Darhan QYDYRÄLI, Türkı keŋesı Bas hatşysynyŋ orynbasary, tarih ǧylymdarynyŋ doktory: TÜRKI ÄLEMINDE TARİHŞYLAR QAUYMDASTYǦYN QŪRATYN MEZGIL JETKEN SİIаQTY
Ejelgı tarihymyzǧa dendep baru üşın qytai tılın, islam däuırın meŋgeru üşın arab-parsy tılderın, al jaŋa zaman tarihyn zertteu üşın de aǧylşyn-fransuz tılderın bılu qajet. Audarmada qate nemese būrmalanǧan tūstar boluy äbden mümkın. Sondyqtan, käsıbi tarihşynyŋ tüpnūsqany paidalanǧany abzal.
– Türkı keŋesı Euraziia qūrlyǧyndaǧy ülken bır saiasi qūrylym retınde 
yqpaldy küşke ainaluy üşın qazırgı taŋda tuysqan elder arasyndaǧy yntymaqtastyqqa tiıstı deŋgeide qol jetkızıldı dep sanauǧa bola ma?
– Maǧjan aqyndy jaqsy köremın. Jasyndai jarqyldaǧan, tynysy keŋ, tūtas türkınıŋ taǧdyryn jyrlaǧan, öleŋı örşıl örelı aqynnyŋ «Aqsaq Temırdıŋ sözı» atty öleŋın bılesız, sonda «Jer täŋırısı Temırmın» degen otty joldar bar. Ol äigılı Ämır Temırdıŋ monology retınde aitylady. Tüp-tūqiiany men tamyr-tarihyn jetık bılgen aqiyq aqyn būl jerde aşy bır aqiqatty meŋzep otyr. Tarihqa üŋılsek, ärbırı özın «täŋırıge» nemese «täŋırınıŋ tūqymyna» balaǧan türkılerdıŋ erıktı türde bastarynyŋ bır qazanda qosyla qoimaǧanyn köremız. Tarpaŋ mıngen tas-tüiın türkını tūqyrtuǧa tek türkınıŋ ǧana şamasy jetkendıkten, köbıne olar jahan patşalyǧyn özara bölıse almaǧan. Sondyqtan, bır qaǧannyŋ küşımen bas bırıktırgende dünienı tıtıretken jaujürek ūlys artynşa alauyzdyqqa ūşyrap otyrǧan. Mūny Astana törıne äkelıp ornatylǧan Kültegın ūstynyndaǧy jazulardan da jaqsy aŋǧaramyz. Mūny Saljūq pen Ǧaznelı, Altyn Orda men Temır, Temır men Osmanly siiaqty alpauyttar arasyndaǧy arpalystardan da jaqsy bılemız. Tıptı, alysqa barmai-aq, qazaq ūlysynyŋ paida boluynyŋ özı osy bölınuden bastau alǧany barşaǧa belgılı. Sondyqtan, özıŋız aitqandai, Euraziia keŋıstıgınde Türkı keŋesınıŋ qūryluyn tarihi oqiǧa retınde baǧalauǧa äbden bolady. Elbasynyŋ ūsynysymen qūrylǧan būl ırgelı ūiym – tüptep kelgende, türkı tarihynda terezesı teŋ türde qūrylǧan tūŋǧyş ūiym. Tarihtaǧy türkı odaqtarynyŋ bır ükımdardyŋ bas bırıktıruımen nemese basqynşylyǧymen qūrylǧanyn joǧaryda atap öttık, sondyqtan būl ūiymdy alǧaşqy erıktı, sanaly odaq dep te atauǧa bolatyn siiaqty. Ärine, jaŋa qūrylǧan ūiym älı saiasi qūrylym retınde yqpaldy küşke ainala qoiǧan joq. Būǧan uaqyt kerek şyǧar. Degenmen, Türkı keŋesınıŋ jäne onyŋ tūraqty hatşylyǧynyŋ derbes qūrylym retınde qūryluynyŋ özı köp jaitty aŋǧartady. Sondyqtan, būl oqiǧany tuysqan elder arasyndaǧy özara yntymaqtastyqtyŋ biık belesı dep atauǧa bolady.
