Qazaq halqynda «Dosty perışte qosady, qūdany qūdai qosady» degen ädemı bır mätel bar. Al, bız äŋgımege arqau ǧyp otyrǧan ekı adamnyŋ pıkırles-dostas boluynyŋ eŋ basty sebebı – zamana arpalysy, däuır tynysy. «Sebeppen syltau arbaǧa mınedı» degen söz osyndaida aitylsa kerek.
Būl uaqytta Keŋes Odaǧy faşistık Germaniiamen janalysyp, janberısıp, şaiqasyp jatqan kez edı. 1941-45 jyldar düniedegı tūŋǧyş sosialistık el üşın auyr künder men tünder boldy. Ol tarihqa Ūly Otan soǧysy bolyp endı.
Al, körşıles Qytai elı bolsa, Japoniianyŋ şapqynşylyq däuırın bastan keşıp jatty. Keŋes elı soǧysta Germaniiany jeŋdı, 1945 jyly 8 mamyrda sözsız tıze bügu aktısıne qol qoiyldy. 1945 jyldyŋ tamyz aiynda Keŋes elı Germaniianyŋ odaqtasy Japoniiaǧa soǧys aşty da, qyrküiektıŋ basynda Qyzyl Armiia Kvantun armiiasyn talqandady. Osy kezeŋde Qytai elı azattyq aldy. Mao SzeDun Keŋes elınıŋ basşysy İ.Stalinge jedelhat joldady.
Al, 1975 jyly tamyz aiynda Mao SzeDun: «Qyzyl Armiia qytai halqyna agressorlardy joiu üşın kömekke keldı. Qytai tarihynda mūndai ülgı eşqaşan bolǧan emes. Mūndai oqiǧanyŋ äserı baǧa jetkısız boldy» dep jazady.
Bızdıŋ tarihqa üŋılgen sebebımız, bırınşıden, tarihi oqiǧa arqyly oqyrmanǧa oi salu, ekınşıden, ekı eldıŋ öner adamynyŋ özara qarym-qatynasynyŋ, aqyrynda dostyqqa ūlasuy däl osy kezeŋ tūstas keletın edı.
Qazaq elınıŋ altyn şaŋyraǧyndaǧy Baqytjan Baiqadamov (1917-1977) öner jolyna öte erte tüstı. Oǧan äkesı men anasynyŋ önerpaz boluy yqpal ettı. Baiqadam Karaldin oqyǧan joǧary därejedegı intelligent ökılı edı. Keŋes elıne berıle qyzmet ettı. Torǧai revkomynyŋ jetekşısı boldy. Ol Ahmet Baitūrsynūlynyŋ «Aqqūm» änın jaqsy köretın edı. Baiǧūs äke jaladan ıstı bolyp, aqyry şeiıt boldy. Anasy ÜrzipaSankt-Peterbordaǧyarnauly oqu ornyn bıtırgen. Sol zamandaǧy bükıl qazaq qyzdaryna ülgı ıspettes. Qadırlı ana ūl-qyzynyŋ qyzyǧyn körıp, ötken däuırdıŋ 90-jyldarynyŋ ortasynda qaitys boldy.
B.Baiqadamov muzykalyq önerdıŋ barlyq salasynda qalam tartty. Siuita, simfoniialary, äsırese, änderı jastardy tärbieleuge zor yqpal ettı. Onyŋ «Aigölek» änı bükıl Keŋes elıne tarady dese bolady. Al, Mao SzeDun būl ändı öte süiıp tyŋdaǧan, ony bız öner tarihynan bılemız. Qazaqstannyŋ önerıne eŋbegı sıŋgen qairatkerı B.Baiqadamov artynda mol mūra qaldyrdy. Men Baqytjan aǧa jaiynda «Qazaqtyŋ Dunaevskiı» atty maqala jazdym, ol kezınde būqaralyq aqparatta jariialandy.
Mıne, osyndai alasapyran kezeŋde Almatyǧa jel quǧan qaŋbaqtai qytai kompozitory Sien Sin Hai kelıp edı. Būl 1942 jyldyŋ aiaǧy men 43-jyldyŋ basy edı. Ol būǧan deiın Mäskeude, Ūlanbatyrda bolǧan. Mäskeuge barǧan sebebı, qytai beinefilmın dybystaudy, oǧan järdem aludy maqsat tūtqan.
Osy uaqytta Qytaidyŋ 8-ūlt-azattyq armiiasynyŋ daŋqy asyp tūrǧan şaǧy edı. Älgı kinolenta osy saiasi jaǧdaidan tuyndaǧan bolatyn.
