Taiauda Beibıtşılık jäne kelısım saraiynyŋ sahnasynda Q.Quanyşbaev atyndaǧy Memlekettık akademiialyq qazaq muzykalyq drama teatry XVI ǧasyrda ömır sürgen ūly dramaturg U.Şekspirdıŋ «Otello» tragediiasynyŋ premerasyn ūsyndy. 400 jyldan berı älem teatrlarynda qoiylyp kele jatqan būl pesany 1938 jyly Mūhtar Äuezov qazaq tılıne audarǧan. 1939 jyly qazaq teatrynda alǧaş ret qoiylsa, 1964 jyly ekınşı ret daiyndaldy. Ekınşı ret qoiylǧanda Otello obrazyn Ş.Aimanov, Y.Noǧaibaev, Iаgony – N.Jantörin somdady.
Şekspir pesalarynyŋ ideiasy, köterıp otyrǧan mäselelerı bügıngı taŋda da özektılıgın joiǧan emes. Taq, mansap, daŋq, aqşa, körealmauşylyq, qastandyq, qyzǧanyş, jatbauyrlyq, jekköruşılık t.b, adam boiynda kezdesetın jaman qasietter bar kezde, adamzatqa osyndai şyǧarmalar auadai qajet. Körermenge jol tartqan būl premeranyŋ rejisserı QR halyq ärtısı – Talǧat Temenov. Spektakldıŋ basty ideiasy – möldır mahabbattyŋ Iаgo ıspettes jalǧan dostyŋ opasyzdyǧynyŋ qūrbanyna ainaluy. Mūndai tragediialar bolaşaq ūrpaqty jauyzdardan saqtanyp jüruge, olardyŋ qūryp qoiǧan qaqpandaryna tüspeuge oi salady. Ondai jauyzdardyŋ sanyn azaitu mümkın emes, bıraq bır adam bolsyn tüzelse, onyŋ özı – ülken jetıstık.
Qoiuşy-suretşı QR mädeniet qairatkerı Qanat Maqsūtov sahnada ädettegıdei kalonna men şymyldyqtar qoldanǧan. Şymyldyq ǧaşyqtardyŋ mahabbat sahnasynda tolyqtai jerge tögılıp tüsıp, spektakldıŋ körkem beinesın tudyrady. Sahna törınde ai siiaqty döŋgelek qūrylǧy spektakldı qaita örleu däuırınen bızdıŋ zamanǧa äkeluşı retınde atmosfera tudyryp tūr. Ol özınıŋ jaryǧymen ǧaşyqtardyŋ mahabbatyna janaşyr bolyp tūrǧandai.
Jalpy, än-bige qūrylǧan spektakl körermenderdıŋ köŋılınen şyqty degen oidamyz. Qaraŋǧy tünde äskeriler senator Brabansiony – Tılektes Meiramovty oiatady. Sahnadan: özınıŋ tuǧan qyzyn ızdep, tün ortasynda onyŋ qaida ketkenın tüsınbei, mazasy ketıp jürgen äkenı köremız. T.Meiramov Brabansiosyn körkem tūrǧyda bederlei bıldı. Qyzynyŋ aqsüiektık tärbiesı baryna senımdı ol qyzyn ūrlap kettı dep uaiymdaidy. Dezdemonany – Aqmaral Tanabaevany Mavrdyŋ alyp ketkenın körıp, odan ärı qaiǧyrady. Köŋılı bosaǧan aqsaqal qyzynyŋ öz erkımen ketkenıne közı jetken kezde ǧana barlyǧyna kelısedı. T.Meiramovtyŋ keiıpkerı bet oramalymen köz jasyn sürtken mizanssenasy tym äsırelep jıbergendei.
Sahnada Otello – Qazaqstannyŋ eŋbek sıŋırgen qairatkerı Quandyq Qystyqbaev Dezdemonany jaqsy köredı, oǧan degen mahabbaty şeksız. Rejisser qoiylymynda Otello, Kassio, Rodrigolardyŋ äskeri qatal mınezderınıŋ ornyna qarapaiym, äljuaz etıp beinelegen. Bügıngı qoǧamdaǧy jıgıtterdıŋ basyna tüsken qiynşylyqtardy kötere almaityn jasyqtyqty, bıreudıŋ sözıne jaltaqtaularyn, qulardyŋ aitqanyna erıp jüre beretın erlerdıŋ jiyntyq beinesın kördık. Qoiylym jelısı boiynşa: Otello anasy bergen bet oramaldy Dezdemonaǧa syilaidy. Ol ony üide joǧaltyp alady. Al Emiliia tauyp alyp, Iаgoǧa beredı. Söitıp Iаgo özınıŋ aram oiyn jüzege asyru üşın bet oramaldy paidalanady.
Otello dese, bärınıŋ köz aldyna qara näsıldı qūlaǧynda syrǧasy bar Şäken Aimanovtyŋ beinesı elesteidı. Mavrlardyŋ barlyǧy derlık qara näsıldı bolmaǧan, onyŋ bet-älpetın özgertpei sol türınde qabyldauǧa bolady. Puşkin «Otellonyŋ basty tragediiasy – onyŋ qyzǧanyştan būryn sengıştıgınde» degen. Sondyqtan pesada Iаgonyŋ aitqandaryna közı jetıp baryp äielın öltırse, spektaklde rejisser Kassio Dezdemonanyŋ oramalyn ūstap jürgenın, Kassio men Iаgo Biianka turaly söileskenın estıp, olardyŋ syrttarynan jasyryn tyŋdap tūratyn Otello olardy özınıŋ äielı turaly söilesıp tūrǧanyna közı jetetın sahnalaryn qysqartqandyqtan, Otellonyŋ Iаgo aitqan qūrǧaq sözderıne sene qalǧany körermender üşın senımsızdık tudyrdy. Spektakl soŋynda Emiliia Otelloǧa Iаgonyŋ barlyq opasyzdyǧyn aityp bergenın de qysqartqandyqtan, ol ne üşın öz-özın öltıretını belgısız bop, aqtalmai tūr. Spektaklde közıme şöp saldy degen senımmen Otellonyŋ özı de arǧy düniege attanyp ketedı. Rejisser Otelloǧa bar şyndyqty bılmei ketetındei etıp traktovka jasaǧan.