– Türkı keŋesınıŋ Elbasynyŋ bastamasymen qūrylǧanyn qaperge saldyŋyz. Aityŋyzşy, endeşe, Keŋestıŋ Astanada nemese Ankarada emes, Nahchyvanda qūruynyŋ nendei bır mänı bar ma?
– Bır jait esıme tüsıp otyr. Mūstafa Şoqai 1933 jyly Äzerbaijannyŋ täuelsızdık künıne bailanysty «Iаş Türkıstanda» bır maqala jariialaǧan eken. Tūtas türkınıŋ tūtastyǧy men täuelsızdıgı jolynda küresken tūǧyrly tūlǧa maqalasynda: «Bız negızınde ülken küşke iemız. Būl küş tek qūr söz emes, ıs bırlıgıne ainaluy kerek. Sondyqtan öz ıs-äreketterımızdıŋ dūrys nemese būrystyǧyn anyqtau üşın de keŋes türınde jylyna bır ret bas qosyp tūruymyz qajet. Bızdıŋ bas qosuymyzǧa eŋ qolaily kün Äzerbaijannyŋ täuelsızdık künı boluy mümkın» degen maǧynada jazypty. Şoqtyǧy biık Şoqaidyŋ armany şyndyqqa ainaldy. Ärine, onyŋ būl sözderımen Türkı keŋesınıŋ Äzerbaijanda qūryluy arasynda qandai da bır bailanys ızdeu bälkım bekerşıldık bolar, degenmen būl da bır sabaqtastyqty, ömırşeŋ mūratty körsetedı. Sūraǧyŋyzdyŋ törkının tüsınıp otyrmyn, qazır türkı düniesınde jetekşı memleketter – Qazaqstan men Türkiia. Qazaqstan – Maǧjan aitqandai, «qara şaŋyraq» ärı damyǧan ekonomikasymen, äleuettı quatymen, saiasi tūraqtylyǧymen aimaqtaǧy jetekşı el, al tarihynda bodan qamytyn kimegen, ırgelı imperiianyŋ bügıngı jūrnaǧy Türkiia bolsa, batystaǧy türkıler üşın tūǧyrly memleket. Sondyqtan Türkı keŋesınıŋ osy ekı elde emes, tıptı Äzerbaijannyŋ astanasy Bakude de emes, beitarap jerde qūryluynyŋ da bälkım, bır maǧynasy bolar. Bızdıŋşe, Nahchyvannyŋ taŋdap alynuy beker emes. Özıŋız bılesız, Äzerbaijan – şyǧys pen batys türkılerın jalǧap tūrǧan altyn arqau ıspettı. Al Nahchyvan – Äzerbaijannyŋ ūlttyq kösemı Heidar Alievtıŋ tuǧan jerı. Özıŋız bılesız, Heidar Aliev te, odan būrynǧy Äbılfaiyz Elşıbei de türıkşıl tūlǧalar. Jalpy, Äzerbaijan – türıkşıldıktıŋ tüpkı otanynyŋ bırı. Tıptı, Türkiiaǧa türıkşıldıktı alyp barǧan da äzeriler men tatarlar. Tūran familiiasyn alǧaş qoldanǧan da Alibei Hüseiınzade degen äzerbaijandyq oişyl bolǧan. Äzerbaijannan Ahmet Aǧaoǧlu, Mehmet Emin Rasulzade, Alimardan Topchybaşev syndy türıkşıl tūlǧalar şyqqan. Türkologtardyŋ alǧaşqy jiyny da sonda ötken, türkologiia ılımı de Äzerbaijanda jaqsy damyǧan. Bälkım, būlardyŋ da bır septıgı tigen şyǧar. Degenmen, būl tarihi jiynnyŋ Nahchyvanda ötuı jäne onda