Egemendık deklarasiiasy qabyldanǧan 25 qazan erekşe tarihi maŋyzy bar oqiǧa retınde baǧalanyp, endıgı uaqytta Respublika künı retınde ūlyqtalady. Onyŋ tüpkı mänı – jahandanǧan zamanda eldıktıŋ eŋsesın tıktep, ūlttyq erekşelıktı, ūlttyq bolmys-bıtımdı saqtai otyra, damudyŋ jolyn saralau. Saltanatty mereke qataryna qaita engen Respublika künı turaly ǧalymdar men tarihşylar ne deidı?
Hazretälı TŪRSŪN, tarih ǧylymdarynyŋ doktory, professor:
– Deklarasiianyŋ mänın aşqanda Alaş ideiasymen mazmūndas ekenın zerdeleu maŋyzdy. Ūlttyq ideia degenımız – bır auyz sözben aitqanda, qoǧam müşelerınıŋ öz elınıŋ ötkenı, bügını jäne bolaşaǧyna negızdelgen, ony ömırlık äreketterge jūmyldyratyn, soǧan säikes qoǧamdyq ahualdy tanytatyn tūraqty tüsınık, ūǧym degen maǧynada qoldanylady. Ūlt bolǧan soŋ ūlttyq ideia bolady. Ūlt bolu üşın eldı qalyptastyratyn bastaular – territoriia, onda tūratyn halyq, bırtūtas memlekettık basqaru boluy kerek.
Bügınde Alaş qozǧalysy men Alaş Orda ükımetınıŋ tarihyn tarazylai kele elı süigen, elın süigen alaştyqtardyŋ joǧaryda atalǧan mäŋgılık saualdyŋ jauabyn tapqandai boldy. Alaştyqtardyŋ ūlttyq memleket qūru, el bolyp älemdık qauymdastyqpen teŋ därejede bolu turaly qabyldaǧan batyl saiasi şeşımderı, ökınışke qarai, saiasi täjıribege ainala almady. Olardyŋ ūlttyq ideiasyn lyqsyp kelgen totalitarlyq qoǧamnyŋ bibauyrmaldyq saiasaty «jūtyp» qoidy. Keŋestık, sosialistık, taptyq mazmūn alǧan Keŋes Odaǧy qūramyndaǧy Qazaq memlekettılıgı jaŋa sipattaǧy kolonializmnıŋ kezektı oiyn alaŋyna ainaldy.
Halqymyzdyŋ ūlttyq elitasynyŋ aldyŋǧy buyny tügelge juyq saiasi quǧyn-sürgınge ūşyrady. Tıptı 1986 jylǧy jeltoqsan oqiǧasyna bailanysty tūtas ūltqa «qazaq ūltşyldyǧy» degen aiyp taǧyldy. Osynyŋ barlyǧynyŋ tüpkı sebebı halqymyzdyŋ saiasi bilıkten aiyrylyp qaluy edı. Saiasi bilıgınen aiyrylǧan halyq bırtındep tobyrǧa ainalady, tobyr öktem ūlttyŋ örkenietıne jūtylyp ketedı.
Qaita qūrudyŋ damu barysy keŋestık imperiianyŋ ydyrauyna alyp keldı. Būl kezdeisoqtyq emes, zaŋdylyq bolatyn. Osyndai eleŋ-alaŋ kezeŋde – 1990 jylǧy 25 qazanda qabyldanǧan Qazaq KSR-nıŋ memlekettık egemendıgı turaly deklarasiia Qazaqstan Respublikasynyŋ Memlekettık täuelsızdıgı turaly Konstitusiialyq zaŋynyŋ qabyldanuyna qūqyqtyq-zaŋnamalyq negız qalady. 1991 jylǧy 16 jeltoqsan – Täuelsızdık künımen bırge «Respublika künı» degen atpen memlekettık merekelerdıŋ tızımıne engızıldı.
Halqymyz üşın taǧdyrşeştı qūqyqtyq negızge ainalǧan osy ekı qūjattyŋ qabyldanuyndaǧy Tūŋǧyş Prezident N.Nazarbaevtyŋ eŋbegın joqqa şyǧaruǧa bolmaidy. Äitse de deklarasiianyŋ qabyldanǧan künın memlekettık merekeler tızımınen alyp tastaudyŋ tasasynda ūlttyq müddege sai kelmeitın saiasi şeşımder jatqany aŋǧarylady. Onyŋ basty aiǧaǧy – täuelsızdıgımızdı tūǧyrlaǧan halyqaralyq maŋyzy bar qūjatta belgılengen, äsırese ūlttyq müddege bailanǧan saiasi qūndylyqtardan şegınu boldy. Ärine, kez kelgen qūjat qatyp qalǧan dogma emes, oǧan da uaqyt talabyna sai özgerıs engızıledı. Bıraq ondaǧy belgılengen basty qūndylyqtar emes, osy qūndylyqtardy ıske asyru täsılderı özgeruı mümkın.
