Ǧarifolla ESIM
(esse)
Bernard Şoudyŋ «Adam ata – Haua ana» (Tūŋǧyş qanışer) atty ekı bölımdı dramasyn oqyp şyqtym. Audarǧan Öten Ahmet, şyǧarma «Älem ädebietı» jurnalynyŋ 2012 jylǧy ekınşı sanynda jariialanǧan.
Adam ata men Haua ana turaly aŋyz-hikaia jetı milliard adamzattyŋ jartysyna qatysty. İudaizm, hristian, islam dınderınde Adam ata men Haua ana turaly äŋgımeler qūlaqqa äbden sıŋıstı bolǧan. Adam ata islam dınınde paiǧambar, ol – Tūŋǧyş adam. Menı, osy Tūŋǧyş adam degen tüsınık erekşe yntalandyruda. Aŋyzdy negızge alsaq, Tūŋǧyş Adam jer betınde jaratylmaǧan, onyŋ mekenı jūmaq. Jer-Ana degen ūǧym Adam ataǧa qatysty emes, onyŋ düniege kelgen mekenı – jännat. Adam atanyŋ jerge degen sezımınde bögdelık boluy ǧajap emes. Olai bolsa, būl sezım, onyŋ ūrpaqtaryna da sıŋıstı bolyp ülgerdı me eken?
Adam ataǧa meken bolǧan jūmaq, jerden tys meken be? Sırä, būl saualdyŋ tura jauaby bolmas. Jūmaq Jaratuşynyŋ qūpiia mekenı degen sözge toqtalǧan abzal. Olai bolsa, Qūdai adamdy aialap, özınıŋ qūtty mekenınde topyraqtan jaratqan, bıraq ol topyraqtyŋ tabiǧaty da belgısız. Negızınen alǧanda, ol mäselede emes, sebebı jer betındegı topyraqtyŋ bärı de ǧaryşta bar elementterden tūratyny ǧylymda anyqtalǧan. Mäsele kürdelılıgı ekı jaiǧa qatysty, bırı Adam atany nege jūmaq mekende jaratty, ekınşısı nelıkten ekeuın Jūmaqtan qudy. Bernard Şou dramasynda ondai jailarǧa toqtalmaǧan, onyŋ maqsaty – adamnyŋ näpsısıne qatysty, ony yntalandyrǧan taqyryp Alǧaşqy Adam emes, Alǧaşqy qanışer mäselesı.
Aituǧa auyr, bıraq ta adamzat bolmysy – qanışerlık mäselesımen tolyǧyp, tarihqa ainalǧanyn moiyndamasqa amal joq. Söz bo- lyp otyrǧan dramada myŋ jasaǧan Adam ata, jer şūqylap ūrpaq ösıruden özge belsendı ıs bıtırmei dünieden ötken. Al, qanışer Qabyl bolsa qūdaiǧa senudı syryp qoiyp, belsendı ıs-äreketke kırısıp dünienı özgertudı maqsat etıp, äzäzılge qyzmet ete bastaǧan. Qanışer Qabyldyŋ keiıngı ızbasar-şäkırtterı: Aleksandr Makedonskii,Rim imperatorlary, Şyŋǧyshan, Napoleon, Gitler, Stalin, t.b. Qanışerlık jolǧa tüsıp, adamzat tarihynda ılım jasauşylar da bolǧany, aitalyq, Lenin, Mao ılımderı jäne t.b. Adam ata ızgılık jaǧynda, bıraq ol älsız, balasy Qabyl bolsa, naǧyz revoliusioner, oiy älemdı özgertu, osy maqsatta tıpten, äkesı men şeşesınıŋ közın joiyp jıberuden tartynar emes. Ol tuysy Abyldy öltırgenın ökınışke jatqyzbaidy. «Adam ata. Sen şe? Naizaŋdy şoşaŋdatyp, qalqanyŋdy qalqaŋdatqanda, kım bolyp jürsıŋ bügın? Senıŋ qolyŋnan jazyqsyz tögılgen öz tuǧan bauyryŋnyŋ ystyq qany jer astynda kek jinamai tynyş jatyr deimısıŋ?