Türkı keŋesınıŋ qūryluy Elbasynyŋ bastamasy ekenı bügınde barşaǧa belgılı. Jalpy, Türkı keŋesı 2009 jyly Nahchyvanda ötken Türkıtıldes memleketter basşylarynyŋ Sammitınde düniege kelgenımen, onyŋ bastauy ärırekte jatyr. Qalasaŋyz, keiınge azyraq şegınıs jasaiyq. Özıŋızge mälım, türkı elderınıŋ memleket basşylary 1992 jyldan berı tūraqty türde bas qosyp, jiyn ötkızıp keldı. Sol alǧaşqy 1992 jylǧy Sammittıŋ özınde Türkiia Prezidentı Tūrǧūt Özal türkı memleketterınıŋ odaǧyn qūru turaly ūsynys kötergen eken. Mūny bız Elbasymyzdyŋ «Ǧasyrlar toǧysynda» degen kıtaby arqyly da jaqsy bılemız. Ol kez tegı bır tamyrlas elder endı ǧana egemendık alyp, es jiyp, etek jauyp jatqan tūs bolǧandyqtan, mūndai ötkır ūsynys qaz tūryp, qalyptasu jolyna tüsken, älemdık qauymdastyqta älı tanylyp ülgermegen jas memleketterdıŋ täuelsızdıkterıne tūsau boluy mümkın edı. Sondyqtan Elbasy türkı jūrtyna tüpkılıktı tūtasu jolyn emes, negızınen, ekonomikalyq integrasiiaǧa negızdelgen täuelsız elderdıŋ terezesı teŋ dostyǧyn ūsyndy. Mūny Tūrǧyt Özal da tez tüsındı. Sodan keiın jyl saiyn türkıtıldes memleket basşylarynyŋ Sammitı dästürlı türde ötıp jatty. Qazaqstan onyŋ barlyǧyna eŋ joǧary deŋgeide qatysyp keldı. Al tegı bır memleketterdıŋ täuelsızdıkterıne 15 jyl tolǧan 2006 jyly Antaliiada ötken Sammitte Elbasy būdan bylai sözden naqty ıske köşu qajettıgın aityp, Türkı keŋesın, onyŋ tūraqty hatşylyǧyn jäne aqsaqaldar keŋesın qūrudy ūsyndy. Elbasynyŋ būl ūsynysy Nahchyvanda jüzege asty.
– Asylynda, mındettı kötere alatynnyŋ iyǧyna artady. Elbasynyŋ qabyldauynda boldyŋyzdar. Prezident el müddesıne qatysty nendei naqty tapsyrma jüktedı?
– Osy ūiymnyŋ negızın qalauşy ärı türkı älemınıŋ bügıngı jetekşısı retınde Elbasy naqty tapsyrmalar berdı. Bışkekte ötetın aldaǧy Sammitke bailanysty Keŋestıŋ atqaryp jatqan jūmystary turaly eseptı tyŋdady, sosyn türkı älemındegı yntymaqtastyq pen ūiymnyŋ basym baǧyttaryna toqtaldy.
– Ūiymnyŋ basym baǧyttary qandai? Aluan tıldı, aluan syrly ündı elı, Ündıstan memleketınıŋ daŋqyn ündınıŋ mädenietı myŋjyldyqtardan berı tūtastyryp keledı. Oǧan qaraǧanda, tılımızdıŋ tübı bır türkı jūrtpyz. Aityŋyzşy, tüptıŋ tübınde bızdı, bauyrlas halyqty bır qoldyŋ salasyndai ūstap tūratyn tarihymyz bola ma, älde tılımız be, älde yntymaq bırlıktı ūrandatyp otyrǧan saiasat bola ma?