Deklarasiianyŋ 7-babynda közdelgen «Qazaqstan Respublikasy jappai quǧyn-sürgin, küştep ūjymdastyru kezeŋderinde, adamgerşilikke jat özge de saiasi şaralar nätijesınde respublika territoriiasynan ketuge mäjbür bolǧan adamdar men olardyŋ ūrpaqtarynyŋ, sondai-aq būrynǧy odaqtas respublikalar territoriiasynda tūratyn qazaqtardyŋ öz territoriiasyna qaityp oraluy üşin jaǧdai jasaidy» degen talaptyŋ oryndaluynyŋ moratoriige ūlasyp, pärmendı türde ıske asyrylmauyna qoiylǧan türlı kedergılerden osyndai şegınıstı baiqaimyz.
Sol siiaqty 11-baptaǧy «Jer jäne onyŋ qoinauy, su, äue keŋistigi, ösimdıkter men januarlar düniesi, basqa da tabiǧi resurstar, ekonomikalyq jäne ǧylymi-tehnikalyq potensial Qazaqstan Respublikasy memlekettik täuelsizdiginiŋ negizin qūrai otyryp, tek qana sonyŋ menşiginde bolady» degen ūstanymnyŋ da şeteldıkterge jer satu türınde halyqtyŋ el taǧdyry üşın alaŋdauyna, tıptı saiasi tolquyna negız bolǧandyǧyn osyndai deklarasiiada belgılengen mäŋgılık qūndylyqtardan, ūlttyq müddeden şegınu bolǧanyn aita alamyz.
Egemendık deklarasiiasy – qazaq halqy ūlt bolyp, memleket bolyp tūrǧanda barynşa ūlyqtalatyn saiasi qūndylyǧymyz. Ūlttyq ideiaǧa ainalǧan, elımızdıŋ täuelsızdıgıne qūqyqtyq-zaŋnamalyq negız qalaǧan jäne bügıngı saiasi damuymyzdyŋ özegın qūraǧan qūjattyŋ uaqyt ötken saiyn maŋyzy arta tüsedı.
Beibıt QOIŞYBAEV, jazuşy, tarihşy:
– 1990 jyly 25 qazanda qabyldanǧan Egemendık deklarasiiasyn qazaq elı ülken quanyşpen qarsy aldy. Öitkenı tarihi qūjatta Alaş ziialylarynyŋ ūstanymy men ozyq ideiasy körınıs tauyp, ūlttyq memleket qūrudyŋ maŋyzy köterıldı. Alaida 1991 jyly 16 jeltoqsanda qabyldanǧan Memlekettık täuelsızdıgı turaly Konstitusiialyq zaŋynda ūlttyq ūstanymǧa basymdyq berılmedı. Sonyŋ saldarynan älı künge deiın qazaq tılı ögeidıŋ küiın keşıp keledı.
25 qazan – Respublika künıne basymdyq berılıp, ūlttyq mereke retınde atap ötuınıŋ astarynda Egemendık deklarasiiasynda köterılgen ūlttyq memlekettıŋ saltanat qūruyna maŋyz berıp otyr dep esepteimın. Ūlttyq memleket degenımız – azamattarynyŋ boiynda memleketşıldık, otanşyldyq qasietterın qalyptastyru, damytu degen söz.
Älı künge deiın «Memlekettık tıl turaly» zaŋdy qabyldai almai otyrmyz. Onyŋ sebebı – «ūlttyq» degen sözden qorqyp otyrmyz. Sondyqtan Parlament qazaq tılınde zaŋ şyǧara almai, Ükımet qazaq tılınde söilemei otyr.
Öz basym Jaŋa Qazaqstandy ūlttyq memleket dep tüsınemın ärı Egemendık deklarasiiasynda körsetılgendei, ūlttyq memleketke betbūrys jasau dep qabyldaimyn.
