Merekenıŋ halyqtyq mänı qandai?

Qystyŋ qyspaǧynan, köşpelı tırlıktıŋ san qily salmaǧynan mal soŋyndaǧylar qaljyraǧan şaqta, tabiǧat kürt jylynyp, qar erıp, töŋırekke jan bıtıp, kögerıp, qūlpyra tüsıp, tört tülık töldep, halyq däuletı artyp, aq uyzǧa jaryp, tört qūbylasy tügendele bastauy – köktemnıŋ basy Nauryz aiyna qatysty. 

Sondyqtan bar baqyttyŋ tūlparyna bekem otyr­ǧyzǧan Nauryzdy qazaqtar, küllı türkı tektes halyqtar Jaratylystyŋ erekşe syiy retınde moiyndap, jaŋa kün, jaŋa jyl basy, Ūlystyŋ ūly künı, «Ūzynsary» dep atap, dästürlı mädeniette simvoldyq mänı zor magiialyq folklorynyŋ basty keiıpkerı etken.

Tarihqa jügınsek, Nauryz merekesın toilaudy türkı tektes halyqtar Nauryz han – Nauryz Mūhammed (tuǧan jyly – 1360) – Altyn Ordanyŋ soŋǧy bileuşısı (Batu hannyŋ äuletınen şyqqan) tūsynda bastaǧan. Mūndaǧy türkı tektes halyqtarǧa köne zamanda qypşaq, toǧyz oǧyz, basmyl, qarlūq, türgeş, otyz oǧyz kırse, qazır olardyŋ atauy säl özgerıp: qazaq, qaraqalpaq, noǧai, qypşaq-özbek, başqūrt-tatar, özbek dep naqtylana tüsken. Būl klassifikasiiaǧa da köŋılı tolmaǧan Şoqan Uälihanov bauyrymyz kei tırkemelerdı jönsızge balap: noǧai, qazaq, qaraqalpaq,  başqūrt, tatar, özbek dep aqylǧa syiymdy aqiqatty jalau etken.

Qazaq qazaq bolǧaly özıne arnaǧan, sybaǧasyna tigen jalǧyz meiramy – Nauryz. Sondyqtan Nauryz merekesın jappai toilap, Ūlystyŋ ūly künın aitarlyqtai ötkızudı ol kezdegı qazaqtar atasyna, babasyna tietın daua retınde qabyldaǧan.  Nauryzdy qasiet tūtqany sondai, düniege kelgen balalaryna Nauryz, Nauryzälı, Nauryzbai, Nauryzbek, Nauryz­ǧali, Nauryzmūhammed, Nauryzgül esımderımen ataǧanyna töbelerı kökke jetken. Qazaqtyŋ barynşa sypaiy, mädeniettı, tärbielı, kışıpeiıl, näzık jandy kelın-kepşıkterı «Nauryz» degen kısı attaryn aituǧa ar-ūiaty jıbermei, «Ūly kün», «Ūlystyŋ ūly künı» dep atauǧa daǧdylanyp ketken.

Türkı tektes halyqtar arasynda Nauryzdy toilauǧa özbekterge ıleserlerı joqtyǧy jiı aitylatyn. Alaida asqan aqyn, ǧūlama, dıntanuşy, kielı, oişyl Mäşhür Jüsıp Köpeiūly «Orysqa qaramai tūrǧan künderde qazaqtyŋ Nauryznamasynda bolǧan toi, mereke qyzyǧy Būhar men Qoqanda da bolmaǧan! Qaida ataqty asqan bai bar bolsa, Nauryznamany sol baiǧa qaldyrady eken. Üisın Töle bilerdıŋ zamanynda Nauryznamanyŋ qadır-qūny astan, taidan ılgerı boldy» dep jūrtynyŋ «Ūlystyŋ ūly künın» ūlyqtauǧa kelgende eşkımge ese jıbermeitın märttıgıne süisınedı. Ǧūlama atamyz el tızgını qolyndaǧy azamattarǧa: «Eldı, jūrtty oŋǧa bastaimyn! Ilgerı basuyna, mal basy ösuıne tıleules bolamyn!» deuşıler osy Nauryzdy qūrmettep, «Ūlystyŋ ūly künı atandyryp, toi-tamaşa qyldyruǧa tyrysuy kerek» dep keiıngılerge ösiet qaldyrǧan. Nauryznama toilarynda qoja kıtap oqyp (kıtaptyŋ aty «Saldana»), şaldar bata qylǧanda, jūrt jylap, şulap, «Ämin» dep otyrǧan. Köp keşıkpei qoja, şaldardyŋ aitqany aitqandai kelıp, halyq, jūrt ılgerı basyp, maly da ösıp, basy da ösıp, bereke artqan. Bärı peiılge, nietke, eselı eŋbekke, Qūdai jolyna adaldyǧyna qatysty. Sondyqtan kedeiler Nauryz merekesıne jalǧyz qoiyn soiyp, nauryz köjesın ülestırse, bailardyŋ bäibışelerı ırımşık pen qaryn-qaryn maiyn, qazan-qazan jentın qasiettı meiramǧa äzırlep otyrǧan. Ejelgı qazaqtar «Ūlystyŋ ūly künın» 22 nauryzda ǧana emes, 1 nauryzdan 1 kökekke deiın sozyp, qūmary qanǧanşa toilaǧan.

