TikTok-qa balalar nege qūmar?

Prezident Qasym-Jomart Toqaev 2022 jyldy «Balalar jyly» dep jariialaǧan bolatyn. Osy rette öŋır tarihy, tarihi tūlǧalar turaly TikTok jobasyn ıske asyryp jürgen talantty balalarǧa demeu bolu kerektıgın aitty. «Şyndyǧynda balalardy tarihi, ūlttyq tūlǧalarmen tanystyryp qana qoimai, zamanaui Qazaqstannyŋ örkendeuıne atsalysyp jürgen bügıngı künnıŋ batyrlaryn da aituymyz qajet. Būl öte maŋyzdy» dedı Prezident.

 Äleumettık jelı tärbielep jatyr

 Prezident atap ötken TikTok-tyŋ älem boiynşa 800 millionnan astam qoldanuşysy bar. Elımızde balalar üşın de, eresekter üşın de keŋınen tanymal. TikTok-tyŋ trendke ainalǧan beinejazbalary – balalar men jasöspırımderdıŋ biınen qūralady. Qysqa uaqyt ışınde «rekke» şyǧyp, «jūldyz» bolǧandar da barşylyq. Bız aityp otyrǧan TikTok jelısıne älemdegı köptegen elder tyiym salypty. Bızdıŋ qoǧamda kerısınşe, künnen-künge tırkeluşıler sany artyp keledı.

Jaqynda osy mäsele töŋıregınde deputat Nūrtöre Jüsıp Premer-ministr Älihan ­Smaiylovqa arnaiy saual joldaǧan edı. Deputat Premer-ministrge ūlttyq tärbie men ideologiiada olqylyq ketkenı jäne tez arada şūǧyl äreket etu kerektıgın aitty. Sondai-aq qoǧamda eŋbek etu, adal mal tabu, Otanǧa, memleketke adaldyq, qoǧam aldyndaǧy jauapkerşılık, ädılet, ar, ūiat ūǧymdary keiınge ysyrylyp qalǧanyn jetkızdı.

«Bız ūlttyq ideologiia men ūlttyq tärbiede ülken olqylyq jıberıp aldyq. Mūny aşyq moiyndau kerek. «Menıŋ memleketım», «Menıŋ Qazaqstanym» degen otansüigış sezımdı tereŋ ornyqtyru ornyna, qalai da aqşa tabu, tez baiu, tırlıktıŋ bärın aqşamen ölşeu ūǧymdaryn alǧa şyǧardyq. Bügıngı jastar babalardyŋ «täk-täk» degen tyiymdarymen emes, negızınen, Tiktok arqyly tärbielenıp jatyr. Öz ordasyn özı oirandaityn, būl äreket üşın bır sätte oilanbaityn qanıpezerlık qaidan şyqty?! Äkenıŋ sözın balasy tyŋdamaityn, qoi degendı bılmeitın, ülkenderden yqpaityn, qyŋyr ūrpaq nege köbeidı? Elşıl, memleketşıl, erteŋşıl tolqyn qaida? Ūl-qyzǧa dūrys tärbie bermesek, tūlǧa qalai şyǧady? Aitylǧan söz aitylǧan jerde qaldy. Sızden sol parlamenttık tyŋdau materialdaryn Ükımet müşelerınıŋ bärıne tanystyrudy, solardy jüzege asyru üşın şūǧyl äreket etudı talap etemın» dedı ol.

Sonymen qatar, senator teledidar keŋıstıgındegı baǧdarlamalarǧa nazar audaruǧa şaqyrdy. Onyŋ aituynşa, Qazaqstannyŋ aqparat keŋıstıgı maǧynasyz şouǧa tolyp ketken. Barlyq telearnalar reiting üşın jūmys ısteidı. Sondai-aq eldegı jetekşı arnalardyŋ köpşılıgı memlekettık tapsyrys esebınen biudjetten qarjylandyrylady. Deputat osy rette «Elarna» jäne «Tälım TV» arnalaryn jasöspırımder arnasyna ainaldyrudy ūsyndy.

 Eldık ideologiia kerek

Nūrtöre Jüsıptıŋ būl pıkırınen soŋ qoǧam pıkırı ekıge bölındı. Bırı qoldady, bırı qarsy pıkır aitty. Qoǧam belsendılerı «30 jylda tärbielengen jastardyŋ körınısı osy» dep qoldy bır sıltedı. Mysaly, Tūrar Sättarqyzynyŋ pıkırınşe, jastardy ruhani özegınen aiyrǧan TikTok emes, osy uaqytqa deiıngı ideologiia­nyŋ saldarynan bolyp otyr.