Bürkıtbai AIаǦAN, tarih ǧylymdarynyŋ doktory, professor:
– Täuelsızdık jolynyŋ qanşalyqty qiyn ärı ūzaq bolǧanyn qazır bärı bırdei eske almasa kerek. 1970-1980 jyldardaǧy KSRO-nyŋ eldegı damu kezeŋı partiialyq qūjattarda «damyǧan sosializm» kezeŋı dep ataldy.
Eldegı saiasi jaǧdaidyŋ äserı deputattyq korpustyŋ yqpaldy, därmendı boluyna öz äserın tigızdı. 1990 jyly nauryzda on ekınşı sailanǧan Qazaq KSR Joǧarǧy Keŋesınıŋ sailauy öttı. Būl joǧary zaŋ şyǧaruşy organǧa ötken alǧaşqy demokratiialyq sailau boldy, būrynǧylardan äldeqaida erkın boldy. Mıne, däl osy deputattyq korpus täuelsızdıktıŋ tūǧyrly boluyna negız bolǧan asa maŋyzdy aktılerdıŋ tūtas paketın qabyldady. Olardyŋ ışınde Prezident lauazymy bekıtılıp, osy qyzmetke sailanǧannan keiın «Qazaq KSR-nıŋ memlekettık egemendıgı turaly deklarasiia» jobasyn daiyndau jūmysy bastaldy.
Täuelsızdıktıŋ qalyptasuynda şeşuşı röl atqarǧan eŋ maŋyzdy qūjat Egemendık deklarasiiasy boldy. Deklarasiiany äzırleuşılerdıŋ bırı, belgılı zaŋger ǧalym, akademik Salyq Zimanov jäne t. b. qoǧam qairatkerlerı qūjatta ūlttyq erekşelıkterge basymdyq bergenı sol kezdegı batyl qadam boldy.
Bızdıŋ bıletınımız, ūzaq talqylaular men pysyqtaulardan keiın deklarasiia jobasy Joǧarǧy Keŋestıŋ talqylauyna ūsynyldy. Barlyq qajettı räsımderden keiın, 1990 jyly 15 qazanda Joǧarǧy Keŋes töraǧasynyŋ baiandamasynan keiın Erık Asanbaevtyŋ qatysuymen deklarasiianyŋ ūsynylǧan erejelerı boiynşa pıkırtalas jürgızıldı. Deputattar arasynda respublikanyŋ egemendıgıne, Qazaqstannyŋ täuelsız damuynyŋ qajettılıgıne aşyq qarsy şyqqandar da boldy.
Parlament qabyrǧasynda jobany talqylau jalpy ekı künge sozyldy, jaryssözde 40 deputat söz söiledı. Al akademik Salyq Zimanov atap körsetkendei, «pıkırtalas qyzu, dauyldy, qaişylyqqa toly boldy». Jalpyhalyqtyq talqylau barysynda tüsken ūsynystar men eskertulerdı qorytyndylau jäne deklarasiia jobasyn pysyqtau üşın komissiia qūru turaly şeşım qabyldandy.
Mıne, aqyry 1990 jyly 25 qazanda qyzu talqylaulardan keiın Qazaq KSR-nıŋ memlekettık egemendıgı turaly deklarasiia qabyldandy. Keiınnen 25 qazan – Respublika künı merekelık jūmys emes kün bolyp jariialandy.
Deklarasiianyŋ alǧaşqy nūsqasyn qabyldauda Özbekälı Jänıbekov, Salyq Zimanov, Sūltan Sartaev, Äbış Kekılbaev, Manaş Qozybaev, Serıkbolsyn Äbdıldin, Şahmardan Esenov jäne t. b. ūlt qairatkerlerınıŋ tarihi qūjatty qabyldaudaǧy erık-jıgerın ūmytpauymyz kerek.
P.S: Bızdıŋ aldymyzda ūly mındet tūr, ol – Jaŋa Qazaqstandy qūryp, ädılettı prinsipterın ūstanǧan qoǧam qūru. Qazaq qoǧamy üşın ädıldıktıŋ eŋ ülkenı – ūlttyq memleket qūryp, ata-babamyzdyŋ arman-mūratyn şyndyqqa ainaldyru. Būl rette, 25 qazanǧa säikes keletın Respublika künı maŋyzdy röl atqarady. Öitkenı būl merekenıŋ tüpkı mänı Egemendık deklarasiiasynyŋ män-mazmūnyn nasihattau bolsa, būl qūjattyŋ özegı – ūlttyq memleket qūru.
