(Ekı baiandauşy,üşınşı tyŋdauşy auzynan)
«Bälkım, barlyq studentter baqytty, Äuezovtı tyŋdaǧan…»
Seiıtqūl Ospanov
Ūly qalamger Mūhtar Äuezovtıŋ 1959 jyly oŋtüstık öŋırınde aiǧa juyq bolǧany mälım. Ūly jazuşy «Ösken örken» romanyna daiyndyq kezınde barlyq kezdesu-sūhbat kezeŋderınde qoiyn däpterıne kündelık jazbalar tüsırıp otyrǧan. Ädebietşı Talatbek Äkımov osy bolaşaq kıtapqa ainaluǧa tiıs jazbalardy äzırlep, «Qazaq ädebietı» gazetınde (1986 jyl, 14 aqpan) jariialady. Jazbanyŋ «4 oktiabr (1959 jyl) künı» degen jerınde M.Äuezov qolymen qysqaşa bylai dep jazylǧan: «Tūtqabai Tūrysov, Aisūludyŋ otauy, jasauy: terme alaşa, tüigen şaşaq, salbyraǧan şaşaqtary bar. Qyjym körpe, masaty üstınde barqyt qorjyn. Qoldorba, boqjamalar. Raqy jastyq, jozy körpe, ainaqap, qoldorba, äbdıre, sandyq, jaǧylan-bylǧarydan oiyp, kök saǧasyz salyp jasaidy. Mūnda sandyq, jükaiaq, jer jastyq köp. Atkörpe qos mamyqtyŋ üstıne salady. Bır qazaq bır qazaqqa mamyqty matras ornyna paidalanatyn puh dep tüsındıredı».
Tūrmystyq būiymdardyŋ mūnşalyq tergılenıp jazyluy beker emes ekenı öz-özınen belgılı. «Ösken örkennıŋ» keiıpkerınıŋ Aisūlu atanuy da jaidan-jai emes.
…Būl ızgı niettı saparynda M.Äuezov Şaian, Sozaq, Türkıstan, Kentau, Şäuıldır, Maqtaaral, İlich, Saryaǧaş, Keles, Sairam audan-qalalaryn aralady, talai adammen dämdes-tūzdas, syrlas ta boldy. Būl sapardaǧy äserın ülken ocherk etıp jariialady da.
Ūly qalamgerdıŋ talantyna tabynyp, bas igenderdıŋ bırı – joǧaryda aty atalǧan Tūtqabai edı. Mūqaŋ tek Tūtqabaidyŋ familiiasyn ädeiı Tūrysov dep özgertıp jazǧan siiaqty. Mysaly, «Ösken örken» keiıpkerı, sol kezdegı obkom hatşysy V.Makarov ta Karpov dep alynǧan. Alǧaşqy baiandauşy – Aisūlu men Tūtqabai Tūrsynbaevtar qazır marqūm, Özbekstannyŋ Jyzaq oblysyndaǧy Myrzaşöl audanynyŋ ortalyǧy Gagarin qalasynda jazǧan. Ol kezde Myrzaşöl jerı Qazaqstannyŋ İlich audanyna qaraityn. Qazır Özbekstanda.
Bırınşı baiandauşy Tūtqabai Tūrsynbaevpen äŋgımelesıp otyrmyz:
– Men ol kezde «Zaria kommunizma» kolhozynda partkom hatşysy edım. Bastyq bır jaqqa ketıp, men mındetın atqaryp jürgen edım. Törtınşı qazan künı Mūqaŋ bızge keldı. Astynda – «ZİM» maşina… (Al erteŋıne, 5 oktiabr künı maqta tapsyru jospary oryndalyp, ony quanyşty qonaqtyŋ qūtty qadamyna joryǧanymyz esımde). Qasynda «Oŋtüstık Qazaqstan» gazetınıŋ redaktory Ädılbai Omarov, aqyn Omarbai Malqarov, tılşı Jaqypbek Qūlbaev, taǧy bırqatar kısıler bar. Keŋsede kütıp aldyq. Bastyq ta, orynbasar da auylda joq edı. Syily qonaqtarǧa arnalǧan meimanhanamyz bar edı. Bıraq, men üige şaqyrdym.
