(jazuşy stihiiasy)
Bırde Astana köşesınde ılıngen jarnamalyq fotoǧa közım tüsıp, tūla boiym şymyrlap qoia berdı. «Äke, aliment töle!». Köilegınıŋ jaǧasyn tıstelep, namystan jarylardai küi keşken säbidıŋ jan düniesındegı arnasyz alapat! «Äke» degen qūdırettı ūǧymnyŋ sonşalyqty azyp-tozuy.., säbi jüregındegı asyl sezımnıŋ sonşalyqty aiaqasty taptaluy, ūrpaq ruhynyŋ qazasy… Surettıŋ ar jaǧynan bır romanǧa jük bolatyndai sūmdyq qasıret syǧalap tūrǧandai denem türşıgıp kettı.
Osynau ebıl-sebıl sätte jazuşy Qajyǧali Mūqanbetqaliūlynyŋ «Muratigı» sanamda naizaǧai otyndai jalt ettı. «Mop-momaqan balanyŋ türı kenet älemtapyryq bop kettı. Büirek betı būltiyp, közıne tüsken qap-qara kekılıne deiın haramdyq pen qaraulyqqa qarsy aibat şekkendei, tıkıreiıp şyǧa keldı». Sūmdyq suret. Jürektı şoqtai qaryǧan osyndai äleumettık qasıretterdı, eŋ aldymen, qalamgerler jan düniesı küizelıp qabyldaityny belgılı. Älemdık ädebiettıŋ ırı ökılderınıŋ bırı E.Hemingueidıŋ orysşa audarmasynda bar bolǧany tört-aq sözden tūratyn «Prodaiutsia detskie botinochki. Nenoşenye» (töl nūsqada – «For sale: baby shoes, never worn») dep atalatyn eŋ qysqa äŋgımesındegı tragediia älem ädebietın eleŋ etkızgenı belgılı. E.Heminguei äŋgımesındegı säbiıne arnap alǧan su jaŋa bäteŋkenı satu astaryndaǧy ana qasıretı men Q.Mūqanbetqaliūly äŋgımesındegı haramdyq pen qaraulyqqa qarsy şegılgen säbi kekılınıŋ aibatyn jürek tarazysynan ötkızıp körıŋızşı. Ekı qalamger de osyndai sūmdyq surettı qaǧazǧa tüsıru üşın qandai alapat küi keştı deseŋızşı! Ol üşın ekı jazuşynyŋ ekeuı de säbi men ana qaiǧysyn tap solardyŋ özderındei qabyldap, ony qalamgerlık şeberlıkpen, azamattyq ünmen körkem bezendıruı tiıs-tı. Būdan namys degenımız ne özı, yzalanu, kektenu me, namystanu ne üşın qajet jäne odan adam qandai rahat alady degen mäŋgılık sūraqtar tuyndaidy.
