŋgılık el» jurnaly men elektrondyq jurnal jaryq kördı.
Äuesqoi tarihşylarǧa ürke qaramauymyz kerek
– Qazaq tarihyna qatysty qūndy derekterdıŋ syrt elderden tabylyp jatqany mälım. Būl maqsatty jūmystardyŋ nätijesı me?
– Ūzaq jyldar boiy halyqtyŋ intellektualdyq bailyǧyna tyiym salynbasa da, ol senzuraǧa bailanyp kelgenın aittyq qoi. Täuelsızdık alǧannan soŋ ǧana tarihşy-ǧalymdar tolyqqandy jūmys ısteuge, ızdenuge mümkındık aldy. Özıŋız aitqandai, şet elderdıŋ mūraǧattaryn aqtaryp, ızdeu, zertteu jūmystary jürgızıldı.
– Atap aitqanda, qai elderdıŋ?
– Men soŋǧy bır-ekı jyldy ǧana aitatyn bolsam, mysaly, «Halyq – tarih tolqynynda» atty memlekettık baǧdarlama aiasynda 2013 jyldyŋ özınde 23 ǧalym şetel mūraǧattaryna bardy. Atap aitsaq: Qytai, İran, Egipet, Moŋǧoliia, Resei elderınıŋ. Sonymen qatar, Ūlybritaniianyŋ, Fransiia men Gollandiianyŋ eŋ ırı mūraǧattarynda zertteu jūmystary jürgızıldı. Ǧalymdardyŋ ızdenıs jūmystary 2014 jyly da jürgızıldı jäne kelesı jyldary da jalǧasyn tapqaly otyr.
– Ǧalym, antropolog Orazaq Smaǧūl qazaqtyŋ tört myŋ jyldan asa tarihy baryn ǧylymi tūrǧyda däleldep ülgerdı. Alaida, būl tarih älı tızbektelıp, öz jüiesımen jazylǧan joq.
– Öte dūrys aityp otyrsyz. Orazaq Smaǧūl – qazaq tarihynyŋ ärıden bastalatynyn ǧylymi negızde däleldep, tarih ǧylymyna köp eŋbek sıŋırıp kele jatqan kısı. Ol özı keŋestık däuırde quǧynşylyq körgen, odan keiın Kolbinnıŋ tūsynda, iaǧni, qaita qūru kezınde de qysym körgen adam. Sebebı, antropologiialyq tūrǧydan ūlt tarihyn zertteuge kırıstı. Sol eŋbegınıŋ arqasynda qazaqtyŋ H-HI ǧasyrdyŋ özınde ūlt bolyp qalyptasyp qalǧanyn däleldep şyqty. Iаǧni, qazaq halyq, ūlt retınde moŋǧol şapqynşylyǧyna deiın, Altyn ordaǧa deiın qalyptasyp ülgergen. Qazaqtyŋ sūlbasy bır, monotiptı ūlt. Tıptı, türkı halyqtarynyŋ ışınde de qazaq özınıŋ bet-älpetımen özgeşelenedı. Odan keiın tılı de bır. Jalpy, qazaq – bır tiptı halyq. Tılı de, türı de bır. Mıne, osy jaǧyn Orazaq Smaǧūl men onyŋ ızın quǧan ǧalymdar antropologiianyŋ arqasynda moiyndatyp kele jatyr.
– Jalpy, ūlt tarihyn zerttegenı üşın Orazaq Smaǧūldyŋ quǧyndalǧanyn aityp otyrsyz. «Ötkenı joq, sanasyz, aidaǧanǧa jürıp, şaqyrǧanǧa ere beretın» eldı bileu otarşyl bilık üşın qaşan da tiımdı. Desek te, qazır tarihty bıluge ūmtylys basym. Sondyqtan, qazaq tarihyn jazuǧa äuesqoi tarihşylar da bas qoiyp jatyr. Olardan ziian bar ma? Tarihty kım jazuy kerek? Tarihşylar aldynda qandai prinsip boluy qajet?
– Būl sūraq ta bügınde özektı bolyp otyrǧany ras. Aitylyp jürgen pıkırler de ärtürlı.
– Sızdıŋ oiyŋyz qalai?