– Būl jerdıŋ būrynǧy aty qandai?- dep sūrady Mūqaŋ.
– Qaroi. Malǧa – jaily, jerı – qūnarly, ata-babamyzdyŋ mekenı ǧoi. Osy atyraptaǧy eŋ joǧary önımdı de osy jer beredı,- dep jauap qaitardym. Ol basyn izedı.
Üige keldık. Esık aldynda 5-6 qozy jaiylyp jür edı. Aldyna aidap kelıp, taŋdau rūqsatyn sūradym.
– Myna qara qozyny soi,- dedı. Kırıstım. Auatkom, obkom, aupartkom qyzmetkerlerı Egemqūl Tasanbaev, Derbıs Äljanov, obkomnyŋ ideologiia hatşysy Qarjau Jarqynbekov, Kirov audany partiia komitetınıŋ hatşysy Ermat Omarov, İırjardaǧy trest basqaruşysy Mūstahym Yqsanov, sol kezde maqtada jürgen oqu oryndarynyŋ rektorlary da keldı. Jasyryn eşteŋesı joq, lauazymdy kısıler Mūqaŋnyŋ menıŋ kışkentai üiıme tüskenıne qoŋyltaqsydy. Men müldem jas edım, jiyrma jetıde bolatynmyn. Sony sezgen soŋ:
– «Sızdıŋ kelgen-ketkenıŋızdı maiyn tamyza äŋgımelep, elge aitatyn bız bolamyz» dep uäj aitty myna Tūtqabai. Men soǧan köndım,- dep jatyr Mūqaŋ. Ärine,
ataqty jazuşynyŋ būl saparyndaǧy är saǧaty ölşeulı edı. Sondyqtan, basşy-qosşy azamattar üide otyryp, Mūqaŋmen aqyldasyp, kezdesu, ıssapar baǧdarlamasyn jasady. Erteŋıne Kirov audanyna, odan Maqtaaralǧa, Dzerjinskii bölımşesıne, Sosialistık Eŋbek Erı N.Esentaevqa baratyn bolyp kelıstı.
Şai üstınde Mūqaŋ ölke tarihyna öte qatty qyzyǧyp, sūrastyra, bılıp otyrdy. Gagarin qalasy ol kezde joq, audan ortalyǧy auyzekı «Raisentr» atalatyn. Qazaqstanǧa qarauşy edı. Būrynǧy aty – Erjar (dūrysy – İırjar, qūjattarda qate jazylǧan dep joramaldauǧa bolady. 1928 jyly kolhozdastyru qaǧazdarynda kezdesedı).
Erjar atyn Mūstahym Bılälūly Yqsanovtan (keiın Qazaqstan Kompartiiasy Ortalyq Komitetınıŋ hatşysy) sūrady.
– Jer aty alaböten eken, qazaqtyŋ qoiǧan aty ma özı? Älde İırjar ma eken?- degenınde Yqsanov:
– Raisentr dep jürmız ǧoi,- dep sasqalaqtai jauap berdı.
– Nege «Raisentr»? Jerdıŋ öz atyn qoiu kerek. Jerdıŋ aty bolu kerek qoi. Myna Tūtqabai auylynyŋ eskı atyn Qaroi dep aityp otyr…
Betpaqdalada, Myrzaşölde ırı qūrylystar jürgızgen trestıŋ tūŋǧyş basqaruşysy Yqsanovtan Erjar turaly sūrai otyryp, Mūqaŋnyŋ aitqan bır para äŋgımesı mynadai:
– Erjar dep öz atyn qoimai, Golodnaia step degen dūrys emes. Aş dala emes qoi būl. Myrzaşöl ǧoi, aş şöl emes. Myrza. Eldı toiǧyzatyn şöl ǧoi. «Jer jaŋbyrmen kögeredı, el alǧyspen kögeredı» degen. Mūny myrzanyŋ dalasy dep qoiu kerek edı. Qazaqta tıl bailyǧy köp. Orystar «prisvoit» etıp özgertıp jür. Bır künı Fransiiada progulkada jürsem, ǧajap muzyka estıdım. Ainymaǧan qazaqşa. Söitıp, tyŋdap, anyqtai kele fransuzdar bızdıŋ muzykany özderıne prisvoit etıp alǧanyn aŋǧardym (Aitpaqşy, Myrzaşöl audanynyŋ ortalyǧy keiın Erjar emes Gagarin qalasy bolyp ataldy. Bıraq «İrjarsovhozstroi» tresı älı bar. Solai atalady).