«Senat deputaty Nūrtöre Jüsıp öskeleŋ ūrpaq jaily «bärıne TikTok kınälı» deptı. Otyz jyl boiy körgenı ruhanilyqtan jūrdai, ūltty ūiys­tyrar ideo­logiiasy joq el, jeŋ ūşynan jalǧasqan jemqorlyq jailaǧan bilık, köpırme söz, ötırık aqpar, jaǧympazdyq bolsa, mūny sıŋırıp ösken jastardan ne sūraimyz? Nenıŋ jaman, nenıŋ jaqsy ekenın, «obal bolady, ūiat bolady, jaman bolady» degen üş-aq auyz sözben tärbielegen babalar qūndylyǧyn «eskınıŋ közı» dedık, mensınbedık. Künı keşegı qaŋtar oqiǧasynda jiylǧan jastar aldyna şyǧatyn bedeldı bır tūlǧanyŋ bolmauy, qazaq üşın syn! Bıraq ondai tūlǧa bolsa da, ony tyŋdaityn jastar joq. Nege? Öitkenı bız «ülkenge – qūrmet, kışıge – ızet» degen ūlttyq önegenı ūmyttyq. Ruhani qūndylyqtan jūrdai boldyq. Şynymyzdy aitsaq, ideologiia, jastar saiasaty degendı bilık partiiasynyŋ tuyn jelbıretu, ūrandatu dep jastardy tärbieledık. Nebır ıske aspaityn, ötırık ūran, jalǧan esep berıletın jobalar jasaldy, oǧan qyruar qarajat kettı. Otyz jyl boiy tärbielengen bır ūrpaqtyŋ tamyryna balta şaptyq. Ruhani özegınen aiyrdyq. Jalǧan ūranǧa, jaǧympazdyqqa, jeŋ ūşynan jalǧanǧan jemqorlyqqa üirettık. Erteŋge degen ümıtınen aiyrdyq. Otyz jyl boiy kereŋder bilegen, memlekettık ideologiiasy joq elde ärine, qandai ūrpaq ösıp şyqty, oǧan tek jastar kınälı emes. Barşamyz olardy kınälamai, körsete almaǧan önegemız, bere almaǧan ūlttyq tärbiemız üşın keşırım sūrauymyz kerek» dedı ol.

Deputat saualynyŋ mūnşa talqyǧa tüskenıne qarap, būl mäselenıŋ maŋyzdy ekenın baiqauǧa bolady. Endı tek Ükımet tarapynan dūrys şeşımın tabady dep seneiık…

«Anam TikTok-ta bileuıme qarsy»

TikTok-tyŋ basqa äleumettık jelılerden aiyrmaşylyǧy – tırkelmei-aq beinejazbalardy qarai beruge bolady. Qazır äleu­mettık jelılerden 4-5 jastaǧy jasöspırımderdıŋ TikTok jelısındegı bilerdı qaitalap tüsırgen beinejazbalary keŋ taralyp kettı. Demek, balalarǧa mūndai kontent öte qyzyq. 2-synyp oqityn 7 jastaǧy Hadişanyŋ aituynşa, teledidarǧa qaraǧanda TikTok jelısı özgeşe. Bıraq, TikTok «jūldyzdaryndai» bilep tüsıruge anasy qarsy eken.

«Teledidardan «Balapan» arnasyn ǧana qaraimyn. «Qazaq elı» multfilmın, «Ertegıler älemın» köremın. Öitkenı maǧan ertegıler qatty ūnaidy. Oi men qabılettı arttyrady jäne oidan mätın qūraǧan kezde paidasy bar. Al TikTok-ta basqaşa. Onda ärtürlı bilerdı, suret salǧan materialdardy qaraimyn.

Al 9 jastaǧy Erasyl ­Qojahmet – TikTok-ta «jūldyzdardyŋ» qatarynda. Onyŋ aituynşa, kez kelgen jelını dūrys ärı paidaly qoldanuǧa bolady.

«TikTok-qa tırkelgenıme jaqynda 1 jyl bolady. Bıraq mūnda tek biler emes, tıl üirenu, robototehnika qūrastyru, kündelıktı laifhaktar jariialanady. Tek özıŋnıŋ taŋdauyŋa bailanysty. Sabaǧyma eş kerı äserı joq. Bıraq TikTok-qa kırmese, özımdı naşar sezınetınım bar» dedı ol.

TikTok zardabyn tömendetuge bola ma?

Jalpy bala psihologiiasyna basqa äleumettık jelılerden görı TikTok -tyŋ kerı äser beretının neiropsiholog Ainūr Aldaş ta rastady.