– Türkı älemındegı integrasiia eŋ äuelı ekonomikalyq yntymaqtastyqqa negızdelgen. Ekonomikanyŋ qarqyndy damuy, elderımızdıŋ äleuetınıŋ artuy integrasiianyŋ ömırşeŋ boluyna da qyzmet etedı. Sondyqtan, elderımız arasyndaǧy sauda-ekonomikalyq qatynastar meilınşe arta tüsuı tiıs dep oilaimyn. Bızdıŋ tarihi tamyrlastyǧymyz özara bailanystarymyzdyŋ tereŋ damuy-na serpın beredı. Ortaq tarihi sana men ortaq mädeni bailanystar etene tuys elderdı jaqyndastyra tüsedı. Mäselen, taiauda Astanada «Astana arqauy» degen dästürlı fes-tival öttı. Ūiymdastyruşylaryn qūttyqtaimyn, joǧary deŋgeide öttı. Türkı älemınıŋ tükpır-tükpırınen kelgen änşıler men bişıler, küişıler men termeşıler dästürlı muzykamyz arqyly bızdıŋ sonşama jaqyn ekenımızdı taiǧa taŋba basqandai körsetıp berdı. Ärine, tamyry bır tuystyǧymyzdy aiqyndaityn tıl de maŋyzdy. Türkı älemındegı tıldık jaqyndastyqty zertteu jäne ortaq terminderge bailanysty prinsipterdı aiqyndau üşın Keŋes janynan terminologiialyq komissiia qūrylu üstınde. Oǧan müşe memleketterdıŋ eŋ tanymal terminolog ǧalymdary enude. Mıne, osyndai şaralar türkı älemın jaqyndastyrady. Sondyqtan, Türkı keŋesı de osy baǧyttardy basymdyq retınde qarastyrady.
– Byltyr alǧaşqy Sammit Almatyda öttı. Biyl qyrküiek aiynda Bışkekte ötetın Türkı keŋesınıŋ II sammitı «Bılım, ǧylym jäne mädeniet salasyndaǧy yntymaqtastyq» taqyrybyna arnalmaq. Mūnda būrynǧy-soŋǧy türkı älemınıŋ tarihyna qatysty airyqşa nendei mäselege nazar audarylmaqşy?
– Özıŋız aitqandai, biylǧy Sammit bılım jäne mädeniet salalaryndaǧy yntymaqtastyq taqyryptaryna arnalady. Bılım men mädeniet – tegı bır tuys elderdı bır-bırıne etene jaqyndastyra tüsetın salalar. Bılım arqyly, sonyŋ ışınde tarih pen ädebiet ǧylymyn ortaq igeru arqyly bız jalpy jadyny jaŋǧyrtamyz, ortaq tarihi sanaǧa qol jetkızemız. Tereŋ tarihi sana – maqtanyş sezımın ornyqtyrady, özıŋe degen senımdı arttyrady. Būl da täuelsızdıktı tūǧyrly etuge qyzmet etedı. Bızdıŋ ädebietımız de baitaq ädebiet. Türkı ädebietındegı ortaq tūlǧalardyŋ barlyǧy da bızdıŋ ortaq maqtanyştarymyz. Ortaq ädebiet arqyly qazaq Qaşqarimen, türkımen Toqtaǧūlmen, türık Toqaimen, äzerbaijan Abaimen maqtana alatyn bolady, Nizami, Fizuli, Nauai barşamyzdyŋ ortaq aqynymyzǧa ainalady. Bızdıŋ jyraularymyz da türkı jūrtynda tügel oqylady. Būl – ülken bailyq, sarqylmas qazyna. Onyŋ üstıne, ädebiette halyqtyŋ tynys-tırşılıgı, mūŋ-mūqtajy, arman-tılegı, ötken joly tolyq körınedı. Ädebiet pen tarih arqyly bız tamyrlas qana emes, taǧdyrlas ekenımızdı aiqyn aŋǧaramyz. Ärine, būl jūmystardyŋ ūranşyl sipatta emes, taza ǧylymi bolǧany abzal. Sondyqtan, türkologiia ǧylymyn damytqan jön. Būl rette osy alqaly jiynda Astanadaǧy Türkı akademiia-syna halyqaralyq däreje berıledı dep kütılude. Ol baǧytta tiıstı jūmystar atqaryluda. Bızdıŋşe, Sammittıŋ basty şeşımderınıŋ bırı osy bolar edı. Ystyqköl Forumyn tūraqty türde ötkızu jäne türkı elderı jazuşylar odaǧyn qūru turaly ūsynystar da maŋyzdy. Sonymen qatar, Sammitte TÜRKSOI men Türkı akademiiasynyŋ jūmystaryna qoldau körsetu maqsatynda Türkı mädeni mūra qory qūryluy mümkın. Ärine, būlardyŋ barlyǧy memleket basşylarynyŋ ortaq şeşımımen jüzege asatyn şaralar.