– Ötkendı eske ala otyryp oilaimyn,- deidı Tūtqabai, – qonaq kütu qamymen jürıp, asa taǧylymdy da qyzyqty, taŋsyq äŋgımelerdı, Mūqaŋ lebızın bır qūlaǧymen tyŋdaǧanyma, sondai ūly adamnyŋ eŋ tūŋǧyş jäne soŋǧy sapary ekenın äste ūǧynbaǧanyma ökınemın. Kım oilapty?! Taǧy bır ökınıştısı, «Jetısai» gazetınde Müsılım Aidarbekovtıŋ redaktor kezınde, 1965-66 jyldary Mūqaŋnyŋ būl sapary turaly qysqa maqala jariialanǧany bolmasa, ol kezdegı Mūqaŋ tögıltıp aitqan aǧyl-tegıl, aluan syrly, qatpar-qatpar äŋgımelerdı jazyp alǧan eşkım bolmady. Ökınıştı-aq! (Sol kezdegı «Sosialistık Qazaqstan» gazetınıŋ tılşısı Jaqypbek Qūlbaev «kıtap jazyp jürmın» deuşı edı. Būl pıkırdı ol kısınıŋ jūbaiy, köp jyldar partiia, sovet qyzmetınde bolǧan Sämiǧa Äubäkırova apai da qūptaidy. Bıraq, Jaqaŋ köp oiyn jüzege asyra almai, dünieden öttı).
Bız jerde körpe üstınde otyryp, tamaq ıştık. Tüngı törtter şamasynda taradyq. Mūqaŋ qisaimai otyrdy. Basqalar qisaidy. Süiegıne bergen sypa adam eken. Qarapaiym üi kiımderımen otyrdy. Kelınşegım Aisūlu kiımderın juyp, tazalap, ütıktep, erteŋgı saparyna daiyndap berdı.
– Tünde jegen qoi kärı me, etı qatty ma? Bılmedım,- dep «III İnternosional» kolhozynda bolǧan keşegı künın eske alyp, bızdıŋ pısırgen jūmsaq etke rizalyǧyn bıldıre külımsırep otyryp edı, jaryqtyq.
Mūqaŋ ömırınıŋ ötken jyldaryn da köp eske alyp otyrdy.
– Moskvada meimanhanada tūryp, universitette sabaq berıp, Qazaqstannan bır jyl qol üzıp qaldym, – dep basyn şalqaita, maŋdaiy jarqyrai, közın jūma oilanyp baryp: – Qazaqstan quyp jıberdı dese de bolady. Onyŋ aldyn-ala quatynyn bılıp, qaşyp kettık dese de bolady,- dep edı bır sözınde.
Äŋgıme auany är taqyrypqa oiysa otyryp, «Oŋtüstık Qazaqstan» jurnalisterıne de tıreldı. O.Malqarov pen Ä.Omarovqa qarap:
– Sender jurnalist esebınen nan jeisıŋder. Bıraq, jurnalist jūmysyn ıstemeisıŋder. Jurnalist bola tūra, obkom uäkılımın dep qorqytasyŋdar. Maqta basynan qaitpai, uäkılsınbei, zerttei jazyp, ailyq alyp jürgen jūmystaryŋdy qosa qabat tyndyryp ketkenderıŋ jön, – dedı. Basqalar kelısıp te, kelıspei de jatty. «Özı bır moiyndau, öz aitqany bolmasa köne qoimaityn turaşyl adam eken ǧoi» dep oiladym. Jastyq aŋǧaldyqpen solai körındı me, kım bılsın?! Jalpy, Mūqaŋ Sozaqta «Men oŋtüstıktıŋ osy bır jaǧyn köp bılmegenıme ökınıp jürmın» dep aitypty degendı sol otyrysta estıgenmın. Äŋgıme sipatynan ölke jaiyn neǧūrlym köbırek bıluge yntasy qatty aŋǧaryldy. Degenmen, uaqyt – qysqa. Tün ortasy jaqyndady.