– Menıŋ oiymşa, bız äuesqoi tarihşylarǧa ürke qaramauymyz kerek. Olardyŋ tauyp otyrǧan jaŋalyqtary mamandanǧan tarihşylardykınen kem bolǧan emes. Mysaly, qaraŋyz, Şoqan Uälihanov mamandanǧan tarihşy boldy ma? Bolǧan joq. Bıraq onyŋ tarihqa sıŋırgen eŋbegın kım joqqa şyǧara alady? Älkei Marǧūlan mamandanǧan tarihşy ma edı? Ol ädebiet, filologiia jaǧyn oqydy emes pe?! Alaida, arheologiia salasynan köp jaŋalyq aşyp, mol eŋbek sıŋırıp kettı. Sol sekıldı Lev Gumilev te mamandyǧy boiynşa tarihşy emes edı. Demek, mamandanǧan tarihşy bolmasa da, tarihi tyŋ derekterdı aşuǧa, osy salany damytuǧa öz ülesın qosatyn azamattar bolady. Ondailar qazır de bar. Mysaly, Bolatbek Näsenov degen aqsaqal öz qarajatymen Omby, Orynbor mūraǧattaryna baryp, elımızdıŋ tarih ǧylymyna qūndy materialdar äkelıp, qosyp jatyr. Anatolii Olovinsov degen azamat bar, ol da tarih salasyna belsene aralasyp, kıtaptaryn şyǧaryp jür. Men, mysaly, sol kısınıŋ eŋbekterın baǧalaimyn. Aitalyq, būrynǧy Altyn ordanyŋ tılı türık tılı ekenın, qypşaq tılı bolǧanyn däleldep otyr. Demek, käsıpqoi tarihşy, äuesqoi tarihşy dep bölmei, jüielı zerttei bılgenderdı ırıktep aluymyz kerek.
Būl tūsta maǧan ūnamaityn bır ǧana närse bar: öz atalarynan batyr somdap, bi jasap, tar aiadaǧy oilarymen tarihqa qiianat jasauǧa ūmtylatyndar bolady. Olarǧa bız qarsy tūruymyz kerek.
– Al osyndai jalǧan aqpardy tarih dep taŋatyn qalamgerlerdıŋ kıtaptaryna qalai tosqauyl qoiuǧa bolady?
– Ökınıştısı, tosqauyl qoia almaimyz. Qazaqstan Respublikasynyŋ Konstitusiiasy boiynşa, bızde senzura joq. Desek te, tarihi şyndyq jazylǧan kıtap pen jalǧan tarih jazylǧan kıtapty oqyrman, qoǧam bolyp özımız saralai bıluımız qajet. Bırtındep sondai jaǧdaiǧa da jetemız dep oilaimyn. Äzırge būl mäsele tek qana baspagerler men kıtap avtorynyŋ, sondai-aq, kıtapqa alǧysöz, pıkır jazyp berıp jürgen ǧalymdardyŋ ar-ūiatyna qaldyramyz.
Al jaqsy ǧalymdar batasyn bergen kıtaptardan, meilı ol äuesqoi tarihşynyŋ şyǧarmasy bolsa da, bız qoryqpauymyz kerek. Onyŋ ışınde de nazar audaruǧa tūrarlyq bır qūndy derek jüruı mümkın.
Joŋǧarlardy jau qylyp körsete berudı doǧaru kerek
– Qoişyǧara Salǧarin aǧamyzdyŋ «Myŋǧūl men moŋǧol jäne üş Şyŋǧys» atty kıtaby jaryq körgen. Bıraq, osy kıtap turaly eşkım resenziia jazyp, pıkır bıldırmegenı jazuşy-ǧalymdy alaŋdatqan edı… Rasynda, osyndai dünieler jaryq körıp jatqanda bız nege ünsız qalamyz?
– Qoişyǧara aǧamyz – bılıktı tarihşy, tiianaqty eŋbekterı nätijesınde öz baǧasyn alyp qoiǧan tūlǧa. Ol kısınıŋ jazǧan kıtaptaryn öte joǧary baǧalaimyn. Olardy oquymyz kerek. Qajet kezde aita jüru – paryz. Bıraq därıgerlerdıŋ stamotolog, hirurg, kardiolog bolyp bölınetını sekıldı, tarihşylar da sala-sala boiynşa bölınedı. Ärbır toptyŋ öz salasy, öz taqyryby bar. Mysaly, bız qyzmet etetın Memleket tarihy instituty HIH-HH ǧasyrlar tarihymen ainalysady. Sondyqtan orta ǧasyrlar tarihyn jazyp jürgen Qoişyǧara Salǧarinnıŋ eŋbekterın jiı talqylap, baǧa beruge bızdıŋ bılımımız jetıspeuı mümkın. Al, Almatydaǧy şyǧystanu, arheologiia instituttarynyŋ Qoişekeŋ eŋbegın taldauǧa haqysy bar. Jalpy, moiyndaityn bır närse: bızde Qoişyǧara Salǧarinnıŋ deŋgeiındegı mamandar az.
