Elordalyq qalamger, Qazaqstan Jazuşylar odaǧynyŋ müşesı, Resei Jazuşylar odaǧynyŋ «Vasilii Şukşin» altyn medalınıŋ iegerı, QR Mädeniet qairatkerı, Qazaqstan Jurnalister odaǧy syilyǧynyŋ laureaty Esengeldı SÜIINOVPEN sūhbattasyp, körnektı tūlǧalardy ūlyqtau, qazırgı jurnalistika men ädebiet jaiyndaǧy oiyn bıldık.
SERALİN ATYNDAǦY STİPENDİIа, SYILYQ TAǦAIYNDALSA…
– Qazaq jurnalistikasynyŋ atasy Mūhamedjan Seralindı zerttep jür ekensız. Ötken jyly tūǧyrly tūlǧanyŋ 150 jyldyǧy eskerusız qaldy. Tuǧan jerı Qostanai oblysynyŋ Qarabalyq audanynda ǧana atap ötıldı demeseŋız, el boiynşa ǧasyrlyq mereitoiyna arnalǧan şaralar turaly estımedık. Būl jaiynda ne aitasyz?
– Mūhamedjan Seralin jaiynda aragıdık qana jazylyp jür. Şyn mänınde, būl kısı – qazaq jurnalistikasynyŋ atasy, qazaqtyŋ tūŋǧyş käsıbi jurnalisı. Bız, ökınışke qarai, Seralinge älı de laiyqty qūrmet körsete almai kele jatyrmyz. Mysaly, byltyr 150 jyldyǧyn respublikalyq deŋgeide atap ötu kerek edı. Tek Qarabalyq audany äkımdıgınıŋ ūiymdastyruymen basy jönge keltırıldı, kıtaby şyqty. Būl mereitoi Qostanai oblysynyŋ deŋgeiınde ǧana ötkızılgen sekıldı. Būǧan köŋıl könşımeidı, būl, şynymen de, yŋǧaisyz, ūiattau jaǧdai. Mūhamedjan Seralin mereitoiyn Ahmet Baitūrsynūlynan keiın IýNESKO aiasynda halyqaralyq deŋgeide atap ötsek te artyq bolmas edı. Aldaǧy uaqytta būl olqylyqtyŋ ornyn toltyru kerek.
– Seralin mūrasynyŋ zertteluı qai deŋgeide? Bızde seralintanuşylar bar ma?
– Mūhamedjan Seralin mūrasyn tüpkılıktı zerttep jürgen adamdar joq. Kezınde Parlamentte jūmys ıstegen Qabdeş Ydyrysov kandidattyq dissertasiia qorǧady. Ömırın zerttep, arhivten materialdar tauyp, «Qostanai taŋy» oblystyq gazetıne būl kısı turaly özım de jazǧanmyn. Sol üşın Qazaqstan Jurnalister odaǧynyŋ syilyǧyn aldym. Bıraq būl ısım teŋızge tamǧan tamşy sekıldı ǧana. Atalǧan basylymda bas redaktor bolǧanda suretşıge tapsyrys berıp, Seralinnıŋ ülken portretın saldyrdym. Men kelgende, bas redaktor kabinetınde Beiımbet Mailinnıŋ suretı ǧana ılınıp tūrdy. Būl tūlǧalar atalmyş basylymnyŋ negızın qalady, Seralin bas redaktor, al Mailin jauapty hatşy boldy.
«Qostanai taŋy» oblystyq gazetınde bes jyl bas redaktor boldym. Sol jyldary Qarabalyq audanynyŋ Örnek auylyndaǧy Seralinnıŋ basyn baryp kördım. Jüdeu, müldem iesız qalǧan zirat sekıldı bolyp qalypty. Audan äkımıne aityp, jan-jaǧyn qorşatyp, syrlatyp, tasyn jaŋartyp, basyn jönge keltırdık. Gazet jüldesı üşın Mūhamedjan Seralindı eske aluǧa arnalǧan oblystyq jelaiaqtar jarysyn ūiymdastyrdyq. 130 jyldyǧyn atap ötıp, as bergızdık, konferensiia ötkızdık. Qostanaida Seralin köşesı bar. Kezınde «Egemen Qazaqstan» gazetınıŋ menşıktı tılşısı bolǧan aqyn, jazuşy Baitūrsyn Iliias maqala jazyp, atyna köşe bergızgen, eskertkış taqta da ornatyldy.
Almatyda jurnalistika fakultetınde oqyp jürgenımızde, fakultet dekany Temırbek Qojakeev «Mūhamedjan Seralin atyndaǧy bırlestık» aşqan. Sonda jaŋadan öleŋ, äŋgıme jazyp jürgen studentter sol bırlestıkke jinalyp, öz şyǧarmalaryn talqylap, kezdesuler ūiymdastyratyn. Qazır būl bırlestık bar ma, joq pa, bılmeimın. Joq bolsa, sondai bırlestık aşyp, studentterge Mūhamedjan Seralin atyndaǧy stipendiia, Jurnalister odaǧy Seralin atynda syilyq taǧaiyndasa degen ūsynysym bar. Mūhamedjan Seralinge Qostanai oblysynyŋ ortalyǧynda nemese Astana qalasynda eŋselı eskertkış ornatsa dep armandaimyn. Osy ūsynystardy tiıstı mekemelerge bırneşe ret aittym. Olar maqūldady, bıraq aiaqsyz qaldyrdy.