«Kez kelgen balamen jūmys jasaityn bılıktı maman 2-2,5 jasyna deiın teledidar, gadjet körsetpeuge keŋes beredı. Sebebı bala «Anam, kel», «Äkem, ber» degen siiaqty ekı sözden qūralǧan söilem aita bıluı kerek. Sodan keiın ǧana balaǧa gadjet, teledidar körsetuge bolady. Öitkenı söileu qarym-qatynas jasau qūraly ekenın bala tüsıngenı jön. Mysaly, bala Youtube körıp otyrǧan kezde eşqandai kommunikasiia bolmaidy. Tek multfilmdegı aqparattardy filtrsız sıŋırıp otyrady. Balanyŋ tılı şyǧyp, söileuı üşın kerı bailanys kerek. Mäselen, bala kerı bailanysty dialog qūru arqyly alady. Anasynyŋ emosiiasyn, artikuliasiiasyn körgen bala söilep ketedı. Gadjet paidalanu tıldıŋ keş şyǧuyna sebep bolady. Būdan bölek, tıldıŋ aralas şyǧuyna äser etedı. Jalpy bala qai tıldı köbırek estidı, sol tılde söilei bastaidy. Balanyŋ miy 4 jasyna deiın qozǧalu, ūstap köru, jalpy älem balaǧa erekşe bolǧany dūrys. Bır ret telefonǧa täueldı bolǧan balaǧa qorşaǧan orta qyzyqsyz. Ol ärtürlı närsenı sezıp köruı kerek.

TikTok, Reels, iaǧni osyndai formattaǧy qysqa beinematerialdar balalar emes, eresekter arasynda da öte tanymal. Baiqasaŋyzdar, mūndai 15-20 sekundtyq beinejazbalardyŋ qaralymy öte köp bolady. Bır-bırın almastyratyn mūndai beinematerialdarǧa barlyǧy da qūmar. Bala mūndaidy köru arqyly aqparatty üstırt qabyldauǧa beiım bola bastaidy. Bır taqyrypty tereŋ tüsınuge mümkındık bermeidı ärı este saqtau qabıletı tömen bolady. Degenmen bız olarǧa şekteu qoia almaimyz. Körkem şyǧarmalardy köbırek oqytu kerek. Türlı pıkır almasu, debat, basqa balalarmen kommunikasiia jasauǧa baulyǧan dūrys. Bız müldem tyiym sala almaimyz, bıraq osylai TikTok zardabyn tömendetuge bolady. Balalarym telefon qaraidy, teledidar köredı. Bıraq belgılı bır uaqyttary bar. Ūiyqtardyŋ aldynda berılmeidı. Iаǧni, öz ornymen qoldanady» dedı ol.

ŪRPAQ TURALY SÖZ BASTARDA…

Marǧūlan AQAN, Bugin.kz joba jetekşısı:

TikTok… Qūdai-au, TikTok-ty jauyp tastarsyz, Youtube şe? Instagram, Facebook şe? Būlardyŋ bärın jauyp tastap, kım, qandai opa tabady? Eŋ aqyry bärınen qūtylyp, mūndai ūrpaqty tärbieleu üşın qolyna smartfon ūstatpau kerek qoi. Ol – aqylǧa kelmeitın äŋgıme. Sızder aitqan sol ūrpaqtyŋ ökılımın. Keiıngı ūrpaqpen de jūmys ısteimın. Jūmysty jeke kezdesıp emes, sol onlain älemde jürgızemın. Mektep oquşysynan bastap, universitet studentterıne deiın qoiatyn sūraqtary mynau: «Özımdı joǧaltyp aldym», «Qandai kıtap oquǧa keŋes beresız?», «Tabysty bolu üşın ne ısteu kerek?» dep kete beredı.

Kliptık oilau degen teoriianyŋ sanaǧa sıŋgenı qaşan. Kreativ ideianyŋ, mehanizm­nıŋ sanaǧa kırgenı de köp boldy. Qazır komandamda, negızınen, jastar. Bıreuıne aqyl, bıreuıne tärbie turaly aitpaimyn. Sebebı menıŋ aqylyma olardyŋ tükırgenı bar. Endeşe bırdeŋe ısteu kerek qoi. Qalai? Men olarǧa tolyq şyǧarmaşylyq erkındık berdım. Jūmysty süiıp, özınıŋ käsıbın jaqsy körıp ısteu üşın olarǧa mümkındık jasadym. Maǧan qarsy keluıne, menıŋ ideiamnyŋ dūrys emes ekenın däleldeuge jaǧdai jasadym. Özıme jeke kabinet almaimyn, bırge otyrmyn, bırge jüremın. Ūryp-soǧu, zorlyq-zombylyq körsetudı erkektıŋ boiyna sıŋdırıp bergen Keŋes ökımetınıŋ qaŋsyǧymen älı kele jatyrmyz ǧoi. 30 jyl boiy osylardyŋ bırıne naqty şeşımın tabatyn jauap ūsyna almaǧan ekensızder, endı kelıp «mūndai ūrpaqty» kınälamaǧan dūrys.

