Qazırgı kezde kez kelgen qaladan baspanany satyp nemese jalǧa alu mäselesınde qazaq qoǧamy onşa bas qatyra qoimaityn boldy. Qaltasynda qomaqtylau qarajaty bar adamǧa deldal kömegıne jügınerlık mümkındık äldeqaşan-aq tuǧan. Elımızde ılgerılı-keiındı jūmys atqaryp jatqan ırılı-ūsaqty rieltorlyq kompaniialar barşylyq. Bız mümkındıgımızşe solardyŋ qyzmet körsetu sapasy turaly arnaiy zertteu jürgızıp körgen edık…
«Jabaiy» naryqtyŋ jūrnaǧyndai…
Jalpy, rieltor degenımız – jyljymaityn mülik nysandaryna qatysty şaralardy jüzege asyru salasynda arnaiy bilim alǧan maman, jyljymaityn mülik naryǧyndaǧy jol silteuşi. Aǧylşyn tilinde «realty» sözi «jyljymaityn mülik» degen maǧyna beredi jäne «jyljymaityn mülikti satatyn agent» degen de ūǧymǧa ie. Bıluımızşe, būl sözdiŋ şyǧu törkını AQŞ-taǧy Rieltorlardyŋ ūlttyq assosiasiiasynyŋ qūryluymen bailanysty körınedı.
Al, Qazaqstandaǧy rieltorlyq qyzmet türi 90-jyldary jūrttyŋ eptep deldaldyqty meŋgeru sätınen bastalǧan. Otandyq tūtynuşylar sol «jabaiy qarym-qatynastan» zaŋ şeŋberındegı bailanysty qalyptastyru äreketıne köşken mamandardy rieltor retinde HHI ǧasyrda ǧana tanydy. Qazır elımızde 2007 jyldyŋ 19 säuirınde Almatyda ötkizilgen rieltorlardyŋ III qūryltaiy qarsaŋynda bekıtılgen «Rieltorlar küni» käsibi merekesı de bar.
Rieltor jūmysy negızınen tūtynuşylarǧa keŋes berıp, qyzmet körsetu turaly kelısımşart jasau, tapsyrys beruşınıŋ sūranysyna bailanysty jyljymaityn mülıktı taŋdau, ony satu (BAQ-ta jüielı türde jarnamalar, körmeler ūiymdastyru, barlyq mämılelerdı baqylauda ūstau), tapsyrystyq bazany jüielı türde tolyqtyryp otyru mındetterın qamtidy. Al, jyljymaityn mülıkte jūmys jasau üşın arnauly mamandar 25-45 jas aralyǧynda boluy kerek. Orta jäne joǧary bılımı, adamdarmen qarym-qatynas jasau belsendılıgı bar adamǧa mūndai jūmysty igeru onşa qiyn emes. Būl rette rieltorlyqqa tek täjıribielı mamandardy ǧana alady deu – jaŋsaq ūǧym. Bırtalai rieltorlyq kompaniialarda ümıtkerlerge jaŋa käsıptı üirenuge mümkındık berıp, jan-jaqty oqytatyn baǧdarlamalar bar. Sonymen qatar, Qazaqstan
rieltorlary birikken qauymdastyǧy (QRBQ) otandyq joǧary oqu oryndarynda rieltorlar daiarlaityn bölimder aşudy da josparlap otyr. Öitkenı, bızde olardyŋ bılıktılıgın arttyratyn arnauly oqu oryndary joq. Sonda da atalǧan qauymdastyqqa müşe ARE, Umex, SKN, «Absoliut» siiaqty agenttikterde oqu baǧdarlamasyn AQŞ Rieltorlar akademiiasymen birige otyryp tüzgen «Rieltorlar mektebi» jūmys isteidi.
Endı rieltorlyq kompaniialardyŋ qyzmetıne jügınu barysyna keler bolsaq, jyljymaityn mülık salasyndaǧy käsıpqoi mamandardyŋ tūtynuşy bergen parametrler boiynşa üi ızdeumen jäne taŋdaumen ainalysuy tapsyrys beruşınıŋ uaqytyn ünemdeuge sep. Ol üşın deldaldyq qyzmetke satyp alatyn jyljymaityn mülıktıŋ qūnynan 1-den 5 paiyzǧa deiın aqy töleu şart.