Qabyl. Abyldy öltırsem, oǧan kım kınälı? Öltırudı oilap tapqan kım? Men be? Joq, Abyldyŋ özı bolatyn. Men baiǧūs senıŋ üiretkenderıŋdı qaitalap, ertelı-keş tynymsyz jer şūqylaumen jürdım. Aram şöpterdı jūldym. Jer bergen yrzyqpen qorektendım. Sen siiaqty men de boi-boiym şyǧyp, aşy terge malşynatynmyn. Aqymaqtyq eken. Al Abyl önertapqyş, oişyl, jıgerlı, aldaǧysyn boljai bıletın naǧyz öskeleŋ jıgıt boldy. Ol adam boiyndaǧy qannyŋ qūpiia syryn aşty. Öltıru degendı oilap tapty. Ol taŋǧy şyqtyŋ kün közınıŋ qyzuyna tosqauyl bola almaitynyn bıldı. Ol ottyŋ bırkelkı mazdap januy üşın oşaq oilap tapty. Sosyn ol özı öltırgen aŋdardyŋ şikı etın otqa qaqtap jeudı, süitıp boiyndaǧy küş-quatty qalai saqtau keregın üirendı. Ol künı boiy aŋşylyqta saiahattap, rahatqa kenelıp, tamaq pısıru üşın oşaq basynda bırer saǧat aialdasa jetetının tüsındı.
Al sen onyŋ osynau ǧajap önerın üirenudıŋ ornyna, baiaǧyşa mityŋdap jer şūqylauyŋdy qoimadyŋ, menı de mäjbürledıŋ. Men Abyldyŋ berekelı tırlıgın, erkındıgın qyzǧandym. Oǧan emes, saǧan elıkteitınım üşın özımdı-özım jek kördım. Tırşılık tırlıgınıŋ berekelengenı sondai – Abyl tıptı özıne öner üiretken äldebır tylsymmen dastarqandas ta bola bastady. Būl dauys, deitın ol, oşaqtaǧy ottan şyǧyp tūr, ot tamaqty men jesın dep pısıredı deitın. Eş ötırıgı joq, oşaqtaǧy ottyŋ tamaqty şyjǧyra küidırıp, qalai jalmaǧanyn men de kördım.
Sosyn men de oşaq jasap, üstıne ärtürlı dän, tättı tamyrlar ornalastyrdym. Bıraq, eŋbegım zaia kettı.Mūny körgen bauyrym menı mazaq ettı. Osy jerde maǧan ol aŋdardy öltırgende, men nege onyŋ özın öltırmeimın degen bır keremet oi keldı. Qanjarymdy sūǧyp aldym, Abyl öldı, özı öltırgen aŋdar qūsap. Sol jerde senıŋ ıste degenderıŋdı qaitalap ömır boiy aqymaq bolyp kelgenımdı tüsındım, sosyn ömırı bır bıtpeitın jer şūqyǧan mityŋ jūmysty tastadym da, Abyl siiaqty men de aŋ aulap, etın oşaqqa pısırıp jep, jaŋa ömırdı bastap kettım. Qazır men senen äldeqaida jaqsymyn. Küştımın, baqyttymyn, erkınmın» (Bernard Şou. «Adam ata – Haua ana» (Tūŋǧyş qanışer). Orys tılınen audarǧan Öten Ahmet. «Älem ädebietı» jurnaly. 2012. №2. 182-183-bb.).
Ol – özı oilap tapqan maqsattyŋ qūly. Qabyl – älemge äkesı Adam- atadan özgeşe oi-örısın äkeluşı. Ol Abyldy öltırgenıme kım kınälı dep saual qoiady. Öltırudı oi- lap tapqan men emes deidı ol. Öltıru degen ne, būl – Qabyldyŋ tüsınbegen ısı. Tuysy Abyl bolsa öltıru, iaǧni jan alu degennıŋ mänısın aşqan. Abyl üşın öltıru qajettılık boldy. Aŋşylyq degen jan alu, iaǧni öltıru emes pe?
Älemde öltıru, jan alu degen bolsa, endı osy ıstı Qabyl adamǧa, tuysy Abylǧa qoldanǧan. Sonymen, «ölım» men «öltıru» degenderdıŋ arajıgı aşyldy. Mıne, osydan bastap ar, ūiat, ızgılık jäne zūlymdyq degender saralana bastady.
Qabyl öltırudı erkındık, baqyt, küş dep sanaityn dünietanym äkeldı. Būl – qyrǧyn soǧys filosofiiasy. Gegeldıŋ soǧys qajettılık dep jürgenı – osy Qabyl filosofiiasy. Soǧys adamzattyŋ qozǧauşy küşı deitın «Qabyldar» bügıngı künı de jetkılıktı, olar osy maqsatta qanışerlerge eskertkışter qoiyp, olardy madaqtaudy dästürge ainaldyruda.