S.Sin Hai Almatyǧa kelgende qaltasynda kök tiyny da bolmaǧan. Iаǧni, barar jer, basar tau qalmai äbden qinalady. «Adamdar, äsırese, armiia änsız ömır süre almaidy, än bolmasa, olar tobyrǧa ainalady» dep özı aitqandai,bırge esımı elge tanylyp qalǧan öner qairatkerıne tap bolady. Ol – kompozitor Baqytjan Baiqadamov bolatyn. «Än degenımız – ömır, ömır degenımız – än» dep pälsapalaityn Baqytjan aǧa salǧan jerden S.Sin Haidyŋ müşkıl halın bırden ūǧyp, ekı sözge kelmesten üiıne ertıp äkeledı. Ainaldyrǧan ekı bölmelı qamys üide anasymen qosa ekı qaryndasy, ekı ınısı tūryp jatqan-dy. Anasy Ürzipa qonaqtyŋ jai-küiın bırden baiqaidy da, läm-mim dep tıl qatpaidy. Oqyǧandyǧy körınıp-aq tūr. Bar aitqany:
– Men asty qyzǧanbaimyn ǧoi, tek jatar oryn ǧana qinaidy… Sin Hai köp ūzamai Baqytjannyŋ apasy Danabikenıŋ bır bölmesıne köşedı. «Erulıge – qaruly» degendei, osylai ıldaldamen jürıp jatady.
Men Sien Sin Haidyŋ şyǧarmaşylyǧyn bır kısıdei-aq bılemın. Öitkenı, qazaqtyŋ muzykalyq önerı jaiynda kıtap jazyp, elımızdıŋ maqtan tūtar kompozitorlary, olardyŋ şyǧarmalarymen qatar qytai kompozitory Sien Sin Haidyŋ ömırbaiany turaly maǧlūmat keltırgen edım. («Ǧasyrdan ǧasyrǧa» – Almaty, 2000 j. «Däuır» baspasy). «Ūlt azattyǧy» simfoniiasy, «Huan-He» kantatasy jäne 500-ge juyq änderı bar, äsırese, äskerilerge arnap jazǧan marş sipatty şyǧarmalary körşıles ekı elge ortaq mädeni mūra desem, artyq ketpespın.
Sien Sin Hai qazaqtyŋ keibır halyq änderın öŋdep, dombyra ansamblınıŋ oryndauyna laiyqtady. Sien Sin HaiQostanai oblystyq filarmoniiasynda qyzmet atqarǧan tūsta kompozitor ūlttyq batyr Amankeldınıŋ beinesın beru maqsatynda köp oqyp, zerttedı, el aralap, derek jinady. Aqyrynda «Amankeldı» simfoniiasyn jazyp, ony Qostanai teatrynda 1944 jyldyŋ 17mausymynda sahnalandy.
Bızdıŋ estuımızşe, Sien Sin Hai osy simfoniiany jazu barysynda myŋ şaqyrymdai jerdı jaiau aralaǧan (Torǧai ölkesı). Sırä, ol qazaqtyŋ 1938 jyly şyqqan tūŋǧyş körkem filmı «Amankeldını»tört-bes ret körgen bolar. Bır ǧajaby, ekı dos bır-bırıne şyn köŋılden aiauşylyq bıldırgendei ıştei ūǧysatyn. Baqytjan äkesınen tırıdei airylyp, «halyq jauynyŋ balasy» atandy, al,Sien Sin Hai bolsa, soǧystyŋ laŋynan şekara jabylyp, elın, tuǧan jerın köre almai, kışkentai qyzy Ni-Nany emırene süie almai, aryp-aşyp, jüdep-jadap, şarasyz küi keştı. S.SinHaidyŋ ömırden erterek ketuı Baqytjanǧa taǧy da uaiym äkeldı. Sin Hai dosynyŋ äkesı Baiqadamnyŋ 1957 jyly tolyq aqtalǧanyn esti almasa da, kompozitor onyŋ Ūly Otan soǧysynda Mäskeudı basqynşylardan qorǧaǧan 316- atqyştar diviziiasynyŋ komandirı general İ.Panfilovtyŋ qyzy Valentinaǧa üilenuın quana qarsy aldy. Sol toiǧa qatysyp, «ekı altynnyŋ synyǧy, ekı tūlpardyŋ tūiaǧy» dep tebırene söz söileidı. Būl 1944 jyl edı. S.Sin Hai uaqytşa jürse de, Almaty, Qostanai, Torǧai aimaqtaryn özınıŋ kındık qany tamǧan Guan-Dun ölkesı, Pan-ui uezı aimaǧy tärızdes janymen süidı. Köbık şaşqan Huan-he özenın qalai maqtan tūtsa, Torǧai, Qabyrǧa, Almaty özenderınıŋ suyn da sondai ūnatty.
Qazaqta «äkeŋ ölse ölsın, äkeŋnıŋ közın körgen ölmesın» degen mätelge ainalyp ketken bır arqau bar. Sol siiaqty B.Baiqadamovtyŋ Baldyrǧan, Aigül, Alua atty qyzdary, kompozitordyŋ qaryndasy, professor Künımjan, Danabikenıŋ qyzy QalamqasSien Sin Haidyŋ qyzy NiNamen tuystai aralasyp tūrady. Äkesınıŋ jolyn quǧan Baldyrǧan äkesıne arnap 2000 jyly mūrajai aşty. Sol üige Sien-SinHaiǧa baǧyştap, eskertkış taqta ornatty. Osy mūrajaidyŋ aşylu saltanatyna Elbasy N.Ä.Nazarbaevpen bırge Qytaidyŋ premer-ministrı SzianSzeMin de qatysty. Al, qazaq ükımetı Qytaidyŋ ūly kompozitoryn este saqtau üşın Almatynyŋ ülken bır köşesıne esımın berıp, qoladan eskertkış qoidy.
Şaimerden TÖLEGENŪLY