Qazır Jaŋa Qazaqstan qūramyz dep otyrmyz. Eger şyn mänınde solai bolsa, osyndai asyldarymyzdy qūrmettep, közqarasymyzdy özgertuımız kerek. Mūhamedjan Seralin siiaqty tūlǧalarǧa eskertkış ornatyluy kerek. Qazır ornatpasaq, moinymyzda qaryz bolyp qalyp, keler ūrpaq tūlǧany ūmytyp ketuı mümkın.
QŪRMETTI DE QAUIPTI MAMANDYQ
– Qazırgı jurnalistika turaly ne aitasyz? Bügıngı jurnalisterge köŋılıŋız tola ma? Sızdıŋ pıkırıŋızşe, qazır osy salada qandai jetıstıkter men kemşılıkter bar?
– Qazır jurnalistika salasynda ılgerı jylju da bar, olqylyq ta bar. Bügınde būrynǧydai senzura joq, jurnalister erkın jazady. Bızdıŋ kezımızde, keŋes ökımetı kezınde jaltaqtap otyratynbyz. Artyq-auys söz jazsaq, senzura ötkızbei tastaityn. Qazır oi erkındıgı paida boldy, jurnalister kez kelgen taqyrypty batyl jaza alady, oiyn, ūsynysyn aita alady. Degenmen kereǧar pıkır tuǧyzatyn jaǧdailar bolyp jatyr.
Bızdıŋ kezımızde jurnalistika fakultetı Almatydaǧy Qazaq memlekettık universitetınde ǧana boldy. Oǧan tüsudıŋ özı oŋai emes edı. Men oǧan üş ret baryp, üşınşı ret äskerden keiın ǧana syrttai oquǧa tüstım. Kışkentai kezımnen öleŋ, maqala jazyp, jurnalist boludy armandaitynmyn. Sol armanym oryndaldy. Qazır jer-jerde jurnalistika fakultetı aşyldy, Astanada da, Qaraǧandyda da, Qostanaida da bar. Olardan jaqsy-jaqsy mamandar şyǧyp, qazır respublikalyq deŋgeide jūmys ıstep jatyr. «Bükıl jerde jurnalistika fakultetterı qaptap kettı, olardy qysqartu kerek» degen ärtürlı pıkır aitylyp jatyr. Kezınde Jurnalistika institutyn aşu turaly da ūsynystar bolǧan. Bıraq būl aiaqsyz qaldy. Menıŋşe, öŋırlerde jurnalistika fakultetın aşa bergen dūrys emes sekıldı. Irı-ırı qalalarda ǧana jurnalistika fakultetı bolǧan jön. Aldaǧy uaqytta jurnalist kadrlaryn taŋdau, ırıkteu mäselesıne köp nazar audaru kerek.
Qazaq ädebietı täuelsızdık alǧannan keiın säl bäseŋdep qalǧan siiaqty bolǧan. Qazır qaita jandanyp, damuy jürıp jatyr. 1973 jyly Änuar Älımjanov Qazaqstan Jazuşylar odaǧyn basqaryp otyrǧan kezde Aziia-Afrika jazuşylarynyŋ konferensiiasyn ötkızdı. Ūlyqbek Esdäulet Jazuşylar odaǧyna töraǧa bolyp kelgennen keiın, araǧa elu jyldai salyp, Astanada Aziia elderı jazuşylarynyŋ halyqaralyq forumy öttı. Jazuşynyŋ balasy ǧoi, oǧan Prezidenttıŋ özı qatysyp, söz söilep aşty. Qazır ädebietımızdegı jaqsy şyǧarmalar şetel tılderıne audarylyp jatyr. Onyŋ aldynda Älem qalamgerlerınıŋ forumy da Astanada öttı. Būl da ädebiettegı oŋ qadam boldy dep oilaimyn. Osyndai halyqaralyq forumdar bızge qajet. Nege deseŋız, ädebietımız ılgerı basady, şetelderdegı jazuşylarmen tanysyp, pıkır almasamyz.
Qazır ädebietımız jaiynda aitqanda, «dym joq, eşteŋe ıstelmei jatyr» dep auyzdy qu şöppen sürte beruge bolmaidy. Ärine, köŋıl tolmaityn närseler bar, bıraq jaqsy jaǧyn aitqym kelıp otyr. Aziia elderı qalamgerlerınıŋ halyqaralyq forumy kezınde Şri-Lanka elınen kelgen bır jazuşymen sūhbattastym. Sol kısı: «Sızderde keremet eken. Bız osy jerge özımızdıŋ aqşamyzben keldık. Bızde ädebietke onşa qoldau bıldırmeidı, kıtabymyzdy özımız şyǧaramyz. Sızderde memleket tarapynan kıtap şyǧaruǧa qoldau bar, ädebi syilyqtar berıledı» dep aitty.
Olqylyqtardy aitqanda, Astanada, öŋırlerde jürgen keibır jaqsy-jaqsy jazuşylardyŋ, talanttardyŋ şyǧarmalary elenbei qalyp jatyr. Bır adamdardyŋ şyqqan kıtaptary qaita-qaita şyǧa beredı, keibıreuler marapatty ylǧi ala beredı. Şetelderge saparlarǧa da jylda «dejurnyi» adamdar bara beredı. Būlai bolmaidy. Jyl saiyn berıletın Prezident stipendiiasyn da bır adamdar ala beredı. Mysaly, täuelsızdıgımızge otyz jyldan asty, sol stipendiiany on jyl boiy, tıptı odan da köp uaqyt boiy alǧandar bar. Būl dūrys emes, alalamai, talanttarǧa tepe-teŋ qarau kerek…
