Astanalyq käsıpker Būlbūlqan Serǧazyqyzy Ortalyq bazardan oryn alyp, qoldan tıkken, toqyǧan būiymdaryn satyp jür. Käsıptıŋ közın tapty, sūraǧanǧa qol ūşyn berıp, bılgen kömegın aiamady. Baiqaularǧa qatysyp, käsıp aiasyn keŋeitıp, bılımın tolyqtyrdy. Ol dodaly baiqaularda qolöner būiymdaryn, äsırese, kimeşek syndy kielı bas kiımdı erekşe kestelep, marjandardy erınbei qolmen tıgıp, ūlttyq önerdıŋ qūndylyǧyn asyrdy, asyl önerınıŋ arqauyn üzbei, bılgenın basqalarǧa üirettı.
Tūlpardyŋ tūiaǧy – Būlbūlqan
Qazaqstan jäne şetelderde ötken ärtürlı qolöner baiqaularynyŋ jeŋımpazy, respublikalyq «Aq kimeşek – ūlt ajary» baiqauynyŋ bas jüldegerı, Aqmola oblysy «Sändı säukele men kielı kimeşek» şeberlerınıŋ baiqauynyŋ bas jüldegerı Būlbūlqan Serǧazynyŋ ısmerlık önerde 30 jyldyq täjıribesı bar. Aq kimeşektı därıptep, ony on sausaǧynan meruerttep kestelep otyrǧan asyl önerımızdıŋ közın ūrpaqqa jalǧauşy ısmer.
Būlbūlqan Serǧazyqyzy 1966 jyly Şyŋjaŋnyŋ Manas audanynda tuǧan. Qazaqqa, äsırese, arǧy bet qazaǧyna tanymal bolǧan «Marǧabyldyŋ qara qasqa aty» degen äigılı jüirık bolǧan, al Būlbūlqan sol ataqty qara qasqa jüirık şyqqan şaŋyraqtyŋ şöpşegı bolsa, anasy Märiia tektı şaŋyraqtyŋ küibıŋ tırşılıgımen ainalysa jürıp qarşadai qyzyn önerge baulyǧan eken. Anasy darytqan asyl qasietpen boijetken ol Manas aumaǧynda ötken qolöner baiqauyna qatysyp, ainalasyna ūlttyq önerdı nasihattai bıldı. Tūlpar mınez tektı atanyŋ ūrpaǧy Qazaqstan Täuelsızdık alǧanda erekşe quanyp, jūbaiy Asylqan Qatanūly jäne balalarymen elge keldı. Atajūrtqa kelgen soŋ qarap otyrmai käsıp ısteudıŋ qamyna kırıstı.
Aq kimeşek tıkken ana
Kimeşek tıgu de – önerdıŋ bır türı. Kimeşek basqa köptegen bas kiımnıŋ türlerınen erekşelenedı. Mysaly, pışılmegen, tıgılmegen basqa orai kiıletın bas kiımder – oramal, şylauyş taǧy basqa siiaqty ataularymen belgılı. Al tıgılıp kiıletın bas kiımder tobyna – taqiia, malaqai, börıktıŋ köptegen türlerı jatady. Kimeşek bolsa – töbe men iyqty qosa belge deiın tügel jauyp tūratyn, tūtastyǧymen erekşelenetın bas kiım türı. Kimeşektıŋ basqa oralatyn şylauyştardan negızgı aiyrmaşylyǧy – tıgılıp ısteletındıgınde. Kimeşektıŋ betke keletın tūsy oiyp alynady da, töbesı tūiyq bolady. Keudesın, jaǧyn, bet jaqtaularyn kömkerıp kesteleidı. Şetterı kümıspen, tana monşaqtarmen tıgıledı. Qazaq äielderınıŋ kimeşek kiiuı jäne onyŋ syrtynan şylauyş tartuy är öŋırde ärtürlı.