Üi satyp alu oŋai şarua emestıgın eskersek, keiınnen ökınıp qalmas üşın, tuyndauy
mümkın kez kelgen mäselenı qaperge alǧan jön. Rieltorlyq ūiymdy taŋdaǧanda, olardyŋ ışındegı «auadan aqşa sauatyndar» baryn eskerıp, üidı qalai taŋdau kerektıgı turaly däiektı aqparattarmen qarulanyp almasa bolmaidy.
Baspana baǧasy şaryqtap tūr
Älemdık ahual älı künge deiın qūbylyp, köptegen adamdar «dollar qūldyraidy» dep qauıptengenmen, 2009 jylmen salystyrǧanda, Qazaqstanda jyljymaityn mülık naryǧyndaǧy baǧa äjeptäuır ösken. Bıraq, şarşy metrlerı ūlǧaiǧan joq.
Rieltorlardyŋ aituynşa, biyl tūrǧyn üi baǧasy 7-8 paiyzǧa, keibıreulerı 13 paiyzǧa deiın qymbattapty. Al, Astana naryǧyna mamandanǧan rieltor Oljas Elubaev mūndaǧy üilerdıŋ Almaty, Atyrau, Aqtau, Aqtöbe degen «A»-dan bastalatyn qaladaǧylardan säl arzandau ekendıgın alǧa tartady. Sonda da baspanasy joq elordalyqtar köbınese memlekettık tūrǧyn üi baǧdarlamasyna ümıt artady eken. Al, özınıŋ basqaruyndaǧy «Realty-DELUXE» tūrǧyn üi agenttıgıne ädette päter ızdeuge bos uaqyty joq adamdar habarlasady. Agenttık qyzmet körsetu kelısımderın tırkep, aşyq türde jūmys ısteuge tyrysqanymen, klientterı älı de azdau bolyp tūr. Öitkenı, Astanada ol siiaqty 200-ge juyq jyljymaityn mülık agenttıgı jūmys ısteidı.
Mysaly, Astanada salynyp jatqan päterler 1 şarşy metr üşın 700-1200 dollarǧa baǧalanady. Qaitalama naryqta 20 jyl būryn salynǧan üidıŋ 1 şarşy metrı – 1200-1300 dollar, biznes-klass – 1600-1700 dollar jäne elit-klass şamamen 1900-2500 dollar tūrady. Qazır elordada qūrylysy jürıp jatqan üiden şarşy metrı üşın 650 dollarǧa päter satyp aluǧa da bolady eken. Al, üi tapsyrylǧannan keiın bır jyl ötken soŋ, sol päterdı äktelmei öŋdelgen türınde şarşy metrı üşın 1100 dollarǧa jäne äktelgen öŋdeumen şarşy metrı üşın 1250 dollarǧa satuǧa mümkındık bar. Bır ǧajaby, naryqtyŋ qūrylymdary ärtürlı bolǧanyna qaramastan, Astana men Almatyda «ekonom» deŋgeidegı baspanaǧa ülken sūranys baiqalyp otyrǧan körınedı. Dollar köterılıp, euro tömendegende ūsynys baǧasy artady desek te, mämıleger satuşylardyŋ ülken jeŋıldık jasaityny belgılı. Bıraq, «Elımızde bır adamǧa jylyna 0,4 şarşy metr üi salynsa, Europada 1 şarşy metr salynady. Sondai-aq, respublikada apatty jäne eskı üiler öte köp» deidı Qazaqstan rieltorlary bırlesken qauymdastyǧynyŋ prezidentı Asqar Mūqaşev. Onyŋ aituynşa,
2009 jyly satyp aluşylar üilerdı tıpten arzanǧa satyp alyp jatty nemese naryqtaǧy baǧanyŋ kezektı qūldyrauyn küttı. Satyp alu qabıletı 2010 jyly qaita jandanǧan. Nätijesınde, 2011 jyldyŋ alǧaşqy jartysynda baspana satyp alu-satu mämılelerınıŋ sany 13,7 paiyzǧa
artty. Būl jerde bankterdıŋ paiyzdyq mölşerlemelerdı azaituy da eleulı röl oinaǧan. Al, halyq arasynda ipoteka asa sūranysqa ie emes. Bankter de qaryz aluşylarǧa talaptaryn qataitqan.
Negızınde, rieltorlyq käsıp turaly zaŋ qabyldap, sol arqyly bır standartqa jügınıp, baǧany retke keltıruge bolatyn siiaqty. Äitpese, bügınde är kompaniianyŋ öz qyzmetıne özı deldaldyq paiyzyn belgılep alyp, jyljymaityn mülıktıŋ baǧasyn jasandy türde qoldan köterıp otyrǧan jaiy da baiqaluda. Būl dūrys emes.
