…Ilgerıde bır at ızın salǧanymyz bar edı.
Qardyŋ köbesı sögılmei taǧy jol tüstı.
Astanadan şyǧyp, Qaraǧandy tas jolyn betke alyp, köp ūzamai solǧa būrylǧanda «Balqaraǧai» menmūndalaidy. Bızdıŋ qūmartqanymyz – demalys aimaǧy emes, jylqylary. Bas şahar qazaqtarynyŋ seruenı men seiılıne jarap tūrǧan qylqūiryqtylar. Köktem bızdıŋ de jelıgımızdı qozdyryp, asaudy taqymdap, Arqanyŋ samaldy auasyn jūtqymyz kelgen. İä, qanymyzda jylqynyŋ iısı bar ǧoi jylqy tektespız, jylqy mınezdı jūrtpyz!
* * *
Maqtanamyz-au… Belgılı aqyn Serık
Aqsūŋqarūlynyŋ «Arǧymaqtaryn» oiyŋyzǧa alyŋyzşy:
«…Eposy,
Epopeiasy qyrattarynyŋ
Tūiaqtarymen jazylǧan pyraqtarymnyŋ.
At tūiaqtarynyŋ dalamda azan sapty änı,
Ata-babamnyŋ sol edı qalamsaptary.
Sol jazǧan erlık eposyn Otyraryma,
Ūlytauymnyŋ sandyq tas şoqylaryna.
Mıneki, endı köz jasy tamyp jatqany,
XX ǧasyrdyŋ topyraǧyna…»
Jiyrma bırınşı ǧasyrdyŋ topyraǧyna da tamyp jatyr der edım. Öitkenı, jahandanudyŋ jaŋǧyryǧy bızge de äldeqaşan jetıp, aiylyn ūstatpaityndai bolǧan. Attyŋ ornyn türlı-türlı kölıkter basqan: ūşaq, poiyz, maşina… Ärine, älemdık damudyŋ köşınen qalmaǧan jaqsy, qaluǧa da bolmaidy. Bıraq, qanymyzda jylqynyŋ iısı bar ǧoi, jylqy mınezdı, jylqy tektes qazaqpyz. Qamys qūlaq, bolat tūiaq qylqūiryqty januardy körgende, arqalanyp, taqymymyz tynşymai, üzeŋgıge aiaq salǧanşa asyqpaitynymyz kemşın. Tas qalanyŋ tırşılıgı tynysymyzdy taryltyp, jüikenı jūqartqanda bız sekıldı «Balqaraǧaidy» betke alatyndar da barşylyq eken.
Ras, auyldan alystaǧaly qazaq atty da ūmytty. «Auyl» degende ǧana jer tarpyǧan asaular eske tüsedı. Quantatyny sol, soŋǧy jyldary qaltaly qandastarymyz alyp şaharlardyŋ ırgesınde jylqy ūstaudy ädetke ainaldyrdy. Äiteuır, osy ürdıs būlyŋǧyrlana bastaǧan qazynamyzdy bügınmen qauyştyruda.
* * *
«…Küldır-küldır kısınetıp,
Küreŋdı mıner me ekenbız?!»
Aqtamberdını ändetıp bız de jettık. Qaraǧaily öŋırdıŋ qary qaladaǧydai emes, älı beluardan tüspegen qalpy. Adam tūrmaq, at ombylap, äzer alady aiaǧyn.
Bırneşe qorajaidan attardyŋ kısınegenı qūmyǧyp estıledı. Şetkerı qorşalǧan alaŋqaida bılıner-bılınbes qasqasy bar qara säigülık jer tarpyp tūr. Aragıdık qūiryǧyn kökke şanşyp, oinaq salady deisıŋ… Bızdı qarsy alǧan at üiretuşı Medet Rysbekov älgı qaragerdı Nauryz merekesıne orai ötetın alaman bäigege qosatyndaryn aitty.
Arǧy qorşauda bıtımı de, bolmysy da bölek, poşymy qazaqy tūqymdas jylqyǧa kelmeitın januarlar jür. Bıraq, şırkınder sūlu, köz sürındıredı! Oiymyz aldamapty, būlar äzerbaijannyŋ polo oiyny üşın şetelden jetkızılıptı. Şamasy, sol oiynǧa üiretılgen-au.