Riza bolatynyŋ ejelgı Nau­ryznamany bailyq bıtken el azamattary ūiymdastyryp, baryn jūmsap, merekenı neşe kündep toilap, Qūdaidyŋ qalauy, eldıŋ köŋılınen şyǧuǧa tyrysqan. Mäşhür Jüsıp Köpeiūlynyŋ kıtabyna üŋılgende, bız Baianauyldyŋ bauraiynan 100 kısımen jolǧa şyqqan Edıge bidı Qyzyltauda Säti baidyŋ özı üiınde bolmai, bäibışesı qabyldap, Nauryz toiyn osy üide toilauǧa köndırıp, 100 adamdy, auyldastaryn 9 kün «as ta tök, şaş ta tök» qylyp syilaǧanyna taŋdanamyz. Edıge bidı osy üide jolyqtyrǧan Täti myrza syily biın auylyna jürıp, sonda Nauryznamany bırge ötkızuge şaqyrady, oǧan ol könbeidı. Soǧan nazalanǧan bi, yŋǧaiyna könbegen bige äitse de tüie bastatqan toǧyz, 100 adamnyŋ bırıne tüie, bırıne at berıp syi qylǧan. Edıge bidıŋ mūndai myrzalyqqa qoly qysqalyq etıp, ökınedı. Äitse de Nauryznamany ötkızudegı kedeişılıgı opyq jegıze bermesın bır Alladan jalbaryna: «A, Qūdai, halqymdy, jūrtymdy özımnıŋ tūsymda bai qylmasaŋ da, balam Şoŋnyŋ tūsynda bai qyl!» dep bata qylǧan. Degenı Qūdaidyŋ qūlaǧyna jetıp, Şoŋ bidıŋ tūsynda Janqozylyq jalpaq jūrttyŋ bailyqqa qoly jetıp, bır Şoŋnyŋ özı jailauda Nauryzdy toilauǧa 100 otauyn tıgıp, Nauryznama dastarqanyn «as ta tök, şaş ta tök» qyp jaiyp, halyq qalaǧan künderge sozyp, Edıge bi armanyn nysanaly indikatoryna jetkızdı.

Halyq ömırıne etene jaqyn, aqyl-oiymen daralanǧan tūlǧalar ūiymdastyrǧan Nauryznamanyŋ nysanaly asulary halqynyŋ baǧyn aşyp, toi baǧdarlamalary mazmūndylyǧymen quatty. Aitalyq, Nauryz toiy tek asta-tök dastarqan jaiumen şektelmei, aqyndar jazǧan öleŋderın oqyp, jyrşylar jyryn tögıldırıp, änşıler änın şyrqap, aitys aqyndary baq synasyp, paluandar küresıp, jüirıkter jügırıp, at bäigesı ūiymdastyryluy – zaŋdylyq. Kökpar tartylyp, suret körmelerı qatysuşylardyŋ jan-düniesın baurap, qazyna qarttardyŋ tereŋ tamyrly äŋgımelerı «Ūlystyŋ ūly künınıŋ» män-maǧynasyn arttyryp, Nau­ryz merekesı halyqşyldyq qasietımen öz algoritmın aiqyndata tüsken. Mıne, qysqaşa Nauryz – Ūlystyŋ ūly künı, qazaqtyŋ töl merekesınıŋ tarihi, filosofiialyq, halyqtyq, halyqaralyq män-maǧynasy, mazmūny osyndai.

Jaŋa jylymyz, jaŋa künımız, Ūlystyŋ ūly künı, Ūzynsary qūtty bolsyn! Aspanymyz aşyq, şekaramyz berık, jerımızdıŋ bır süiemı jyljymai, bailyǧy halqymyzdyŋ müddesıne joǧalmai, sanymyz artyp, sanamyz elımızdıŋ mūratyna qyzmet etıp, älemdegı eŋ üzdık halyqtardyŋ qatarynan tabylaiyq!

 Tūrsyn SYDYQOV,

QR Zaŋnama jäne qūqyqtyq aqparat institutynyŋ bas ǧylymi qyzmetkerı, filologiia ǧylymdarynyŋ doktory, professor