Küz kep qaldy. Dalada samaldap, tamaqtan keiın qydyrystap ärlı-berlı jürgen soŋ, üige kırdık. Bosaǧada kümısı bar qaiysqan ılulı tūratyn. Soǧan öte qyzyǧyp, ūstap kördı. Betınde ainasy bar sary şkaf ta tūrǧan, älı bar. Üilengenımızge bır-ekı jyl bolǧandyqtan, Aisūludyŋ jükterınıŋ de qyry būzylmaǧan-dy. Jük ekı qatar edı.
– Kelınnen kelgen jük pe?- dep sūrady.
– İä.
Menen de, şülen tarqatqan Orazkeldınıŋ qyzy Aisūludan da är būiymnyŋ atyn sūrap, bloknotyna jazyp otyrdy. Qate aitsaq, onyŋ qazaqşa aty bylai ǧoi dep tüzetıp, keŋes bere äŋgımelestı, qyzyqtyra baiandady.
Aisūlu aitady:
– Mūqaŋ jüktıŋ örnegıne köz jügırte baiyppen qarap, sūraq bere bastady. Jastyqqa salǧan belgılerdı «tyrnaqatar», «qaişyqūraq» dep aita bastadym. Ol kısı tüzetıp tūrdy. Aq jamylǧydaǧy belgılerdı de sūrap jazyp aldy. Jükaiaq oiularyna üŋıldı, ūstap kördı. Būl būiymdardy özımız üşın qymbat bolǧan soŋ jäne Mūqaŋnyŋ qoly tigen dep älı saqtap jürmız (Tūtqabai men Aisūlu kelesı keŋ bölmege ertıp baryp, qazırgı garniturlar arasynan muzei mülkındei bolyp tūrǧan jūbailyq ömırlerınıŋ alǧaşqy sätındegı mülıkterın aiauly saǧynyşpen sipalai ūstap körsettı).
– Perzentterıŋ bar ma?- dep sūraǧan-dy Mūqaŋ. Qara qyzymdy körsettım.
– Ūlǧa ūqsaidy eken,- dep jymidy. – Mūndai da ūqsastyq bolady eken- au.
– Ūl tusa, atyn Mūhtar qoiamyz, – dep özımızşe keiın bır toqtamǧa kelgenbız. Älima, Kämila, Sūluşaş, Baqytjan, Gülfiza boldy, ainalaiyndar. Sol ūly kısılerdıŋ şarapaty şyǧar… Şükır… Qazır balalar ösıp keledı. Bärı oqydy, – dep Aisūlu äŋgımesın qorytty.
…Erteŋıne toǧai küzetşısı, qūlşyǧaş Parmanqūl degen aǧaiynymyz balasyn atqa mıngızıp, Syrdariiadan ūstaǧan däu balyqty süiretıp jıberıptı. Söitıp, dariianyŋ däu balyǧy Mūqaŋa būiyrypty.
Taŋerteŋ jaiyla kösılıp, äŋgıme bastap edı, «Assalaumaǧaleiküm» köbeiıp ketıp, üzıle berdı. Üidıŋ yqylasy ma, demalǧysy keldı me, jaryqtyq, tüstenetın Kirov audanyn da ūmytqan syŋaily. Olarda da el kütıp, qaita-qaita habar alyp, tyzalaqtap jürdı.