– Bügınde halyqaralyq ırgelı ǧylymi ortalyq retınde bedelge ie bolyp kele jatqan Türkı akademiiasynyŋ jūmysy turaly pıkırıŋız qandai?
– Özıŋız bılesız, Türkı akademiiasy 2010 jyly qūryldy, oǧan türkı älemıne tanymal türkolog, belgılı ǧalym, professor Şäkır İbraev jetekşılık etıp otyr. Türkı akademiiasynyŋ Astanada qūryluy – Qazaqstannyŋ türkı älemındegı jetekşı rölın bekemdei tüsuge baǧyttalǧan köregen şeşım. Būdan būryn şyǧystanudyŋ ortalyǧy Taşkent, türkologiianyŋ ortalyǧy Baku bolyp kelse, Akademiianyŋ aşyluymen bırge būl salalar Astanaǧa bet tüzedı. Baiqauymşa, Akademiia älı halyqaralyq status almaǧanyna qaramastan qyruar şarualar atqaruda. Köptegen auqymdy halyqaralyq jobalar jasap, ırgelı eŋbekter şyǧaruda. Kıtaphana qoryn keŋeite tüsude. Būl – ırgesı jaŋa qalanǧan qūrylym üşın ülken eŋbek. Bızdıŋşe, yntymaqtastyq baiandy boluy üşın onyŋ ǧylymi negızderı de myqty bolǧany abzal. Akademiia naqty taza türkologiia ǧylymyn jasaumen bırge, türkı älemınıŋ özara yntymaqtastyǧyn arttyratyn jūmystar da atqaratyn şyǧar dep oilaimyn. Mysaly, taiau bolaşaqta Ortalyq Aziiada su mäselesı şeşımı qiyn kürdelı kürmeuge ainaluy mümkın. Sol siiaqty şekara, migrasiia, demografiia, ekologiia, ekstremizm, terrorizm siiaqty köptegen jaittar türkı jūrtynyŋ dostyǧyna syna bolyp qadalatyn ortaq synǧa ainaluy kädık. Mıne, Akademiia bır jaǧynan, bügıngı jäne bolaşaqtaǧy osyndai mäselelerge de şeşım ızdeidı dep oilaimyn. Mūndai saliqaly jaittarǧa ǧylymi negızı bekem şeşımder daua bolǧan bolar edı. Ärine, mūnyŋ barlyǧy Akademiia halyqaralyq status alǧannan keiın atqarylatyn şaralar retınde josparda bar şyǧar dep oilaimyn.
– Bauyrlas elderdıŋ ortaq qūndylyqtaryn anyqtau zertteu jäne damytu, jalpy, türkı älemındegı mädeni qatynastardy jolǧa qoiuda TÜRKSOI keŋ kölemde moiyndalyp, tanyldy. Osy oraida, türkı mädeni-ruhani bırlıgın odan ärı tereŋdetude Türkı keŋesı nendei maŋyzdy şaralarǧa basşy bolyp, üilestırmekşı?