Būlbūlqan Serǧazyqyzy tıgın tıgu ısın marqūm anasynan (özı «enem» dep aitady anasyn) üirengen. Anasy öz zamanynda myqty tıgınşı, şeber, ısmer jan bolǧan eken. Nebır qiyn tıgıletın būiymdardy, tymaqtardy tıgıp, kiız üilerdı basudyŋ basqalarǧa ädısterın üiretken eken. Bar ynta-yqylasymen şeşesınıŋ janynda otyryp, qūraq qūrap, ädemı körpe-körpeşelerdı tıguge maşyqtanǧan ol bolaşaqta känıgı şeber atanudy aldyna maqsat etıp qoiady. Tıgın tıguge degen qyzyǧuşylyǧy osy kezden bastap oianady. Auyldaǧy barlyq üidıŋ tüskiızınıŋ ülgısın syzyp, tıguıne kömektesedı. Onyŋ qoltaŋbasyn bärı bıledı, tülkı tymaqtan bastap toi köilekke deiın tıkken dünielerın el japa-tarmaǧai satyp alyp ketetın. «Atajūrtqa keterde 90-ǧa kelgen anasy tıkken jıpterımnen tastap ketuımdı ötındı, ömır boiy qolynan ıs tüspegen şeşem közı jūmylǧanşa qolöner ısıne adal boldy» deidı Būlbūlqan Serǧazyqyzy.
– Közım aşylǧaly berı qolymnan ine, jıp, toqu tüsken emes. Ömır boiy tıgınşılıkpen ainalysyp kelemın. Şeşemnıŋ öz qolymen tıkken kimeşegın älı saqtap jürmın. Süiegı asyl anam jasy toqsanǧa kelse de qolynan ine, jıp tüspegen, men de, būiyrsa, alpysqa jaqyndadym, densaulyq barda anam sekıldı ūlttyq örnektermen käsıptı jalǧastyryp, halyqtyŋ alǧysyna bölene beremın degen oidamyn. Atajūrtqa oralǧan soŋ 2009 jyly Astananyŋ maŋyndaǧy Qoiandy auylyna köşıp keldık. Käsıp bastadyq, – deidı ısmer jan bızben äŋgımesınde.
Osylaişa tıgınşı köp oilanbastan jūmyssyzdarǧa berıletın mümkındıktı paidalanuǧa bel buady. «Bastau biznes» jobasy boiynşa öz jobasyn qorǧap, qaitarymsyz grant negızındegı qarjyǧa qol jetkızedı. Osy qarjyǧa kestelep tıgetın tıgın maşinasyn satyp alady. Bügınde osy tıgın maşinasymen türlı tıgısterdı jyldam ärı ädemı etıp tıgıp, käsıbın örge domalatyp otyr. Öz qolymen de ıs tıgedı, qasynda kömekşısı de bar.
Ekı ūly da üilengen, kelın tüsırıp, olardy da osy käsıpke baulidy. Qazır nemere qyzdaryna üiretıp jür.
– Balalyq şaǧymyz kiız üide öttı. Kiız basu, syrmaq tıgu, kılem toqu, keste tıgu, ūrşyq iıru, jün tütu būrynnan qalǧan ata dästürımızdı bala kezden jalǧastyrdyq. Kiım pışu, qiiu, tıgu kündelıktı ıs bolatyn. Qazır de qolymnan ine-jıp tüsken emes. Jasym alpysqa jaqyndap qalsa da ısmerlıkpen ainalysyp, osy öner arqyly rahat küi keşemın, – deidı Būlbūlqan apai.
Ismerdıŋ qimyly da şiraq, köz ılespeidı, bır demde jeidenı tıgıp, kimeşektı kesteleuge köştı. Qalaly jerde tūrsa da tamyrynda qazaqtyŋ qany tulap aqqan ūrpaq baba mūrasyn älı ūmytqan joq, kerısınşe şamasy jetkenşe ūlyqtauǧa tyrysady. Ūlttyq naqyştaǧy qoldan jasalǧan dünielerge sūranys köp. Kimeşekke monşaqty, bisermen kestenı özı tıgedı.
«Toilarda ülken apalarǧa, äjelerge syiǧa tartu etsem, olardyŋ qatty riza bolǧanyn körıp jürmın» deidı ısmer apai.
Ūlttyq bas kiımdı kım qalai kiıp jür?
Qazaq äielderınıŋ bas kiımderı olardyŋ jasy men otbasy jaǧdaiyna bailanysty erekşelengen. Tūrmysqa şyqqan-şyqpaǧanyn, küieuı qaitys bolǧanyn bas kiımıne qarap bılgen. Mysaly, tūrmysqa şyqpaǧan qyzdar eşqaşan oramal taqpaǧan. Al säukelenı qalyŋdyq qana kigen. Egde jastaǧy äielder äşekeisız kimeşek pen aq jaulyq tartqan.