Adam ata – jalǧyz. Ol öz eŋbegıne jauapty. Ol – taza eŋbekpen ızgılık jolyndamyn degen senımde. Qabyl bolsa, qoldan qūdai jasau degen ideiaǧa kırısken, ol – ılım. Demek, alǧaşqy ılım jasauşy da qanışer – Qabyl. Bernard Şou osy mäselenı bylaişa tüsındırmek bolǧan:
«Qabyl. Ekeuıŋ de ömırden tük bılmeisıŋder. Auyldan şyqpai körbaqsyŋdar. Qolǧa üiretken ögızderıŋdı, esekterıŋdı, itterıŋdı özderıŋe jūmys ıstetudıŋ ornyna, olarǧa mezgıl-mezgıl jem-şöp berıp, solarǧa özderıŋ qūl bop jürsıŋder. Alaida men senderge mūndai it tırlıkten qūtyludyŋ jolyn aitaiyn. Mysaly, öz jūmystaryŋdy basqa äielderge, erkekterge, adamdarǧa iaǧni ıstetıŋder. Peşenelerıŋe jazylǧany dep olardy tıptı bala jastan üiretuge de bolady. Sonda olar myna bızderdı Qūdai tūtyp, al özderın bızdı baqytty etu üşın jūmys ısteuge jaralǧanbyz dep oilap ösedı.
Adam ata (qyzyǧuşylyqpen). Mynauyŋ bır keremet oi eken. Haua ana (jaqtyrmai). İä, nesın aitasyŋ, keremet!» (Sonda, 186-b.)
Adam ata üşın de būl ideia keremet. Syrt közge, ärine keremet, ol maǧynasynda, onyŋ adamdy sauu jäne adamnan Qūdai jasau degen ideia bürkemelengen. Būl – ıbılıs joly. Adamzat älsın-älsın osy jolǧa tüse beruden jalyqpai-aq qoidy. Qalamger osy jaidy baiandaǧan. Qabyl – soǧys. Qandai soǧys bolmasyn kısı öltıruden bastalyp, sonymen aiaqtalady. Soǧys beibıtşılık üşın bolmaidy, soǧystyŋ aty – soǧys, qyrǧyn. Qabyl būl közqarasyn aiqyn bıldırgen. Ol ölım men öltırudı aiyra bılgen. Ölım – zat almasuy bolsa, öltıru – zorlyq. Osy tūsta Haua ana zary bastalady:
«Adam ata. Jalmauyz! Estimısıŋ, Haua, ūlyŋnyŋ ne aityp tūrǧanyn? Haua ana. Bäse, betımdı künge būramyn degenın endı tüsındım būl bälenıŋ. Adam jegış!» (Sonda, 189-b.).
Qabyl – müldem topas emes, kerısınşe, ol saualdardyŋ mänın meilınşe aşyq tüsıngısı keledı, bıraq oǧan eşkım jauap bere almaq emes, tyŋdaŋyz:
«Qabyl. Bıraq, tüisıgım myqty, ol maǧan ölımnıŋ adamzat tırşılıgınde erekşe oryn alatynyn sezdıredı. Özıŋ aitşy, anaşym, ölımdı kım oilap tapty? Adam ornynan ūşyp tūrady. Hauanyŋ qolyndaǧy ūrşyǧy tüsıp ketedı. Olar sasqalaqtap qalady. Ou, senderge ne boldy būl aiaq astynan? Adam ata. Sen, ūlym, sūmdyq, auyr sūraq qoidyŋ? Haua ana. Öltırudı oilap tapqan sensıŋ. Al endı qanaǧattandyŋ ba jauabyma?
Qabyl. Öltıru – ölım emes. Menıŋ ne aitpaǧymdy tüsınetın şyǧarsyŋdar. Menen ajal tapqandardy, eger aiauşylyq bıldırıp aman jıbersem, olar ölımnen bärıbır qūtylmas edı. Demek, bıreu qolynan bolmasa da, bır künı kezegımde men de ölemın. Endeşe menıŋ taǧdyryma osyndai ajaldy qaqpan qūrǧan kım? Ölımdı oilap tapqan kım? (Sonda, 191-b.).
Ölım – tabiǧat, öltıru – qanışerlık.
Bernard Şou mäselenı osylai aşyq qoiǧan. Öltıru tabiǧatqa, adam bolmysyna qarsylyq. Ol – künänıŋ eŋ auyry, bıraq adamzat nege qanışerlerge bas iıp, olardy qūrmet tūtady. Bernard Şoudyŋ osy dramasyn oqyp otyryp, osy saualǧa jauap ızdedım, tappadym.
Äiel-zaty qinalyp düniege adam äkelse, erkekter olardy qyryp-joiumen boluda, nege osylai? Būl – Haua ana saualy! Būl saual HHI ǧasyrda öz şeşımın tappaǧan auyr mäsele!