Maǧynaly namys Qajekeŋnıŋ bükıl şyǧarmasynyŋ arqauy jäne adamnyŋ säbilık, jıgıttık, qairatkerlık kezeŋderınde ärtürlı kezeŋdık tolysularymen zerdelene, zerlene beinelenedı. Mysaly, «Muratik», «Jıgıttıŋ köz jasy», «Tar kezeŋ». Keiıpkerınıŋ namystanuy äuelı tūtanyp, ūşqyndap, şoqtanyp, uaqyt, jaǧdai aiasynda bırte-bırte somdana, adamdy ǧana emes, qoǧamnyŋ özın kesel-kesapattan tazartuǧa ūmtylǧan ruhani küşke ūlasady
Ömır qandai kürdelı bolsa, ony tüsınu de sondai kürdelı. Äkesınen aiyrylyp, saǧynyşy ışte şer bolyp qatqan bala anasyn böten bıreudıŋ jaǧalauyn qalai qabyldaidy? Jauap ızdemeisıŋ, öz jüregıŋe jūbanyş ızdeisıŋ. Orta, jaǧdai, obekt, iaǧni balanyŋ özı, bärı eskerıledı. Mysaly, talantty jazuşy Berdıbek Soqpaqbaevtyŋ «Menıŋ atym Qojasyn» kım bılmeidı. Qoja böten erkekten anasyn qyzǧanyp, «Motosiklistı qasyŋyzǧa jolatpaŋyzşy» dep ötınedı. Işkı düniesı aq qaǧazdai appaq, taza, aqköŋıl Qojanyŋ namystanuyn da qarapaiym, şynaiy, süisınu sezımımen qabyldaisyz, ıştei näzık külımsıreisız. Öitkenı ana da, motosiklist te ömırde jan joldasynan aiyrylǧan şermende, bıraq ardan attamaǧan jandar. Al Qajyǧalidyŋ Muratigı müldem basqa. Mūndaǧy Äbış abyz, Äbış Kekılbai aitqandai, «sypaiylyqtyŋ tasasyna tyǧylǧan «itjyryndylyq» soqqysynyŋ älı ömır baqytyn sezıp ülgermegen alty jasar säbidıŋ basynda oinauy netken ädıletsızdık?! Jalpy, Q.Mūqanbetqaliūly – adam sezımındegı eŋ näzık te eŋ öjet iırımderdı öz jüregımen qabyldap, jan düniesın sonyŋ qūrsauynan şyǧarmai jazatyn jazuşy. «Mūratigındegı» alty jasar beikünä säbidıŋ ülkenderdıŋ özı qabyrǧasy qaiysyp köteretın haramdyq pen qaraulyqty, ökınışke qarai, kündelıktı ömırde jiı kezdestıremız. Sondyqtan jaratylysy bölek jazuşynyŋ jan aiqaiyn suretkerlık şeberlık dep qana tüsınu jetkılıksız. Sondyqtan Qajyǧalidyŋ özımen bırge «Beikünä büldırşınnıŋ ülken ömırge öz betınşe bırınşı bolyp basqan qadamy eken. Taǧdyr da mūnşa qatygez bolar ma? Raqym etse nettı säbige! Synar bolsa, aldynda älı ūzaq jol jatqan joq pa edı?! Aiamaǧany-au… Aiamaǧany ǧoi» dep küizele sybyrlaimyz.
Jazuşy jaŋaǧy qasıretke qalamynyŋ quatynan basqa qandai küş jūmsai alady. Dünie bolmysyn aiqyndap, ädılet jolyna salatyn ädıl sottan da qahary qaitpaǧan, osynau joiqyn küş aldynda şynynda şarasyzbyz ba?! Statistika būltartpaidy. Ärine, sezıngen adamǧa?! Ökınışke qarai, ruhani bolmysymyzǧa qara taŋbadai basylyp bara jatqan osynau statistikalyq aqiqatty ǧalamdyq özgerıs zaŋdylyǧyndai beijai qabyldaityn top-tobyrdy qaida qoiamyz. Olar da bızdıŋ qoǧamnyŋ müşelerı. Sol top-tobyrdyŋ jasandy intellekt bolaşaǧyna bırjaqty qarap, uaqyt şaŋyna kömılu qaupındegı ūlttyq qūndylyqtarymyzdy ızdegen ömırşeŋ qozǧalysty – «Ruhani jaŋǧyrudy» keibır «ziialysymaqtardyŋ» «Ruhani qaŋǧyru» dep kelemejdei bastaǧanyn estıgende, jūdyryǧyŋ qara tastai qatyp qalady eken, bıraq jūmsai almaisyŋ. Būl da pendelık taǧdyr aqiqaty. Amal joq, qairatker qalamger äŋgımesın «Bıraq būǧan qūlaq asqan kım bar deisız! Taǧdyry aiamaǧandy adam aiap kelıstıre me?! Menıkı, änşeiın, dalbasa-daǧy, …täiırı» dep aiaqtapty. Jazuşynyŋ namysty qairaǧan qairaty qaida qaldy? Şynymen, tüŋılgenı me?! Joq, «Bıraq būǧan qūlaq asqan kım bar deisız! Taǧdyry aiamaǧandy adam aiap kelıstıre me?! Menıkı, änşeiın, dalbasa-daǧy, …täiırı» degen tırkestıŋ astarynda sot şeşımınen de ötkır jäne quatty ükımnıŋ ıştei yşqynǧan ünın estımeu mümkın emes. Jüregımen sezıp, qanymen arpalysyp, amalsyz qalamǧa jügıngen Qajyǧalidyŋ qalamgerlık şeberlıgıne bas iiu paryz. Qairatkerlık keiıpkerınıŋ küre tamyryndaǧy solq-solq etken erekşe quatyn namys demei kör.
