Kaspii kökjiegın keŋeitken konvensiia

2018 jyldyŋ 12 tamyzynda ötken besınşı Kaspii sammitı jūmysynyŋ nätijesınde taraptar konvensiiaǧa qol qoidy. Kaspiidıŋ qūqyqtyq märtebesı turaly konvensiia jobasy 2017 jyly 5 jeltoqsan künı Kaspii maŋy elderı Cyrtqy ıster ministrlerınıŋ Mäskeudegı otyrysynda maqūldanǧan bolatyn. Al biylǧy tamyz aiyndaǧy halyqaralyq mänı bar şara tarih betınde «Aqtau konvensiiasy» retınde jazylatyny sözsız.

Būl ıs-şara qazaqstandyq «Nūrly jol» baǧdarlamasymen de astasady. Mūnyŋ barlyǧy Qazaqstan, Äzerbaijan, İran, Resei, Türıkmenstan arasynda bäsekege tötep beru, jaŋa teŋız, kölık, äue joldaryna qajettı ısmer jūmysşy men mamandyqtardy igeru, qatynas jol boiyndaǧy käsıpkerlık pen sol baǧyttaǧy turizmdı damytu siiaqty jaŋǧyr­tylǧan, bolaşaǧy zor mındetterdı qoiyp otyr. Jaŋa ǧasyr talaby men naryq jaǧdaiyndaǧy innovasiialyq özgerıs­terde şaǧyn jäne orta käsıpkerlık öz ornyn jyldam tabu qajettılıgı tuyndady. Ol üşın ärbır tūrǧyn ikemdılıkke, ūtqyrlyqqa, naryqtyq ädıldıkke beiım boluy şart.
2000 jyly Maŋǧystau öndırıs önımderın şyǧaru kölemı boiynşa Atyrau jäne Qaraǧandy oblys­tarynan keiın üşınşı oryndy ielendı. Tūrǧyndardy jūmyspen qamtudyŋ aimaqtyq baǧdarlamasy bekıtıldı.
1991-2005 jyldar aralyǧynyŋ özınde käsıpkerlıktı qoldau maqsatynda bes memlekettık baǧdarlama qabyldanyp, jüzege asyryldy. Ekonomikany ärtaraptandyru özegı – käsıpkerlık. Ol ekonomikany jaŋǧyr­tudyŋ qozǧauşy küşı bolyp tabylady. Al käsıpkerlıktıŋ damuynda kölık qatynastarynyŋ rölı zor.