Mysaly, bertınde qūrylyp, äleumettık şeşımder qabyldau jönınen äjeptäuır qalyptasyp alǧan Qazaqstan rieltorlary birikken qauymdastyǧynyŋ basşylyǧy özderın «käsibi tūrǧyda jetilgen rieltorlyq qūrylymdardyŋ aşyq, demokratiialyq, kommersiialyq emes birlestigi» dep tanystyrady. Olardyŋ alǧa qoiyp otyrǧan maqsaty – zaŋdyq bazany damytu jolymen örkenietti jyljymaityn mülik naryǧyn qalyptastyru. Sondyqtan qauymdastyq ökılderı bolaşaq zaŋnamalarynyŋ jobasyn da daiyndap qoiǧan. Sol negızde rieltorlyq kompaniialarǧa arnalǧan zaŋ şyǧarylsa, kün sanap şaryqtap bara jatqan üi baǧasy da tūraqtalady degen senımde.
Arnauly zaŋ qabyldamasa bolmaidy
İä, bar mäsele elımızdegı rieltorlyq bizneste ortaq jüienıŋ joqtyǧynan örbidı. Mysaly, Reseide qazır rieltorlyq kompaniialar öz erıkterımen sertifikat alyp, käsıpterın saqtandyruda. Sonymen qatar, olarda özın-özı retteu zaŋnamasy talqyǧa salynyp otyr.
Basqa da damyǧan elderde memleket azamattardyŋ qūqylaryn qorǧau üşın rieltorlyq qyzmettı retteuge belsendı qatysyp tūrady. AQŞ-ta, Germaniiada, Kanadada rieltorlarǧa qatysty naqty talaptar qoiylǧan. Ūlybritaniia, Belgiia, İspaniia elderınde de ondai qyzmet naryǧyn retteu funksiiasy alaqol qatysuşylarǧa tosqauyl qoiyp, özın-özı rettei alatyn ūiymdarǧa berılgen. Singapurde arnauly tūrǧyn üi qory bar. Äleumettık-demokratiialyq saiasattyŋ nätijesınde, būl qorda jinaqtau jüiesı qalyptasqan. Ol boiynşa är jūmysşy baspanaly boluǧa qūqyly. Iаǧni, jinaqtau jüiesıne jūmysşylar öz jalaqysynan ai saiyn salym jasap otyrady. Mıne, osylaişa 20 jyldyŋ ışınde Singapur aiqyn ärı baǧasy tūraqty jyljymaityn mülık naryǧyn qalyptastyra aldy. Mūndaǧy azamattardyŋ äl-auqaty tez artyp, naryqtaǧy baǧalar da aqylǧa qonymdy bolyp şyqty.
Sosyn, europalyq elderde jekemenşik iesi satuǧa bekingen üiin satyp aluşyǧa özi körsetpei, rieltorlardyŋ kömegine jüginedi. Ärbir satylatyn nysanda rieltorlyq kompaniianyŋ bailanys telefondary körsetiledı. Birinşi kezekte olar ūsynylatyn qyzmettiŋ sapasyna jauap berui tiis.
Al, bızde olai emes. Mäsele memleket tarapynan rettelmegendıkten, Qazaqstan rieltorlary bırlesken qauymdastyǧynyŋ rölı şamaly bolyp tūr. Onyŋ müşelıgıne nebary 60 rieltorlyq kompaniia qabyldanǧan. Sertifikattaudan sonyŋ tek 9-y ötse, 130 maman ǧana attestattalǧan. Tym az körsetkış, ärine!
