Täueldı mınez-qūlyq aldyŋǧy ǧasyrlardan kele jatqan qoǧamdaǧy özektı mäselelerdıŋ bırı bolyp tabylady. Psihologiiada ony addiktivtı mınez-qūlyq dep ataidy. Täueldılık ekı türge bölınedı. Bırınşısı, himiialyq – toksikomaniia, naşaqorlyq jäne spirtke täueldılık jäne t. b. Ekınşısı, himiialyq emes – emosionaldy täueldılık, mahabbatqa, tamaqqa, teledidarǧa, gadjetke, oiynǧa, ǧalamtorǧa, dıni täueldılık jäne t. b. Būl maqalada dınge täueldılıktıŋ psihologiialyq erekşelıkterı qarastyrylady.
Dıni täueldılık – psihologiiamen qatar, dın jäne äleumettanu salalarynyŋ kürdelı fenomenı bolyp tabylady jäne onyŋ negızgı zertteu mäselesı bolyp, sol täueldı tūlǧanyŋ destruktivtı dıni ūiymǧa kırıp ketuınıŋ negızgı sebepterın anyqtau. Qarapaiym adamnyŋ destruktivtı dıni aǧymnyŋ adeptısıne ainaluynyŋ özıne bır emes, bırneşe faktorlar äser etedı. Ony ışkı jäne syrtqy determinanttar dep bölıp qarastyruǧa bolady.
1. Işkı determinanttar retınde onyŋ individualdy tūlǧalyq erekşelıkterın körsete alamyz. Mäselen, tūlǧanyŋ täueldılıkke beiımdılıgı jäne viktimdılık deŋgeiı joǧary bolady.
2. Syrtqy determinanttar retınde adamǧa syrtqy äleumettık ortadaǧy viktimogendıgımen tyǧyz bailanysty. Jalpy, viktimogendılık – ol äleumettenu barysynda syrtqy obektivtı jaǧdailardyŋ (qauıptı ortalar jäne t. b.) äserınen qūrban boluǧa beiımdılık dep sipattauǧa bolady.
Ǧalymdardyŋ zertteulerıne säikes, destruktivtı dıni aǧymǧa kıruge bırneşe psihologiialyq, sonymen qatar, äleumettık sebepter äser etetını belgılı boldy. Olardyŋ boiynda täueldılıkke jäne qūrban boluǧa beiımdılık joǧary bolady dep körsetedı. Osyǧan säikes, olardyŋ täueldılık deŋgeiın anyqtau maqsatynda destruktivtı dıni aǧymdy ūstanuşylarǧa psihologiialyq testter jürgızıldı. Zertteuge dästürlı emes islam baǧytyn ūstanuşy 60 adam taŋdalynyp alyndy. Onyŋ ışınde 36 äiel adam, 24 er adam. Jas erekşelıkterıne keletın bolsaq, jastardyŋ sany – 20 adam (4 er adam, 16 äiel adam), orta jastaǧy ūstanuşylardyŋ sany – 38 adam (18 er adam, 20 äiel) jäne kemeldengen jastaǧy ūstanuşylardyŋ sany – 2 er adam.
Dästürlı emes islam baǧytyn ūstanuşylarǧa Dj.Uainholdtyŋ ortaq täueldılık (sozavisimost) deŋgeiın anyqtauǧa arnalǧan test jürgızıldı. Jürgızılgen testtıŋ nätijesıne säikes:
1. Öte joǧary deŋgeidegı täueldılık – 5 adam. Genderlık erekşelıkterıne säikes, onyŋ ışınde 3 äiel jäne 2 er adam.
2. Joǧary deŋgeidegı täueldılık – 33 adam. Genderlık erekşelıkterıne säikes, onyŋ ışınde 20 äiel jäne 13 er adam.
3. Orta deŋgeidegı täueldılık – 15 adam. Genderlık erekşelıkterıne säikes, onyŋ ışınde 13 äiel jäne 2 er adam.
4. Tömen deŋgeidegı täueldılık – 7 er adam. Genderlık erekşelıkterıne säikes, äiel adamdarda tömen deŋgeidegı täueldılık nemese kontrtäueldılıktıŋ joǧary deŋgeiı körınedı.
Zertteu nätijesıne qarai, ūstanuşylardyŋ täueldılık deŋgeiı joǧary ekendıgın körsettı. Zertteuge ırıktelınıp alynǧan 60 adamnyŋ ışınde 38 ūstanuşyda joǧary körsetkıştı körsetken. Äsırese, er adamdarǧa qaraǧanda äiel adamdarda täueldılık deŋgeiı joǧary (23 äiel).
Maqalada körsetılgen teoriialyq, emperikalyq taldaularǧa säikes, destruktivtı dıni aǧymdy ūstanuşylarmen tek dın mamandary ǧana emes, psihologtar men psihoterapevtterdıŋ kömegı öte qajet ekenı mälım boldy. Qazaqstan Respublikasynyŋ dıni ekstremizm men terrorizmge qarsy ıs qimyl jönındegı 2018-2022 jyldarǧa arnalǧan memlekettık baǧdarlamasy aiasynda destruktivtı dıni aǧymnyŋ äserıne ūşyraudyŋ aldyn alu jūmystary men ūstanuşylaryn qoǧamǧa qaita beiımdeu mäselelerı köterılgen. Destruktivtı dıni aǧymnyŋ äserıne ūşyraudyŋ aldyn alu jūmystary men ūstanuşylaryn oŋaltu boiynşa keşendı jūmystardy qajet etedı. Keşendı jūmystar barysynda psihologtar men psihoterapevtter olardyŋ tūlǧalyq erekşelıkterın eskere otyryp, kömek körsetu qajet. Mysaly, dıni täueldılıgı bar tūlǧalardyŋ boiynda täueldılıkke beiım bolsa, ony basqa täueldılıkke, sportqa, şyǧarmaşylyqqa, salauatty ömır süruge degen beiımdılıgın auystyra bılgen jön. Eger belgılı bır qoǧamdyq ortaǧa täueldı bolsa, ony radikaldy toptan, jaqsy ortaǧa beiımdeu qajet. 2020 jyly Qazaqstanda jas erıktıler jyly boluyna bailanysty qazırgı taŋda erıktı, belsendı jastar ūiymynyŋ sany artty. Destruktivtı dıni ūiym ışınde de jastar sany öte köp. Osy jastardy jas erıktıler tobyna qosuǧa, sol ortaǧa beiımdeluıne yqpal jasau da öte tiımdı.
Güljan MYRZAQŪLOVA