Aimaqty damytudyŋ arnaiy baǧdarlamasy

Qazaqstannyŋ mūnai-gaz keşenı bükıl el ekonomikasyn alǧa süirep, basqa salalardyŋ damuyna yqpalyn tigızude. Zamanaui mūnai-gaz jäne tau-ken öndıru salasy qūryldy. Qazaqstan şikızat sektorynyŋ tabysyn keleşektıŋ ekonomikasyn qūru üşın paidalanuda. Sonyŋ bırı Kaspii teŋızınıŋ qazaqstandyq sektoryndaǧy alǧaşqy seismikalyq barlau 1993 jyldan bastau alady. Teŋız tabanyna alǧaşqy būrǧy ūşy 1999 jyldyŋ 12 tamyzynda salyndy. Maŋǧystau oblysy ekonomikasynyŋ negızın mūnai-gaz salasy, energetika qūraidy. Aqtau portyn qaita jasaqtau­dyŋ bırınşı kezeŋı 1999 jyly aiaqtaldy. Mūnai skvajinalaryn jaqsartu, olardy jöndeuden ötkızu, öndırıstıŋ tiımdı täsılderın qoldanu jäne jaŋa mūnai skvajinalaryn qosu nätijesınde 1999 jyly mūnai önımı artyp, 8,1 mln teŋgenı qūrady. Oblys auqymynda ırı mūnai önımınıŋ ūlǧaiuyna «Maŋǧystau mūnai-gaz», «Özenmūnaigaz», «Qarajanbas mūnai» mekemelerımen qatar, bırlesken mekemeler «Arman», «Qazaqturkmūnai», «Qaraqūdyqmūnai» JAQ, «Teksako Nord Bozaşy», «Parteks Korporeişn (Qazaqstan)» jäne şeteldık firmalardyŋ yqpaly boldy. Alaida Maŋǧystau siiaqty mäuelı öŋırdıŋ respublikalyq därejede ǧana emes, halyqaralyq ekonomikalyq bailanystardyŋ közıne ainalu äleuetın paidalanu mäselesınıŋ özektılıgı arta tüstı. 2000 jyly temırjol arqyly Aqtau teŋız portyna tıkelei qatysty 22178 vagon ötkızıldı. 2000 jyldyŋ mausymynda Qaşaǧan kenışınde mol mūnaidyŋ közı tabylǧany jariia etıldı. Qaşaǧan – Qazaqstannyŋ Kaspii teŋızınde igeretın tūŋǧyş kenışı. Būl osydan 40 jyl būryn Aliaskada tabylǧan Prudho-Bei ken ornynan keiıngı eŋ auqymdy aşylym boluymen de älem nazaryn audaryp otyr. Demek, Qaşaǧan kenışı jaŋa myŋjyldyqta aşylyp, mūnda mol mūnaidyŋ belgılerı anyqtaldy. Būdan keiın Qalamqas (qyrkü­iek, 2002 j.), Oŋtüstık-batys Qaşaǧan (tamyz, 2003 j.), Aqtoty (qyrküiek, 2003 j.) jäne Qairaŋ (qyrkü­iek, 2003 j.) ken oryndary aşyldy.
2002 jyldyŋ 26 säuırı küngı Memleket basşysynyŋ «Aqtau teŋız porty» arnaiy ekonomikalyq aimaǧyn qūru turaly» Jarǧysy qabyldandy. Mūnyŋ basty maqsaty aimaqtyŋ damuyn jedeldetu, tiımdılıgı joǧary, onyŋ ışınde joǧary tehnologiialyq jäne eksportqa baǧyttalǧan öndırıs oryndaryn qūru jäne jaŋa önımder türın meŋgeru bolatyn. 2003 jyldyŋ 1 qaŋtarynan bastap «Aqtau teŋız porty» arnauly ekonomikalyq aimaǧy (būdan ärı qarai – AEA) qyzmet atqaryp keledı. Onyŋ auqymy 227,1 gektar jerdı alyp jatyr. Aimaqta salyq jeŋıldıkterı, şeteldık jäne qazaqstandyq tauarlar ornalastyrylatyn jäne keden salyǧynsyz erkın keden aimaǧy tärtıbı qolǧa alyndy. «Aqtau teŋız portyn» basqaru maqsatynda jergılıktı biudjetpen qarjylandyrylatyn AEA äkımşılıgı qūryldy. 2003 jyldyŋ 16 säuırı künı Memleket basşysy Maŋǧys­tau oblysyna jasaǧan ıskerlık saparynda teŋız metall qūrylymy kompaniiasynyŋ Keppel zauyty jäne mūnai-gaz trubasy zauyty «İspat Karmet» AAQ alǧaşqy ırgesın qalaudyŋ saltanatty şarasyna qatysty. Osy jyldyŋ qyr­küiek aiynda Aqtau qalasy äkımınıŋ şeşımımen AEA aimaǧyndaǧy «Aqtau halyqaralyq teŋız sauda portyna» 40 gektar jer telımı bölındı. Däl osy jyly Kaspii maŋy memleketterımen qarym-qatynastar ornyǧa tüstı. Reseidegı Qazaqstan künderı aiasynda Mäskeu qalasynda «Ekonomika, tarih, mädeniet, ūlttyq taǧam» atty taqyrypta Qazaqstannyŋ ūlttyq körmesı öttı. Qazaqstannyŋ Düniejüzılık sauda ūiymyna kıruıne de qūrylǧan jaŋa aimaqtyŋ yqpaly boldy. «Aqtau teŋız porty» AEA äkımşılıgınıŋ qyzmetıne Ekonomikalyq öndırıs aimaǧy düniejüzılık assosiasiiasy (WEPZA) basşylyǧy qyzyǧuşylyq bıldırıp, osy halyqaralyq ūiymǧa kıruge ūsynys jasady. Sol siiaqty äleuettı investorlardan 25 ūsynys tüstı. İnvestorlardyŋ mäselelerın şeşu, olardyŋ jergılıktı energetikalyq, kommunaldyq jäne sanitarlyq-epidemiologiialyq ūiymdarmen, kedendık, şekaralyq jäne salyq organdarymen özara qarym-qatynasyn retteu jūmysy jürgızıldı. Sonyŋ nätijesınde teŋız porty aimaǧynda qorşaǧan ortaǧa ekologiialyq monitoring jürgızuge arnalǧan ekologiialyq beket mäselesı şeşıldı.
«Aqtau teŋız porty» aimaǧynda alǧaş qolǧa alynǧan jobalar: mūnai-gaz qūbyrlaryn şyǧaruǧa arnalǧan «İspat Karmet» AQ, teŋız metall qūrylymdaryn öndıru zauyty – «Keppel Kazakhstan», talşyqtyşyny trubalar jasaityn «AZST» Aqtau zauyty.