Erteŋıne attanarda, maşinaǧa mınerde:
– Rahmet, şyraǧym. Kıtaptyŋ ışınde jüredı atyŋ. Aisūlu, Aisūlu, Aisūlu, – dep üş ret qaitalady. Ol kezde üi janynda qūdyq joq. Sudy alys aryqtan iın aǧaşpen tasyp, tamaq berıp edı Aisūlu. Sony da sezdı, kördı.
– Bır sätke tızeŋnen tık tūryp, qyzmet ettıŋ, örkenıŋ össın!- dep batasyn berdı.
Tūtqabai aitady:
– Keterınde maǧan zapiska bergen-dı. Maşinaǧa mınerde mol denesımen būryla tūryp:
– Jeŋgeŋ Valentinany men Bäliha deimın, – dep bır külıp aldy da – «Bäliha! Oŋtüstıkten bır jaqsy dos-ını taptym. Aty – Tūtqabai. Men bolaiyn-bolmaiyn, syily qonaǧyŋdai qabyl al» dep jazdy da, Almatyǧa, üiıne şaqyrdy.
(Qazaqstan Kompartiiasy Ortalyq Komitetı ǧylym bölımınıŋ meŋgeruşısı bolǧan Temırbekov ol kezde Şymkenttegı tehnologiialyq institutta partorg edı, keiın mädeniet institutyna rektor boldy. «Mūqaŋnyŋ qyzy muzeide, direktor. Zapiskany alyp baryŋyz. «Ösken örkendı» tabyŋyz» dep osy zapiskany qanşa sūrady. Tappadym).
…Kolhozda Mūqaŋnyŋ bır kün boluy este qalarlyq, maǧan äser etken bır äŋgımenı tudyrdy. Mūqaŋnan soŋ köp ūzamai «Zariaǧa» Bauyrjan Momyşūly kelıptı. «Mūqaŋ qonǧan üige qonamyn» deptı. Kolhozda ūlty kärıs L.Kan degen bastyq bar edı, klub ülgılı, sändı, ozyq bolatyn. Sonda Baukeŋ leksiia oqyǧan. Sosyn menı ızdeptı, tappaǧan. Jerde qyrbyq qar bar, mal şaruaşylyǧy, jūmysy bastan asyp jatqan. Bızdı, keŋse qyzmetkerlerın, malşylarǧa kömekke jıbergen-dı.
Jetısaidyŋ ataǧy dürıldep tūrǧan şaǧy. On bır Sosialistık Eŋbek Erı bızden şyqqan. Köp ötpei oblysqa jinalysqa bızdıŋ kolhozdyŋ bastyǧy, Sosialistık Eŋbek Erı L.Kanmen bırge bardyq. Aupartkom hatşysy Egemqūl Tasanbaev menı köre sala:
– Baukeŋ senı äbden ızdedı, – dedı. – Qazır Saryaǧaşta demalyp jatyr. Auylyŋa qonbai, senı tappaǧan soŋ, osynda bır-aq tartypty.
Baukeŋdı Saryaǧaşqa ızdep bardyq. Qonaqjailyq körsettık. Qūrmetke riza boldy.
– Mūqaŋ qonatyn jer tappai, qonǧan joq. Osy balanyŋ peiılıne kelgen ǧoi, – dedı Baukeŋ qara mūrtyn sipap. Maqtaraldyŋ auartkom predsedatelı, keiın Myrzaşöl aupartkomynyŋ hatşysy bolyp, köp jyl ıstegen Satai Kerımov ekeumız Baukeŋe de baryp tanysyp, äŋgımesın tyŋdap, dämdes bolyp ek… Būl endı ekınşı äŋgıme ǧoi.
Mūhtar aǧamen ötkızgen bır künnıŋ syry osyndai.
* * *
Mūqaŋnyŋ oŋtüstıkke saparynda serık bolǧan, dämdes, syrlas bolǧan azamattardyŋ bırqatary qazır düniede joq. Olardyŋ tüigen oi, aitpaǧan pıkırlerı özderımen bırge kettı. Bıraq, qazır derbes zeinetker, Şymkentte tūratyn Qarjau Jarqynbekov, Egemqūl Tasanbaev, Jetısai qalasyndaǧy Derbısälı Äljanov syndy aqsaqaldardyŋ Mūqaŋ turaly aitar äŋgımesı, ol kısıden alǧan taǧlym-önegesı mol boluǧa tiıstı. Bız sonyŋ bırıne söz berelık.
