Orta taptyŋ ülesı ösuı tiıs
Elımızde äleumettık teŋsızdık mäselesı şeşılmeiınşe saiasi reforma, äleumettık transformasiia jasau mümkın emes. «Qasırettı qaŋtardyŋ» sabaǧy osy boldy deidı äleumettanuşylar. Şynynda da, halqynyŋ negızgı bölıgın kedeiler qūraityn el demokratiianyŋ qūndylyqtaryn qajet etpeitını belgılı. Sondyqtan Prezident Qasym-Jomart Toqaev Mäjılıstegı sözınde soŋǧy ahualdy, pandemiianyŋ saldaryn eskere otyryp, äleumettık kodekste körınıs tabuy kerek mäselelerdı atap berdı. Osy tūrǧyda äleumettanuşy, äleumettık ǧylymdar kandidaty Ramazan SALYQJANOV sız ben bız bolyp äleumettık damudyŋ jaŋa ülgılerın ūsynuymyz kerek dep sanaidy.
– «Prezident aitqan «Jaŋa Qazaqstannyŋ» jaŋa baǧdarynyŋ naqty reseptı bolmasa da, anyǧy sol – bızge tärbienı, bılımdı küşeitu qajet» depsız. Äleumettık teŋsızdıktıŋ bastauyn osydan köresız be?
– İä, sebebı bızde el ışınde baidyŋ obrazy köpşılıkke tarap kettı. Sony quyp, soǧan jetsek dep jantalas qana bar. Söitıp jürıp keler ūrpaq boiyna özge qūndylyqtardy sıŋıre almadyq. Onyŋ üstıne bız äu bastan kedeişılıktı joiamyz dep tyrysqan joqpyz, bız neǧūrlym halyqty bai qylamyz dep ūmtyldyq. Al bärımız bai bola almaimyz, sondyqtan basynan kedeişılık bolmaidy degen maqsat qoiuymyz kerek edı. Sonyŋ saldarynan soŋǧy 10-15 jylda ekonomikanyŋ jaqsy-jaqsy jetıstıkterın, tömengı äleumettık topty, äleumettık tapty orta deŋgeige jetkıze almadyq. Nätijesınde jūmyssyz jürgen jastar keşegı bülıkte boi köterdı. Ol jerde şyn mänınde de ideiaǧa berılgender de bar şyǧar, bıraq ne äke-şeşesınen kömek, ne özınıŋ tırşılıgı joq jastar bügıngı jaǧdaiyna aşynyp, aşuyn dümpu kezınde körsettı.
Prezident Qasym-Jomart Toqaev biznes qauymdastyqpen ötken kezdesude Qazaqstannyŋ eŋbekke qabılettı halqynyŋ teŋ jartysy 50 myŋ teŋgege jeter-jetpes jalaqy alatynyn aşyq aitty, iaǧni būdan elımızdegı tūrǧyndardyŋ teŋ jartysy äleumettık osal topqa jatatynyn aŋǧaramyz. Sebebı olardyŋ tabysy «eŋ tömengı jalaqy» dep belgılengen 60 myŋ teŋgege de jetpei otyr.
Osy kezge deiıngı ekonomikadaǧy solaqai saiasattyŋ zardabyn tartyp otyrmyz. Maksimaldy türde bärın naryqtyq qatynasqa keltırıp, barlyǧy jeke menşık bolsyn dep jiǧan-tergendı ärkımnıŋ qolyna berumen şekteldı. Al kez kelgen biznestıŋ mındetı – biznes iesın ǧana baiytu. Äleumettık ädıletsızdıktıŋ tüp-tamyrynda osy ekonomikalyq qatynastar jatyr.
Naryq saǧan bırınşı ruhani bai bol degen joq, ol bırınşı qaltaŋdy toltyr dedı. Qalta toltyrumen bilık te kettı, bılımı zor, aqyly barlar da kettı, osylai älı kele jatyrmyz. Mädenietke tırek bolatyn tıl qūrydy, ekonomikadan ozyq bolatyn ruhani dünie azdy, bilıkte tırek bolatyn memleketşıldık joǧaldy.