«Aqtau konvensiiasy» – 22 jyldyq jūmystyŋ jemısı

Jahandanu jaǧdaiynda Qazaqstan infraqūrylymyn jan-jaqty damytumen, onyŋ ışınde kölık pen bailanys salasyna bailanysty ūzaqmerzımdı basymdylyqtardy jüzege asyru özektılıgı artuda. 1997-2006 jyldary eldıŋ 4 myŋ şaqyrym avtokölık jolyn salu men jöndeu jūmystarynyŋ oryndaluy, 13 myŋnan asa şaqyrym avtojoldy tolyqtai jäne aǧymdaǧy jöndeuden ötkızu esebınen 280 mlrd teŋge respublika biudjet qarjysy igerıldı. Alǧa qoiylǧan infraqūrylymdy damytu mındetın odan ärı jüzege asyru maqsatynda 2006 jyly Qazaqstan Respublikasynyŋ 2015 jylǧa deiıngı Kölık strategiiasy qabyldandy. Onyŋ aiasynda 30 mlrd dollarǧa juyq somany qūraityn ärtürlı qarjy közderı esebınen 80 inves­tisiialyq jobalar jüzege asyryluda. Basty maqsat – keleşekte Qazaqstandy Euraziianyŋ ırı jäne zamanaui jaraqtalǧan qūbyrly jelısınıŋ, temırjoly, kölık, teŋız jäne äue kölıgınıŋ toǧysqan jol torabyna ainaldyru. 2018 jyly 12 tamyz künı bes memleket basşylary tarapynan «Kas­piidıŋ qūqyqtyq märtebesı turaly» konvensiiaǧa qol qoiyluy, sözsız, tarihi oqiǧa. Konvensiia kärı Kas­pii teŋızınıŋ qauıpsızdıgın bekıttı. Konvensiia kelısımıne säikes, Kaspii teŋızı su aidynynyŋ joǧarǧy bölıgınıŋ negızgı aumaǧy teŋız retınde moiyndaldy.
KSRO ydyrai salysymen, Kaspii teŋızınıŋ qūqyqtyq märtebesınıŋ mäselesı tuyndaǧany ras. Ortaq kelısımge kelu maqsatynda Äzerbaijan, Qazaqstan, Türıkmenstan, İran, Resei elderınıŋ bes eldıŋ Syrtqy ıster ministrlıgı ökılderı, türlı salanyŋ joǧarǧy deŋgeilı ǧylymi sarapşylary 22 jyl jemıstı eŋbek ettı. Ärbır el özderınıŋ jeke müddesın qorǧaityndyqtan da, kelıssözder kürdelı män aldy.
«Aqtau konvensiiasy» – 1996-2018 jyldar aralyǧynda ötkızılgen arnauly jūmysşy toby ötkızgen 51 otyrys, Syrtqy ıster ministrlerınıŋ 10-nan asa, memleket basşylarynyŋ tört kezdesuı barysyndaǧy nätije. Ūzaqqa sozylǧan basty kedergı kömırsutegıne bai, teŋız tübın bölu mäselesıne qatysty örbıgen bolatyn. Endı su aidynyna qatysty ortaq kelısım jasaldy. Bes eldıŋ basşylary teŋız aidyny betınıŋ üstıŋgı ailaǧyn ortaq paidalanu qūqyn beru, al teŋız tübı men qoinauyn halyqaralyq qūqyq negızınde bes memleket özara ülesterge bölu jönınde kelısım jasaldy. Sol siiaqty taraptar keme qatynasy, balyq aulau, ǧylymi zertteu jäne magistraldy truba közderın ornalastyru tärtıbı turaly kelısımge keldı. Mūnyŋ barlyǧynda ekologiialyq qauıpsızdık mäselesı negızge alynuy qajet. Eŋ bastysy, konvensiiaǧa säikes, Kaspii teŋızıne aimaqtyq derjavalardan tys elder äskeri küşterı jıberılmeidı. Konvensiia boiynşa är tarap Kaspii teŋızın beibıt maqsatta beibıtşılık pen özara körşı yntymaqtas­tyǧy aimaǧyna ainaldyryp, bes memlekettıŋ egemendıgı men territoriia­lyq bırtūtastyǧyn özara qūrmetteu arqyly paidalanu kelısımı bekıtıldı. «Aqtau sammitı» bes memlekettıŋ tiımdı tranzittık mümkındıkterıne jäne qauıpsızdıkke jol aşty. Konvensiia – ırgelı qūqyqtyq qūjat. Konvensiia – özara kelısım. Körsetılgen baptarǧa qarsy kedergılerdı boldyrmau – jeke memleketterdıŋ mındetı. Kaspii qauıpsızdıgı – bolaşaqtyŋ qauıpsızdıgı.

Qūndyzai
ERIMBETOVA,
Memleket tarihy
institutynyŋ
­jetekşı ǧylymi
qyzmetkerı