Ekınşı baiandauşy – Derbısälı Qaldybaiūly Äljanov (Reseidegı Aman Töleevtıŋ aǧasy):
– Men ol kezde İlichevkada auatkom töraǧasy edım. Audan ortalyǧyn İlich poselkesınen Jetısaiǧa köşırgen 1959 jyldyŋ mausym aiy edı. Sol kezde M.Äuezovtıŋ Alǧabas, Türkıstan, Sozaqta bolyp kele jatqanynan habarymyz bar.
… M.Äuezov kıtabynda Makarovty Karpov dep jazǧan. 1959 jyly Viktor İvanovich Makarov obkomnyŋ bırınşı hatşysy bolatyn. Öte jaqsy adam edı. Äuezovtıŋ oŋtüstıkke saparynda qarsy alyp, şyǧaryp salyp, qasynda jürıp, janaşyr bolǧan, tüsınıgı mol adam. Obkomnan habar tigen soŋ qarsy alǧanymyzda, audandyq su şaruaşylyǧy basqarmasynyŋ («Kazkirispur») keŋsesı qasyndaǧy kışkentai meimanhanaǧa toqtaǧan ūly jazuşynyŋ jarqyn kelbetı älı köz aldymda. «Jalpy halyq jaǧdaiyn bılıp, kıtap jazbaqpyn» degenı de esımde. Qonaqta otyrǧanda odan bırer jyl būryn Afrikada bolǧany jaiynda, ondaǧy bädäuiler elı turaly aityp otyrdy.
– Qazaqta syily qonaǧyna bas qoiady. Men köp jerde boldym. Bas qoiu düniede ekı jerde ǧana bar. Bızde jäne Afrikada, bädäuilerde. Olar qonaqtyŋ ärqaisyna bır bas qoiady eken. Sondai-aq, būl ädet bızdıŋ qazaqta qalypty. Eskırıp bara jatqan ädet-dästür ǧoi. Basqa eşbır elde joqtyǧy menı qyzyqtyrady. Dj.Neru 1956 jyly Almatyǧa qydyryp keldı. Qonaqasy kezınde aldyna bas qoiyldy. Sonda şoşyp, ürpiıp qalǧan-dy. Būl – bas qoiu dästürınıŋ olarda joqtyǧynan, – dep ärlı-berlı dünie syrlarynan habardar etıp, bızdı yntyqtyryp otyrdy. Aupartkomnyŋ bırınşı hatşysy Egemqūl Tasanbaev ekeumız alyp jürdık. «Zaria kommunizma» kolhozynyŋ ataǧy dardai bolatyn. Bastyǧy Kan Lev İvanovich – Taldyqorǧannyŋ Üştöbesınen şöldı igeruge kelgen ısker adam edı. Partiia ūiymynyŋ hatşysy – Tūtqabai Tūrsynbaev. Sonyŋ üiınde şai ıştık, tamaq jedık. Kün ystyq. Qarapaiym, qazaqşa körpe salyp, üstelsız otyrdyq.
M.Äuezov Myrzaşöl dalasynyŋ igerıluı, onda qandai özgerıster bolyp jatqanyn surettemek eken. Kolhozdy neǧūrlym köp aralap, adamdarmen neǧūrlym köp söilesu ol kısı üşın ülken mazmūndy maǧlūmattar beretının ūqtyq. Qoiyn däpterıne ärnärseler türtıp ala jürdı. «III İnternasional» kolhozynyŋ bastyǧy Li Filipp İvanovich pen Abai atyndaǧy kolhoz bastyǧy Äbılaş Narbaevpen (1957 jyly aqpan, nauryz ailarynda üş-tört kolhozdan sovhoz ūiymdasqanda, sonyŋ tūŋǧyş direktory bolǧan Narbaev) äŋgımelerı ocherkınde aŋǧarylady.