– Desek te, bızdegı tarihşylardyŋ bas qosyp tūratyn ūiymdary bar ma?
– Bar. «Käsıbi tarihşylar jäne qoǧamtanuşylar ligasy» men «Qazaqstan tarihşylarynyŋ ūlttyq kongresı» bar. Būl ekı ūiym bırıgıp jiyndar ötkızıp tūrady. Ol jiyndardan äuesqoi tarihşylar da tysqary qalǧan emes.
– Elbasy tarihi filmder tüsırudıŋ patriottyq tärbiege yqpaldylyǧy jönınde jiı aityp jür. Alaida, bızdıŋ tarihi film tüsıru qajet bolsa, joŋǧarlarmen aradaǧy qyrǧyndy töŋırektei beretınımız ras. Qazaqtyŋ joŋǧarlardan özge jauy bolmaǧan tärızdı. Nemese qazaq tarihy tek qana qazaq-joŋǧar soǧysynan tūratyn sekıldı. Tarihşy retınde endıgı tarihi filmder qandai boluy kerek dep oilaisyz?
– Joŋǧarlar men qazaqtar arasynda jaugerşılık zamannyŋ bolǧany ras. Jaiylym jerge talas, malǧa talas, basqa da qyrǧi qabaq jaǧdailar ötken. Ekı jaqtan – Şyǧystan Joŋǧar (sol jaq) ūlysynyŋ negızın qūraǧan oirat-qalmaqtar, Batystan Edıl qalmaqtary (torǧauyttar) üzdıksız şabuyldap, ökpeden qysqan zamanda qazaqtyŋ ülken şyǧynǧa ūşyraǧany mälım. Bıraq joŋǧar memleketı HVIII ǧasyrda joiylyp ketken. Naqtylap aitsaq, 1757 jyly qytai äskerı şabuyldap, sol jyldyŋ qaraşa aiynda joŋǧar memleketın qatty küiretedı. Al 1758 jylǧy säuırde aiynda joŋǧarlardy tügel qyryp, tarih sahnasynan müldem joiyp jıberedı. Osy tūsta aita keteiın, men «Köşpendıler» filmınıŋ de, «Jaujürek myŋ bala» filmınıŋ de ǧylymi keŋesşısı bolǧanmyn. Äsırese, soŋǧy «Jaujürek myŋbala» tüsırılgende: «Boldy. Qyrylǧan, jer betınde joq joŋǧarlardy jau etıp körsete bergendı toqtatu kerek» dedım. Söitıp, şyn mänınde, qytai äskerı 1758 jyly bır millionǧa juyq joŋǧardy ışındegı qausaǧan qariialarymen qosa qyryp tastap, bırjola küiretkenın aittym. Al bızdıŋ älı de bolsa düniede joq joŋǧarmen soǧysyp jatatynymyz qisynsyzdyq ekenın jetkızdım. Şyn mänınde, bız joŋǧardy ylǧi ata jauymyz retınde körsetpei, janaşyrlyq tanytuymyz qajet edı. Olardan Qytaidyŋ şyǧysynda sanauly top qana qaldy. Al qazaqtyŋ Resei imperiiasyna qosyluyna joŋǧar şapqynşylyǧynyŋ kesırı tidı dep jürgenımız jalǧan. Tıptı, bızdıŋ Abylai handy tūtqyndap, qolynda ūstaǧanda da joŋǧarlar hanymyzdy öltırmegen. Qaita bosatqan kezde qalmaq qyzyn berıp jıbergen. Būl halyq kädımgı bırde tatu, bırde qatu körşımız bolǧan. Bır-bırıne tūtqyndaryn berıp otyrǧan. Qajet kezde ymyralasu üşın qyz alysyp, qyz berısken. Al bız… özımızdı otarlap alyp, sony aqtau üşın joŋǧarlardy jau qylyp körsetıp, jalǧan tarih jazdyrǧan Resei imperiiasynyŋ yqpalynan älı şyǧa almai kele jatyrmyz. Älı baiaǧy «oirat pen qalmaqtyŋ qyspaǧynan qūtylu üşın Reseidıŋ qol astyna kelıp kırdı» delınetın jalǧan tarihqa ilanyp, sol inersiiamen kelemız. Osyny