– TÜRKSOI – yntymaqtastyqpen jūmys jasap jatqan ärıptes ūiym. Onyŋ basşylyǧyna belgılı qoǧam qairatkerı Düisen Qaseiınov barǧaly ūiymnyŋ jaŋa tynysy aşyldy. Özıŋız aitqandai keŋ kölemde moiyndalyp, tanyldy. Täuelsızdıkpen qūrdas deuge bolatyn, türkı älemındegı eŋ alǧaşqy integrasiialyq ūiymnyŋ bırı bolyp sanalatyn TÜRKSOI-men bırge Türkı keŋesı bırşama şaralardy bırlesıp atqardy. Mäselen, osy jyldyŋ nauryz aiynda Tegeranda ūiymǧa müşe memleketter fotosuretşılerınıŋ körmesı ötkızıldı. Qazır bız TÜRKSOI-men bırge türkı jūrtynyŋ ortaq mädeni mūralaryn IýNESKO tızımıne engızu üşın tiıstı jūmystardy bastap kettık. Mūnan özge, Keŋes osy Sammit qarsaŋynda türkı elderınıŋ jazuşylar odaǧyn qūru, Ystyqköl forumyn ötkızu, ortaq telearna aşu, öner, mädeniet jäne ǧylym salalarynda bedelı biık syilyq taǧaiyndau, universitetter arasy odaq qūru, tarih jäne ädebiet salalarynda ortaq oqulyqtar şyǧaru siiaqty ısterdı qolǧa aluda.
– Qazaqstannyŋ memlekettık «Mädeni mūra» baǧdarlamasynyŋ türkı düniesınıŋ älemdık örkenietke qosqan ülesı retınde nasihattau qolǧa alynar ma? Ärı būl baǧdarlamany türkı älemınıŋ ortaq ruhani qūndylyǧy sipatynda özge elder arasynda moiyndatuǧa mümkındık etuge bolar ma?
– Bızdıŋ mädenietımız de, mädeni mūramyz da ortaq. Ony ortaq zertteu barşa türkı jūrty üşın ülken olja bolary anyq. Būl mäselenı de Elbasymyz 2006 jyldan berı köterıp keledı. Antaliiada ötken Sammitte Elbasy Qazaqstandaǧy «Mädeni mūra» baǧdarlamasy turaly aityp, däl osyndai baǧdarlamany türkı älemınde ortaq jürgızudıŋ maŋyzyna toqtalǧan bolatyn. Joǧaryda aityp ketken, biyl jüzege asuy mümkın Türkı mädeni mūra Qory turaly ūsynys – Qazaqstan Prezidentınıŋ sol sözınen bastau alady.
– Türkılerdıŋ mädenietın, tarihyn Europanyŋ keşegı küngı körnektı ǧalymdary jazdy. Fransiia, Resei, Angliia siiaqty memleketterdıŋ sol jazbalardan imperiialyq közqarasynan aryltuda tarihi-derektık sipattar jetkılıktı me? Ony igerıp, jüzege asyratyn jas tarihşylardyŋ tıldık äleuetı kemel me?