Mūhtar Äuezov ükımettıŋ halyqqa jasaǧan qamqorlyǧy arqasynda būryn qurap jatqan Myrzaşöl dalasynda kolhozdar ornaǧanyn közımen kördı, köŋılı sendı. Jaǧalai jaiǧasqan, jaŋa qūrylǧan Jdanov, Abai, Telman, «Krasnyi luch», «Put k kommunizmu», «III İnternasional», «Zaria kommunizma», Jetısai MTS- ı (direktory Temırhan Doiraşev, Sosialistık Eŋbek Erı) siiaqty şaruaşylyqtardy aralady, olardaǧy eŋbek adamdarynyŋ eren erlıkterı turaly estıdı.
– Osynyŋ bärı ükımet tapsyruy boiynşa güldendı, jüzege asty. Jetısai – ülken maqtanyşpen aituǧa bolatyn eŋbektıŋ jemısındei eken, – dedı.
Tūtqabaidyŋ üiınde marqa qozy soiyldy. Tabaq keldı. Bas qoiu salty turaly, Afrikaǧa bailanysty äŋgımenı osy tūsta keŋınen aityp baiandady. Öte köŋıldı otyrdy. Äŋgımenı el tūrmysyna audara berdı.
– El jaǧdaiy jaqsy eken. Maqta tabystaryna, jemıs-jidekke, ösıp jatqan, ösken poselkelerge quanyştymyn. Osy oŋtüstıktıŋ bırqatar jerın aralap keldım. Maqsatym – qalam ızın qaldyrmaqpyn. Şynynda, şöldegı aǧaşqa, jemıs-jidekke, gülderge, qūlpyrǧan qūla dalaǧa qarap, balaşa qatty quandym. Barlyq jer asfalt, josparly salynǧan üiler, sonşalyqty jarasymdy. Halyqtyŋ qajyrly eŋbegınıŋ ülgısındei, – dedı.
Qazırgı Gagarin qalasy (bügınde Özbekstanda) ol kezde osy audanǧa qaraityn. Būrynǧy aty Erjar edı. Erjar dep bekıtıp qoiǧan – men. Selsovet, possovet aşylyp, auatkomnyŋ jauapty hatşysy Ä.Sardarov onyŋ atyn «Lenin» dep äkeldı. Bıraq, basqa jerde kösem atyndaǧy mekeme, sovhoz, sovetter köp edı.
– Bır audanda ekı attas possovet bolmaidy. Būrynǧy eskı, qazaqşa aty bar ma? Sony tauyp äkel, sony qoiamyz, – dedım. Onyŋ sebebı, Lenin babamyzdyŋ tılegı boiynşa, eskı, köne qazaq jerı güldendı. Lenin babanyŋ köŋıl böluınıŋ arqasynda ata-baba armandap jürgen oiyna jettık. Maqsaty oryndaldy. Sondai kezde ūiymdasyp otyrǧan poselkege qazaq aty berılıp, jaŋarǧan poselke bolǧany dūrys. Ä.Sardarov Erjar dep kelgen-dı. Ol da sūrastyrǧan, jazyp alǧan ǧoi. (Söitsek, şyn aty, dūrys ataluy İırjar eken…)
Arǧy şekarasy – qazırgı Özbekstanǧa qarasty Dostyq audany. Özbekstan men Qazaqstan şekarasy Dostyq dep qoiylǧan-dy. Erjar poselkesı, possovetı Pahtakor, Aqaltyn (būrynǧy №17 sovhoz), Arnasai, Oktiabr, Dostyq – bärın qamtityn. Al sol tūstaǧy Börıtesken, Böti – «Şymqorǧan» qaraköl sovhozynyŋ jaiylym jerlerı edı. Osylardy baiandap, aityp berdım.
Tyŋdap otyrdy. Jazyp aldy kerek jerın.