tüsındırıp, būdan bylai joŋǧarlarmen soǧysyp jatatyn tarihi filmder bolsa, şaqyrmaularyn ötındım. Osy tūsta, oilap qaraŋyz, qazaq elı 1850 jyly Resei imperiiasynyŋ otaryna ainaldy. Ol tūsta, älemdegı alpauyt elder otarlau saiasatyn jürgızıp, älı jetken elderdı basyp alyp otyrǧan edı. Al osy kezde bır ǧasyr būryn memleketı talqandalyp, özderı qyrylyp qalǧan joŋǧarlardyŋ qazaqqa qysym jasauy mümkın be edı?.. Ärine, joq. Otarlaudy aqtau üşın bızge taŋylǧan jalǧan tarih edı ol. Qytai men Resei özara kelısıp, 1860 jyly şekara jasasty. Söitıp, qazaqtyŋ jerın bölıske saldy. Şyǧys Türkıstan solai Qytaidyŋ qūramynda qalyp, bügıngı qazaq jerı orystyŋ otaryna ainaldy… Qysqasy, sūraqty oryndy qoiyp otyrsyz. Tarihi filmder taqyrybyn özgertuımız kerek. Nege bız keşegı Amangeldı İmanov bastaǧan köterılıs turaly film tüsırmeimız? Nege Syrym Datūlyn tüsırmeimız? Kenesary köterılısın nege körsetpeimız? Nege 1916 jyldy film qylyp şyǧarmaimyz?.. Bız, tarihşylar, qazır osyndai pıkırdemız.
– Ūlytaudaǧy sūhbatynda Elbasy Nūrsūltan Nazarbaev Ūlytau jerınıŋ äsemdıgın, qasiettılıgın aita kelıp: «Osyndai äulilelı jerden quat alǧan halqymyz ata-babalar jolymen jüredı dep sanaimyn. Ol jol – sara jol, Mäŋgılık eldıŋ joly» dedı. Mäŋgı el bolu aŋsaryn ortaq mūratqa ainaldyryp, sol arqyly, Abai aitqandai, aqyl bırlıgıne jetu üşın, bolaşaqqa senu üşın qandai boluymyz kerek? Jastarymyz qandai bolǧany jön?
– Eldıŋ myqty, quatty elge ainaluy üşın tarihty jüielı jazyp, sanaǧa sıŋıru qajet. Ol, äsırese, arǧy ata-babalary ūly memleketter qūryp, keiın üş ǧasyr bodandyqqa tüsıp, bırşama ruhy basylǧan qazaq jastary üşın qajet. Ötkendı bılu arqyly jastar özınıŋ moinynda qandai jauapkerşılık baryn, qandai küş-quat daryǧanyn, özınıŋ qandai tektı eldıŋ ūrpaǧy ekenın sezınıp, tüsınuı kerek. Äitse de, myqty memlekettıŋ mūraty tarihpen ǧana şektelmeidı. Qoǧam türlı kerıtartqyş, adamdy azǧyndatatyn dertterden aman bolsa eken deimın. Odan keiın jastar tehnika men tehnologiia tılın jete meŋgerıp, jaŋa, zamanaui mamandyqtarǧa ūmtyluy qajet. Sportqa den qoiyp, densaulyq saqtau mädenietın ösıruı kerek. Bılımı tereŋ, denı sau ūlt qaşan da alǧa basady. Sol sekıldı, Elbasymyz öz sūhbatynda aitqandai, öz mädenietımızdı, tılımızdı arymyzdai taza saqtap, nasihattai bılgenımız jaqsy. Prezidentımız arnaiy toqtalyp ötken dın mäselesıne de sergek közqaraspen qaraǧan dūrys. Oi, aqyl, sana qalauymen taŋdalǧan, özımızge tän dästürlı mūsylmanşylyqtan ainymauymyz kerek. Sondai-aq, bız özımızdıŋ nege laiyqty ekenımızdı tüisınsek, ışkı ruhani immunitettı kötersek, şamşyl ūlt bolmasaq eken deimın.
Äŋgımelesken:
Näzira BAIYRBEK