Emiliia – Ainūr Jetpısbaeva spektaklde meiırımdı, qarapaiym, qandai jaǧdai bolsa da, Dezdemonany jaqtaidy.
Dezdemona – Aqmaral Tanabaeva oiyny äserlı, sūŋǧaq boily ärı jas boijetken. Dauysy da üzılıp keterdei süikımdı, Otelloǧa tūrmysqa şyǧyp ketse de, Rodrigodai jıgıtterdıŋ oǧan degen mahabbattarynyŋ ümıtı üzılmeidı. Syrttai ǧaşyq bolyp qala beredı. Dezdemona beinesın qoiylym barysynda evoliusiialyq emosiianyŋ damuyn baiqai almadyq, rölın somdau barysynda sözderın şatastyryp alyp jatty. Äsırese, qajet kezde psihologiialyq kıdırıs, şoşynu, taŋqala söileu mänerı jetıŋkıremedı.
Iаgo – QR eŋbek sıŋırgen qairatkerı Nürken Öteuılov. Aqyl toqtatqan, oŋ-solyn bıletın tısqaqqan pysyq, qoi terısın jamylǧan qasqyrdyŋ özı. Külıp tūryp arqaǧa qanjar qadaityn qaskünem beinesın nanymdy somdaǧan. Spektakl barysynda sulyǧyn bır jaq janyna qarai sermep jıberıp, kelesı bır qulyǧyn daiyndap otyrǧandyǧynan habar bergendei.
Iаgo men Rodrigo ekeuı özen jaǧasynda balyq aulaityn sahnasyndaǧy jasalǧan rejisserlık şeşımder bırde şartty türde qaiyqty bederlese, endı bırde Dezdemonanyŋ jatyn ornyna ainaluy jaqsy oilap tabylǧan. Rodrigonyŋ ǧaşyqtyqtan ışı küiıp jürgenın paidalanyp, ony Kassioǧa qarsy qoiady.
Iаgonyŋ qūrastyrǧan jospary boiynşa Kassiony leitenant därejesınen tüsırudı közdeidı. Rodrigony – Nūrsūltan Esendı aldap-sulap şarapqa mas qylyp, ony mazaq etıp, Otello aldynda ūiatqa qaldyrady. Sol jerde ol leitenant şenımen qoştasqanyn bıledı. Osy sahnalardaǧy än-bi muzyka spektakldıŋ körkemdık deŋgeiıne estetikalyq zor septıgın tigızgen. Bıraq Kassionyŋ köpşılık ışınde jürgen Montanany – QR eŋbek sıŋırgen qairatkerı Erlan Malaevtyŋ jaralaityn sätı tüsınıksız, muzykanyŋ daŋǧyrynan dauystary da anyq estılmei qalady, älı de bolsa rejisserge ızdene tüskenı abzal.
Köleŋke – A.Ädılgereeva, N.Öteuılov duetı jarasymdy şyqqan. Ol Iаgonyŋ jiyntyq beinesın berıp tūr. Bıraq ökınışke qarai, ekı-üş körınısten keiın sahnadan körınbei ketedı. Ol Iаgonyŋ köleŋkesı me? Älde jalpy keiıpkerlerdıŋ köleŋkesı me? Ony rejisser ne üşın qosty, keibır sahnalarda basty keiıpkerge kedergı jasaitynyn da baiqadyq.
Rejisser Otello Dezdemonany avanssenada qylqyndyratyn sahnasyn şartty türde emes, dästürlı tūrǧyda moinynan ūstap tūryp qylqyndyrǧany äserlı bolar edı. Otellonyŋ Dezdemonany öltırgennen keiın bar dauysymen qatty aiǧaiǧa salǧany oǧaş körınedı, sebebı öltırgenge deiın ol affekt sezımınde bolmaǧan, osy mizanssenalarmen älı de jūmys ısteu kerek.
Dezdemona men Otello ölgennen keiın spektakl soŋynda sahnaǧa Iаgo şyǧyp jūrtqa qarap, özınıŋ jasaǧan aram piǧylynyŋ oryndalǧanyna masattanǧanyn köremız. Bıreudıŋ qolymen «köseu kösep» özı sütten aq, sudan taza bolyp şyǧuy da rejisserlık oŋdy şeşım. Bügıngı zamanda osyndai qastandyqtar men aramdyqtar köbeiude, tıptı alysqa barmai-aq janymyzda senıp jürgen adamdarymyzdan da şyǧuy mümkın degen astarly ideiamen aiaqtalady. Atalǧan eskertuler men ūsynystarǧa nazar audaryp, taǧy da yjdahatpen jūmys jasai tüsse, qoiylymnyŋ estetikalyq körkemdılıgı artady degen oidamyz.
Nartai ESKENDIROV,
Qazaq ūlttyq öner
universitetınıŋ
dosentı, teatrtanuşy