Qazaqstandaǧy rieltorlyq qyzmettı memlekettık retteu qajettıgın biyl Mäjılıstıŋ jalpy otyrysynda Premer-ministr Serık Ahmetovke saual joldaǧan deputat Tūrsynbek Ömırzaqov ta mälım ettı. «Statistika agenttıgınıŋ derekterıne säikes, 2013 jylǧy 1 qaŋtarda jyljymaityn mülık operasiialarymen ainalysatyn 15,4 myŋ zaŋdy tūlǧa tırkeldı. Jyljymaityn mülık operasiialarynan tüsetın tabystyŋ ülesı jalpy ışkı önımge 7 paiyzdy qūrap, 2012 jylǧy qaŋtar-qyrküiek ailarynda 1,5 trillion teŋgege jettı. Osyndai jaǧdai bola tūra, Qazaqstanda rieltorlyq qyzmet memleket tarapynan eş rettelmeidı. Sonyŋ saldarynan rieltorlyq qyzmet naryǧynyŋ jaǧdaiy turaly däiektı aqparat bolmai tūr. Käsıbi emes rieltorlar sanynyŋ artuy azamattardyŋ qūqylaryn öreskel būzady» deidı ol. Al, Qazaqstan rieltorlary birikken qauymdastyǧynyŋ būrynǧy prezidenti Abylaihan Samatdin: «Jyljymaityn mülık naryǧynda zaŋsyz jūmys ısteitınderdı auyzdyqtau üşın ǧana zaŋ qabyldau kerek degen – qate tüsınık. Rieltorlyq qyzmet jyljymaityn mülık naryǧyna tıkelei bailanysty barlyq salamen ūştasady. Demek, būl – elımızdıŋ tūrǧyn üi saiasatynan bastap, ekınşı deŋgeidegı bankterdıŋ ipotekalyq saiasatyna deiın tyǧyz qarym-qatynasta qarastyrylatyn keşendı mäsele» degen pıkırde.
Ras, bügınde memleket tarapynan tūrǧyn üi qūrylysyn damytyp, baspanaǧa qol jetkızudı arttyru boiynşa keşendı şaralar qabyldanyp jatyr degenmen, ony jalǧa beru belsendılıgı köp rette köleŋkelı bolyp tabylady. Osyndai jaǧdailardy alaqol menşık ielerı men deldaldar, äsırese, käsıbi emes rieltorlar paidalanuda. Sonyŋ kesırınen azamattyq qūqyqtyŋ öreskel būzylyp jatqany – şyndyq. Aiqyn bır dälelı, bır päter bırneşe klientke jalǧa berıledı de, köptegen otbasylar aldyn ala töleuge jūmsalǧan aqşalarynan aiyrylady. Menşık ielerı keide balaly otbasylardy aldyn ala eskertpei ärı şyǧyndaryn ötemei üiden şyǧaryp jıberedı. Al, osylaişa naqty şarttardyŋ bolmauy saldarynan, sondai-aq, köptegen rieltorlar kelısımnıŋ zaŋdylyǧyna jauapty bolyp tabylmaityndyqtan, olar da, alaqol jalǧa beruşıler de jazadan sytylyp ketıp jatyr. Mamandardyŋ aituynşa, būl – elımızdegı tūrǧyn üi saiasatynyŋ, tūrǧyn üi qūrylysyna arnalǧan jinaqtau jüiesınıŋ, ony saqtandyrudyŋ, ekınşı deŋgeidegı bankterdıŋ ipotekalyq saiasatynyŋ dūrys tüzılmegendıgınıŋ saldary. Sol sebeptı, bızdegı jyljymaityn mülık naryǧynda äleumettık standarttar esepke alynbaidy. Narqymyz da, parqymyz da – jabaiy. Al, naryqtyŋ ketıgı men tetıgın äbden süzgıden ötkızıp alǧan abzal.
Eger arnauly zaŋ qabyldanar bolsa, ol jyljymaityn mülık agenttıgı men onyŋ tūtynuşylaryn «qara maklerden» qorǧai alatyn edı. Sondai-aq, naryqtan el biudjetıne tüsetın salyqtyŋ kölemı kürt artady. Ol üşın rieltorlyq kompaniialardy sanaly türde salyq töleuge mındetteu jaǧy zaŋda qataŋ körsetıluı tiıs. Sonda ǧana jyljymaityn mülıkke qatysty barlyq operasiia agenttık arqyly jürgızıledı de, sol arqyly notarius deŋgeiındegı qūqyqqa ie bolǧan rieltorlar kelısımşart üşın barlyq jauapkerşılıktı özıne jükteidı.
«QR Rieltorlyq qyzmet turaly» zaŋ boiynşa Qazaqstan rieltorlarynyŋ bırıkken qauymdastyǧyna müşelıkke tırkelmegen adamdardyŋ būl qyzmet türımen ainalysularyna tyiym saluǧa tiıs. Al, elımızdıŋ jyljymaityn mülik naryǧynda ter tögip jürgen eŋ iri rieltorlyq kompaniialardy
bir arnaǧa toǧystyru – asa qajet. Erejeler jüielenip, käsibi tūrǧyda sūryptalsa, būl naryqqa qatysuşylardyŋ barlyq ıs-qimyly halyqaralyq talaptarǧa säikes, aşyq jäne aiqyn bolar edı.
Erkeǧali BEISENOV