* * *
Qalǧan jylqylardyŋ bärı derlık qorajailarda. Bas-aiaǧy on bır atbegı alpys säigülıktıŋ babyn jasap, jaratyp, kütıp, küiın saqtaidy eken. Manas pen Ǧalymjan är attyŋ mınezı, bolmysy, tıptı, şabysy da bır-bırıne ūqsai bermeitının aitady. «Mūnda kıleŋ januardyŋ janyn ūǧatyn, halın közınen tüsınetın jıgıtter jinalǧan» deidı olar.
Bızge jol nūsqap, jylqylardyŋ jai-küiımen tanystyryp jürgen Medettıŋ aituynşa, alpys attyŋ jeteuı – asyl tūqymdy, taza qandy jüirıkter. Osy uaqytqa deiıngı bäigelerde ielerın jerge qaratpaǧan körınedı. Qyryq şaqtysy mandatty, mansapty aǧalardyŋ jylqysy. On bes-jiyrmasy demalys aimaǧyna tiesılı. Bıraq, Joldybek, Jaqsylyq, Serjan, Eleu siiaqty baǧyp-qaǧuşylarymyz attardy alalamaidy. «Bärın bırdei ekı mezgıl jemdeimız, şöp beremız, suaramyz. Taŋnan qara keşke deiın qaŋtarylyp tūrmaidy būlai, dalaǧa şyǧaryp, bır şapqylatyp alamyz, qalalyq aǧaiyndar kelıp mınedı» deidı ol.
Atbegıler är jylqynyŋ atauy bar ekenın aitady. Mäselen, anau bahadür Bauyrjannyŋ aq tūlparyn eske tüsıretın, eŋsesı biık, denesı ırı – Aqbozat. Onyŋ qasyndaǧy Sūrköjek dep atalady. Jaly küzelgen sary baital – Symbat. Myna bienı iesı Şahrizada deidı eken. Greka, Baronessa degen säigülıkter de bar. Būlardyŋ bärı bır tūqymdas emes, aǧylşynnyŋ taza qandysy da, onyŋ qostanailyq jylqylarmen budandasqany da, türıkmennıŋ aqaltekesı de bar.
* * *
Bızdıŋ tızgındegenımız – küreŋ qasqa dönen men şūbar qūnan. Jarauy kelısken qos at ta jer tarpyp, auyzdyǧymen alysyp tūr. Fnau-mynauǧa sauyryn sipatpaityny anyq. Attyŋ jalynda, auylda ösken bızdıŋ özımız şūbardyŋ basyna äzer ie bolsaq, küreŋnen bır aunap tüstık. Auyldan ūzaǧaly taqymymyz da bosap qalǧan syŋaily. Ūiattau bolsa da, osy, asaulauyn sūrap mıngen özımız edık. Äiteuır, üzeŋgıge aiaǧymyz ılınıp qalmai, aman qaldyq…
«At üstınde seruendegısı kelgen qalalyqtarǧa juas januarlardy ūsynuǧa tyrysamyz. Jazyq dalanyŋ saumal samalyn jūtyp, sergıgenge ne jetsın?! Keluşılerdıŋ quanyp, köŋıldenıp qaitqanyn körıp, özımız de özgeşe sezımnıŋ küiıne enetınımız ras» deidı Medet. Onyŋ sözıne sensek, atqa qūmartqan qazaqtar senbı-jeksenbı künderı köptep keledı. Äsırese, jazǧy mausymda kezekke tūratyn künder az emes.
* * *
Qalalyq qandastarymyzdy jylqysymen qauyştyratyn jalǧyz «Balqaraǧai» emes. Bızdıŋ bıluımızşe, Astananyŋ ırgesınde mūndai mekennıŋ bırneşeuı bar. Aqpannyŋ soŋyn ala «Qūlager» ippodromynyŋ qylqūiryqtylaryn körıp qaityp edık. Laiym, aldaǧy uaqyttarda sondai nysandardyŋ köbeie tüskenı jaqsy ǧoi.
Ashat RAIQŪL