– Dūrys aitasyz, düniejüzılık tarihta orientalistık közqarastyŋ basym ekenı belgılı. Qaidan «qūlaq şyǧarsa da qazanşynyŋ erkınde» ekenı siiaqty, kım tarihty jazsa, öz yŋǧaiyna būratyny taǧy şyndyq. Ökınışke qarai, türkıler tarihty jasaǧan, bıraq, jazbaǧan ūlt. Türkı tarihynsyz dünie tarihyn eles-tetu mümkın emes. Söite tūra, babalarymyz jasaǧan ūlan-ǧaiyr ısterın jazuǧa asa qūlyqty bolmaǧan. Jazǧandaryn da tasqa qaşap, mäŋgılıkke qaldyrǧan. Al bertınde tarih ǧylym retınde qalyptasa bastaǧan tūsta da bızdıŋ tarihymyzǧa da, taǧdyrymyzǧa da özgeler ielık etuge ūmtylǧan. Sondyqtan, şejıremız köbıne şerlı bolyp şyqty. Daŋqty jolymyz, aibarly ötkenımız köbıne kömeskılendırıldı, qoldan bürkemelendı. Sondyqtan, älı künge deiın özgelerdıŋ jaŋylystary men qatelıkterın nemese ädeiı jasaǧan qastyqtaryn tüzetumen kelemız. Täuelsızdıkpen bırge tarih ta eŋsesın tüzedı. Özıŋız aitqan «Mädeni mūra» baǧdarlamasy da – osy täuelsızdıktıŋ keremet jemısı. Qazır tarihşylardyŋ aldynda jinalǧan mol mūra igeru mındetı tūr. Dünienıŋ är qiyrynan ülken eŋbekpen jinalǧan ärtürlı kezeŋge qatysty qyruar materialdardy, tyŋ derekterdı igere bılsek, şynaiy tarihymyzǧa da jaqyndai tüser edık. Mūnda, özıŋız aitqandai, tıl bıludıŋ maŋyzy erekşe. Şoqaimen üzeŋgıles jürgen, başqūrt avtonomiiasyn basqarǧan äigılı ǧalym Zäki Uälidi Toǧan «Şyn mänındegı kämıl tarihşy bolu üşın kemınde 4-5 şet tılın bılu qajet» degen eken. Mäselen, ejelgı tarihymyzǧa dendep baru üşın qytai tılın, islam däuırın meŋgeru üşın arab-parsy tılderın, al jaŋa zaman tarihyn zertteu üşın de aǧylşyn-fransuz tılderın bılu qajet. Audarmada qate nemese būrmalanǧan tūstar boluy äbden mümkın. Sondyqtan, käsıbi tarihşynyŋ tüpnūsqany paidalanǧany abzal. Qazır bızde tıl bıletın jastar tarih ǧylymyna köptep kelude. Mūnda äsırese ǧylymda jaŋa jüiege köşudıŋ ülesı de ülken dep oilaimyn. Öitkenı, qazır şet tılın jetık bılmeseŋ, ǧylymǧa qadam jasai almaisyŋ, magistratura men doktoranturaǧa tüse almaisyŋ. Şetelderden bılıktı jetekşılerdıŋ boluy da būl rette maŋyzdy dep oilaimyn. Jalpy, jas tarihşylarymyzdyŋ «Bolaşaq» baǧdarlamasy boiynşa da şet elderde bılıktılık arttyruy jaqsy bolar edı.
– Aitpaqşy, özıŋızdı «Bolaşaq» baǧdarlamasy boiynşa doktoranturaǧa oquǧa barady dep estıp edık. Osyǧan deiın ekı ret doktorlyq qorǧaǧan emes pe edıŋız? Oqudy Türkı keŋesı Hatşylyǧyndaǧy qyzmetke «jyǧyp» berdıŋız be?
– Byltyr «Bolaşaq» baǧdarlamasy boiynşa AQŞ-tyŋ Michigan universitetınde tarih jäne saiasat ǧylymdary boiynşa taǧlymdamadan ötuge joldama alǧan edım. Bırın Stambulda, keiınnen Almatyda doktorlyqty ekı ret qorǧaǧanymyz ras. Sondyqtan, būl joly taǧlymdamadan ötuge baratyn edık. Onda Ortalyq Aziia jäne türkı älemınıŋ belgılı bılgırlerınıŋ seminarlary men därısterıne de qatysuǧa da mümkındık bolǧan edı. Alaida, jaŋa qyzmetke bailanysty ony keşeuıldete tūruǧa tura keldı. Jalpy, diplomatiialyq qyzmet te şet tılın jetıldıruge jaqsy yqpal etedı. Bıraq şet elderde bılımımdı jetıldıre tüsu bır maqsatym bolyp qala beredı.