[smartslider3 slider=1918]– Elımızde orta tap ökılderı damyǧan elderdegıdei jalpy halyqtyŋ auqymdy bölıgın qūramaityny belgılı. Sonda şamamen qanşa paiyzyn alady?
– Qai tapta qanşa adam bar ekenın naqty aita almaimyz. Aldymen orta tap ökılderıne kımderdı jatqyzamyz, sonyŋ özınıŋ naqty kriteriilerın anyqtaiyq. Şartty türde alǧanda bälkım, tūraqty jūmysy, baspanasy, kölıgı bar azamattardy jatqyzuǧa bolatyn şyǧar. Solai bolǧannyŋ özınde däl sanyn döp basyp aitu qiyn. Boljap qana beremız. Bızdıŋ elde mäselen, joǧary bılımdı, tūraqty jūmysy bar mūǧalım, därıgerdı orta tapqa jatqyzaiyn deseŋ, olardyŋ ışınde de baspanasy joqtar köp, jūmys beruşıge täueldı, şetelge qalaǧan uaqytynda şyǧa almaidy. Desek te, şartty türde bızdıŋ ǧalymdar qoǧamdaǧy orta tap ökılderın şamamen 15-20 paiyz dep esepteidı. Sosyn bailar az paiyzyn alsa, qalǧan halyqtyŋ köbı – tömengı tap. Keibır zertteulerge süiensek, elımızde halyqtyŋ 96 paiyzynyŋ jyldyq tabysy 10 myŋ AQŞ dollarynan aspaidy deidı, būl – kedeilerdıŋ ülesı köp degen söz.
Ekonomisterdıŋ kedeişılık indeksı degen körsetkışterı bar. Sol boiynşa mysaly, keşegı künı beibıt şeruge şyqqan Maŋǧystau, Atyrau oblystary tūrǧyndarynyŋ basym bölıgı – kedei bolyp sanalady. Sebebı ol jaqta mūnaidan tabys tauyp jatqandardyŋ köbı – basqa öŋırlerden keletınder. Al jergılıktı halyqtyŋ az ǧana bölıgı joǧary jalaqy töleitın mūnai-gaz salasynda ıstese, negızgı basym köpşılıgı äleumettık kömek nemese järdemaqy alyp, jūmyssyzdyqtyŋ zardabyn şegıp otyr. Osy öŋırlerdegı halyqtyŋ bır tüsınıgı bar: «ne mūnai salasynda jürıp joǧary tabys tabam, bolmasa basqa jūmysqa müldem şyqpaimyn» deidı. Şynynda da, adam qinalyp ömır sürmeuı kerek, būl düniege adam jaily, jaqsy ömır süru üşın kelgen. Sondyqtan mūnaida ıstep köp aqşa tabamyn degenderın bır jaǧynan qoldauǧa bolady. Eger tura sondai eŋbekpen on ese artyq taba alatyn bolsa, nege ol jantalasyp, künı-tünı jürıp 60 myŋ teŋge jalaqyǧa jūmys ısteuı kerek? Jalaqy joǧary bolǧan soŋ būl öŋırlerde azyq-tülık baǧasy da edäuır joǧary.
Köp närse älı de «populistık ideia tūrǧysynda» kele jatyr. Aiqyn dünieler aitylmady. Ekonomika salasynda şekten tys baiuǧa tyiym salu kerek. Bırınşıden, asa ülken şarşy metrlık üi salǧyzbai, tabys salyǧyn salu qajet
– Deputattardyŋ jalaqysyn köteruge 5 jyldyq moratorii jariialau turaly aityldy. Būl ne özgertedı?