«Ūlttyq kiımderdı qazır ärkım özınşe bylyqtyryp kiıp jür. Kimeşektıŋ de jastarǧa, ülkenderge arnalǧan türlerı bar, jas erekşelıkterıne orai qalai tıgesız?» degen saualymyzǧa ısmer apai yqylastanyp jauap berdı.
– Jas kelınşekterge kimeşek tıkken kezde qyzyl tüstı aralastyryp tıgemın. Jalpy, jas kelınşekterge arnalǧan kimeşektıŋ bet jaqtauy keŋdeu bolady. Qyzyl, külgın tüstı jıptermen kestelengen jas kelınşekterdıŋ kimeşekterı közdıŋ jauyn alady. Onyŋ syrtynan şylauyş tartady. Al mosqal tartqan äielderdıŋ kimeşegınıŋ bet jaqtauy tarlau keledı de, ädemı kestelenedı, bıraq äşekeilenbeidı. Keide egde tartqan äielder kimeşekterın aqşyl, sary tüstı jıptermen kesteleidı.
Dästürlı ortada apa-äjeler kimeşektı erekşe qasterlep, taza kiiuge tyrysqan. Kır, las kiım kigen adamnyŋ basynan baǧy, berekesı qaşady, özın martu basady dep bılgen. Köp jasaǧan qart ana kimeşegın özınıŋ janyna jaqyn kelınıne közımdei kör dep mūra retınde qaldyrǧan. Keide kimeşektı ädeiılep sūrap alatyndar da bar.
Tabysty boludyŋ syry
– Eŋbegıŋ jemıstı boludyŋ basty syry – ülkenge ızet körsetude, salauatty ömır sürude, syilastyqta jatyr. Ülken üide äruaq bar dep törge şyqpauşy edık, baqşaŋdap eşkımmen şäi dep ūryspadyq. Ülkenderdı syilaǧannan jaman bolmadyq. Qazırgı tärbiege qatysty aitar edım, jastar ūlttyq önerdı, igı dästürdı ūmytpai, ūrpaqtan ūrpaqqa jetkızuı tiıs. Ärı käsıp, ärı tabys, ärı ūlt qūndylyqtaryn nasihattau maǧan zor küş beredı, sanaly ömırımnıŋ köp bölıgı osy maqsatqa jūmsalǧandyǧyna rizamyn. Myna tıkken kimeşekter marjanmen ädıptelgen, juyrda Almatyda bolatyn körmege sol marjanmen tıkken, sondai-aq kündık jaulyqpen tıgılgen erekşe būiymdardy apara jatyrmyn. Qazaq äielderınıŋ jas erekşelıgıne qarai jaulyq ärtürlı bolady. «Aq jaulyqty ana» dep därıptegen. «Jaulyq salu» degen ǧūryp bar, ony kimeşektıŋ syrtynan tartady. Jaulyqty är öŋırde ärtürlı ataǧan. Şarşy, şūlauyş, kündık degen ataulary bar. Qazaq barda qazaqtyŋ töl önerı jaŋaryp, jaŋǧyryp, jasai bermek, – dep aǧynan jaryldy ısmer, şeber Būlbūlqan Serǧazyqyzy.
Būlbūlqan apai jylda Nauryz meiramyn asyǧa kütedı. Öitkenı Nauryzdyŋ basty dämı – nauryz köjenıŋ äzırlenuın apaidyŋ özı qadaǧalaityn ejelgı daǧdysy. Enesınen qazaqy dämnen qūrt-mai şaiqap, saba pısudı üirengen. Saba degenımız, özderıŋız bılesızder, qymyz, şūbat aşytu, ırkıt pısu üşın paidalanylatyn, mal terısınen pışıp tıgıletın ydysymyz.
Aq kimeşek tıgıp, ūlttyq önerdı ūlyqtaǧan Būlbūlqan Serǧazyqyzy osylaişa öz küşımen bastaǧan käsıptıŋ igılıgın körıp, el alǧysyna bölenıp, özın-özı jūmyspen qamtyp, ärı tabys tauyp, ärı ūlttyq qūndylyqtardy ūlyqtap, nasihattaumen keledı. Ismer jannyŋ ısıne bereke, otbasyna tatulyq, käsıbıne mol tabys tıleimız.