Telearnalar tartymdy ma?

Bügıngı taŋda memlekettık telearnalardy qarasaq, tosylyp qalamyz. Älı de sol «būrynǧy» täsılmen jūmys ıstep kele jatyr. Jaŋalyq taratudaǧy kemşılıgımız qaŋtar oqiǧasynda aiqyn körındı. Sebebı «Qazaqstan», «Habar», «24KZ» arnalary bır jaŋalyqty efirden bırneşe märte qaitalap berdı. Būl turaly jurnalist Qasym Amanjol Facebook jelısıne jazǧan bolatyn. «Biudjetten jylyna ondaǧan milliard teŋge qarajat alatyn memlekettık telearnalardyŋ qaŋtar oqiǧasy turaly jasaǧan bırneşe «filmın» şolyp şyqtym… Eŋ aldymen, qarapaiym ǧana ädılet nyşany az. Ereuılşılerdıŋ bırde bıreuıne ūsynylǧan memlekettık arnanyŋ mikrofonyn da, oqiǧa ışınde jürgen tılşısın de köre almadym. Qazırgı tv-jurnalistikaǧa tübegeilı özgerıs, reforma kerek» dedı ol. Balalarǧa arnalǧan baǧdarlamalar öte az. «Balapan» arnasy da özınıŋ rettılıgımen būrynǧy baǧdarlamalaryn qaitalauda. Osyǧan qatysty «Balapan» arnasynyŋ būrynǧy basşysy, telejürgızuşı Läilä Sūltanqyzy mynadai ūsynystar aitqan edı. «Bız balalarǧa teledidar arqyly tym aqyldy, mädeni, ädemı kontent bergenımızdı dūrys dep esepteimız. Tabiǧilyq azaiyp bara jatyr. Kerı bailanys joqtyŋ qasy. Zaman aǧymymen kelgen oiyn, keiıpkerler, strimerler, tik-tokerler ekranda müldem joq. Mūǧalımnen şarşaǧan balaǧa aǧai-­apailardyŋ habar jürgızgenı tıptı qajet emes. Bız mūŋdy küidıŋ yrǧaǧymen qazaqtyŋ keremet jerlerın körsetetın beinejazbalar arqyly bala boiynda patriot­tyq sezımdı oiatamyz desek qatelesemız. Sol üşın de myna ūsynysty aitar edım:

– balalar ne köretının, nenı jaqsy köretının zertteu qiyn emes. Jaŋa tehnologiianyŋ qaisysyn tezırek tehnikalyq ekranǧa alyp şyǧuǧa bolatynyn anyqtau.

– balalar men jasöspırımder auditoriiasy tügel reseilık kontenttı tūtynuşylar. Keş bolmai tūrǧanda osynyŋ aldyn alu kerek dep oilaimyn» dedı Läilä Sūltanqyzy.

Bız – aqyl aituǧa, ūsynys beruge şebermız. Ūsynys­tary oryndy, sony ıske asyratyn basşy bolsa deimız. Äitpese, «Balapan» arnasyn özı basqarǧan kezde de jaŋaşyldyq engızuge bolatyn edı ǧoi…

P.S: Bala tärbiesı qaşan da maŋyzdy ekenın aityp jürmız. Bıraq sol maŋyzdylyǧyn älı ūǧyna qoimaǧan siiaqtymyz. Sapasy joǧary, grafikasy myqty tyŋ dünieler şyǧarsa oǧan qyzyqpaityn bala joq şyǧar, sırä?! Qazaq mifın jandandyryp, büldırşınımızge ūlttyq naqyştaǧy, ruh pen ūlttyq namys darytatyn multfilmdı köptep şyǧaryp, kögıldır ekranymyzdy tüzeuı kerek. TikTok-tyŋ da däuırı öter. Bala sanasynda jattalatyn TikTok «bilerı» men «sözderı» keleşekte qauıp töndırmese deimız. Tek «qolymyzdy mezgılınen keş sermemesek bolǧany…».

Aizada JAIYQQYZY