Mıne, osylaişa ūly jazuşymen az kün dämdes boludyŋ retı kelgen edı…
* * *
Adam ümıtpen ömır süredı, ökınışpen öledı. Ümıttenetını – az tırlıkte köp jaqsylyq jasap ülgeru üşın jüregın armanǧa toltyrady; ökınetını – ǧūmyr qysqa bolyp, talai arman jüzege aspai, uaqyt jetpei… bärı äureşılıkpen aiaqtalady. Eger ömır ekı ret berılse, Äuezov «Abai jolyn» basqaşa jazar edı, Sūltanmahmūt bar şyǧarmasyn qaita bır ret jöndep şyǧuǧa Täŋırden üş kün ömır sūramas edı, Nekrasov pen Gogol naşar jazylǧan dep şyqqan kıtaptaryn jyrtyp, jaryq körmegen qoljazbasyn joimas edı, qaita jazar edı.
Ätteŋ… ömır – qysqa. «Tözım degen jaqsy qasiet, bıraq, ūzaq tözuge ömır qysqa» degen de sol ūly Mūhtar Äuezov. Menıŋşe, qalamgerdıŋ ömırı degenımız bıtpegen kıtaptyŋ jyrtyq paraqtary ǧana. «Jaqsy kıtabym – älı jazbaǧan kıtabym» dep ümıt qūşaǧynda jüremız. Äitpese, «Men Oŋtüstıktıŋ osy bır jaǧyn köp bılmegenıme ökınıp jürmın…» dep, Mūhtar Äuezov 1959 jyly 4 qazanda bloknotyna jazbas edı.
Qolyŋyzdaǧy estelık menıŋ jüregımnıŋ synyqtary, ümıtımnıŋ ūşqyndary, ǧūmyr jetpes armandarymnyŋ tūnyqtary… «Kerek tastyŋ auyrlyǧy joq», «Tesık monşaq jerde qalmas», jas jurnalisterge, ızdengış jastarǧa türtkı bolar oi ūşqyndarym qajetke jarar dep ümıttenemın. Kerek etken – alar, kereksız degen – tastar.
«Köp bılemın deme, köpten artyq bılmeisıŋ». Ras söz. Köne kıtaptarǧa köz salsaq, könermeitın söz tabamyz. Attyŋ jaly, tüienıŋ qomynda jürgen atalarymnyŋ jazuǧa uaqyty bolmapty. Sondyqtan, Radlov, Şoqan, Mäşhür Jüsıp Köpeev, Jüsıpbek Şaihislamūly, Mürseiıt, Älkei Marǧūlan, Säbit Mūqanov, Aqseleu Seidımbekov syndy asyl jürektı azamattardyŋ halyqtyŋ şaşylǧan qazynasyn jinauda, jūrtşylyqqa qaita jetkızude atqarǧan qyruar beinetı aldynda basymdy iemın.
Basqadan baǧasy artyq osy jankeştı adamdardyŋ ülgısı men jolyn quyp, öz auylym, elım, jerım – Myrzaşölge tabany tigen jaqsylardyŋ bırı Mūhtar Äuezovtıŋ derektı ǧūmyrnamasyn ūsyndym. Syitabaqtan däm tatyp, keregın alarsyz, qajetsızın tastarsyz, qatesın keşırersız. Köpten artyq bılmeitınım – aqiqat.
Tek, Şveisariiaǧa almastyrmas menıŋ Myrzaşölımnıŋ aty şöl bolsa da, zaty şöl emes ekenın, halyqtyŋ öner qazynasy jinalusyz şaşylyp jatqanyn, bügın bıreu kerek qylmasa da, erteŋgı ūrpaq ızdeitının sezıp, osy derekterdı ūsynyp otyrǧanymdy tüsınseŋızder bolǧany!
Qalamgerge eşkım kömektese almaidy, jazu maidanynda ol jalǧyz, Qūdaidyŋ jalǧyzdyǧy siiaqty… Mäskeude, auruhanada, operasiia stolynda bır özı jatqan Mūhtar Äuezovtıŋ jalǧyzdyǧy siiaqty.
Myltyqbai ERIMBETOV