– Osy otyrǧanda deputattar jalaqyǧa qarap tūrǧan joq. Olar deputattyqqa 1 mln jalaqymen jaǧdaiymdy jaqsartam dep kelgen adamdar emes. Olai bolmau kerek. Sebebı halyq deputattyŋ ailyq jalaqysynan zardap şekpeidı. Zardapty qazynaǧa tüspeitın, jerımızdıŋ bailyq qorynan ketıp jatqan tabystan tartyp otyrmyz. Sosyn oligarhtardyŋ qaltasyna ketıp qalǧan qarjydan zardap şegudemız. Şeteldık investorlardyŋ jerımızdı paidalanyp tapqan tabysynyŋ qanşa paiyzyn bızge beredı, olar salyq tölei me, älde müldem tölemei me, sony älı künge naqty bılmeimız, sebebı aşyqtyq joq.
– Äleumettanu ǧylymynda «stratifikasiia teoriiasy» degen ūǧym bar. Basqaşa aitsaq, qoǧamnyŋ bai men kedeige jıkteluı. Bıraq sonyŋ arasy tym alşaqtap ketkende eldıŋ tynyşy ketedı depsız….
– Tabystyŋ alşaqtyǧy, bılımge, medisinaǧa bırdei qoljetımsızdık – maŋyzdy mäsele. Bızde taptardyŋ memlekettık resurstarǧa qol jetkızuı ärtürlı, asa bailar kez kelgen memlekettık äkımşılık resurstarǧa jyldam qol jetkızıp, öz mäselelerın şeşe alady. Mysaly, biznes aşuǧa kelsek, qarapaiym halyq biznes aşam, qyzmetke tūram dese de tamyr-tanyssyz tük ıstei almaidy. «Samūryqty» bız bır künde nege qūrta almaimyz? Sebebı Samūryqta «tuystyq bailanys» damyǧan. Endı Prezident qaita qūryŋdar dep jatyr. Ärine, onda bır 20 paiyzyn qūraityn aqyldy, daryndy mamandar da bar. Jalpy kez kelgen mekemede negızgı qyzmet atqaratyndar da, mekemenı alǧa süirep, bar jūmysyn ısteitın de solar, qalǧandary – kökesıne senıp kerı tartqandar men ortada jüretın top.
– Sonymen öz tarapyŋyzdan qandai ūsynystar aitar edıŋız?
– Köp närse älı de «populistık ideia tūrǧysynda» kele jatyr. Aiqyn dünieler aitylmady. Ekonomika salasynda şekten tys baiuǧa tyiym salu kerek. Bırınşıden, asa ülken şarşy metrlık üi salǧyzbai, tabys salyǧyn salu qajet. Ministrdıŋ özınde üi joq, bıraq enesınde 15 üi boluy mümkın, şeneunıktıŋ kölıgı joq, bıraq tuysynda bırneşe «Djip» boluy mümkın. Qazır bärı solai tırkelgen. Tabys kölemı mynadai bır deŋgeiden aspasyn degen şekteu qoimaǧan soŋ bıreu million tabady, bıreu myŋ teŋge tabady. Mysaly, Şvesiiada eŋ joǧarǧy jäne eŋ tömengı tabystyŋ aiyrmaşylyǧy 10 ese. Mysaly, olarda köp degende 10 myŋ dollar tabys tabuǧa bolady, odan asqannan keiın tabystyŋ artylǧan bölıgı salyqqa, qaiyrymdylyqqa ketedı. Būl jaǧdaida tym joǧary tabys tabudyŋ mänı qalmaidy. Al bız ne salyqpen şektegen joqpyz, ne altyn, dünie-mülıkke salyq salmadyq, qanşa tapsaŋ da öz erkıŋ dep qoia berdık.
Tek qana «Qazaqstan halqyna» qorymen bar närsenı şeşe almaimyz. Bilık tūrǧysynan populistık ūsynystar bolady, öitkenı onyŋ negızgı müddesı – bilıktı saqtap qalu, ol zaŋdylyq. Desek te halyqtyŋ jaǧdaiyn jaqsartyp, tūraqtylyqty saqtau – bärınen maŋyzdy ekenın uaqyt körsettı. Bailyqqa tabys salyǧyn salyp, asa bailyq jinaǧandardy şekteu kerek. Nätijesınde bızdıŋ ärqaisysymyzdyŋ baspanamyz bolady, jūrtşylyq bankterden betaldy nesie ala bermeidı.