– Türkı älemın quatty etu jolynda būryndy-soŋǧy mamandardyŋ ärtürlı synyna ūşyrap, pıkırtalasqa arqau bolyp kele jatqan Ämır Temır men keşegı Toqtamys han, Baiazit sūltan sekıldı ūly tūlǧalardy keleşek ūrpaqqa laiyqty tanytu üşın tarih ǧylymynda nendei qadamdar jasalyp jatyr? Jalpy, mūndai prinsip qolǧa alyndy ma? Türkı düniesınıŋ qairatkerlerı Iavuz da, İsmail şah ta, Şaibani da, Jänıbek han, Fatih pen Ūzyn Hasandy bızdıŋ öz tūlǧalarymyz retınde tanytu üşın ortaq türkı tarihyn qandai negızde tüzu kerek dep sanaisyz?
– İä, tarihymyzda qaqtyǧystar men alauyzdyqtar az bolmaǧan. Bıraq, būl barlyq elderdıŋ tarihyna tän jait. Mäselen, bügıngı Europa elderı özara qyryq pyşaq bolyp jüzdegen jyldar boiy soǧysqan. Tıptı, aryǧa barmai-aq, bırınşı jäne ekınşı düniejüzılık alapat soǧystar da osy Europada şyqqany belgılı. Örkeniettı elder osy aşy oqiǧalardan tiıstı sabaq alyp, yntymaqtyqty damyta otyryp bügınde berık odaqqa ainaldy. Olar yntymaqtastyqqa tek ekonomikalyq müddelestık qana emes, tarihi sana arqyly da jetıp otyr. Böletın jaittardy emes, bırıktıretın tūstardy tauyp, sony dostyqqa arqau etude. Tarih – taǧlym, ol ötkenmen kektesu üşın emes, bolaşaqpen jüzdesu üşın qajet. Sondyqtan, ötken tarihtaǧy maǧynasyz soǧystar men qily qantögısterdı emes, halyqtarymyzdy jaqyndastyratyn jarqyn betterdı köbırek körsetken jön dep oilaimyn. Mäselen, qazaq pen qyrǧyzdyŋ qatynasy Kenesary taǧdyrynan ǧana tūrmaidy, qazaq pen qyrǧyzdyŋ bırıkken qoly qalmaqtarǧa talai ret toitarys bergen. Ärine, ärkım öz tarihyn jetık bılgenı dūrys, bıraq dostyq ornatu üşın de ekı jaqtyŋ saliqaly, baiypty közqarasy kerek. Qazır ötkendı qazǧanymen ol qaityp kelmeidı jäne sol qalpynda da eşkımge paida bermeidı. Özıŋız aityp ketkendei, Temır de, Toqtamys ta, Edıge de, Baiazit te – būlardyŋ barlyǧy da tarihta öz orny bar körnektı tūlǧalar. Degenmen, tarih tek patşalar men batyrlar ömırınen, saiasi qaqtyǧystar men soǧystardan tūrmaidy. Äleumet tarihy, ekonomika tarihy, halyqtyŋ kündelıktı ömırın qamtityn tarih, oi-tanym tarihy, mädeniet tarihy siiaqty köptegen salalar bar. Būlarǧa üŋılsek, bızdı böletın jait bır bolsa, bırıktıretın, jaqyndastyratyn jaittyŋ da toqsan toǧyz ekenın baiqaimyz. Ärine, mūnda türkı älemındegı tarihşylardyŋ özara pätuaǧa keluı de maŋyzdy. Mäselenı jaqsy köterıp otyrsyz. Tuys elderdıŋ tarihşylary jiylyp, ortaq uäjge, ortaq prinsipke kelgenı jön. Bız ortaq tarih jazatyn bolsaq, qandai kezeŋderge bölemız, qai tūlǧalardy qamtimyz, oqiǧalarǧa qalai baǧa beremız degen siiaqty. Sondyqtan, bızdıŋşe, türkı älemı tarihşylar qauymyn qūrudyŋ mezgılı jetken siiaqty.
Äŋgımelesken, Rauşan TÖLENQYZY