Bırde Qajyǧalidyŋ üiıne barǧanymda jan jary Sūlupannyŋ küiıp-pısıp, Qajekeŋe äldenenı qyzyna däleldep jatqany üstınen tüstım. Qajekeŋnıŋ qara tory jüzı azdap küreŋıtıp ketıptı. «Qajeke-au, qaitesıŋ tekke jamanatty bolyp, synaǧandy kım jaqsy köredı deisıŋ. Ädılın aityp kımdı tüzeisıŋ. Odan da özıŋnıŋ densaulyǧyŋdy oilasaişy». Būl – Sūlupannyŋ janaşyr sözı. Ömırdıŋ kedır-būdyryna beijai qarai almaityn, onyŋ üstıne taqyrybyn, eŋ aldymen, keiıpkerınıŋ taǧdyryn tüsınuge öz janynyŋ bükıl būlqynysyn eş būrmalausyz jūmsaityn qalamger azamattyŋ jan jaryna tän adaldyq, şeksız süiıspenşılıkpen alaŋdaǧan bäibışenıŋ jaŋaǧy sözı Qajyǧalidyŋ jazuşylyq zerthanasyna endırıp jıbergendei. «Jıgıttıŋ köz jasy» tap osyndai sätterde tudy ma eken?!
«Äi, balam-ai, bügınde bıreudıŋ erkelıgın bıreu kötere me… Betıŋ bar, jüzıŋ bar demei, jūrttyŋ bırdeŋesın körıngen jerde közınşe qoiyp qalasyŋ. Odan senı jaqsy dep jatqan jan balasy bolsa eken. Aq, ädıldıgıŋdı aşynyp, aiqailap aitsaŋ da, aqymaq köredı jūrt… Jek körıp tūrsaŋ da jaqauratyp, bylai… bipazdap söileu boiyŋa sıŋbei qoidy-au…
Bekjan syrtqa yta jöneldı. Baǧanadan tyǧylyp otyrǧan, közınen jas yrşyp kettı. «Qap! Qor qyldy-au! Qorlady-au, – dedı öksıp-öksıp…». «Apyrai-ai, aiuan şyǧarmyn. Jas şyqpady-au közımnen. Qūittaiymnan bırge ösken Kärıpjan ketkende» dep arlanatyn, Bekjan äkeden auyr söz estıgenıne qorlanbaidy, adam boiyndaǧy enjar, maǧynasyz byljyr mınezge ruhani qarsy ärekettıŋ äreketsızdıgıne qorlanady. «Qap! Qor qyldy-au! Qorlady-au…» degen sözderdegı namys naizaǧaiy ädıletke ǧaşyq azamattyŋ qalamgerlık tabiǧatyn aşa tüskendei. Jaŋaǧy qalamger jan jarynyŋ alaŋ köŋıl küiı men ūlynyŋ adam boiyndaǧy keseldı mınezge jany şydamai şalt basqan qylyǧy üşın küizelgen äkenıŋ alaŋ köŋıl küiı adam boiyndaǧy keseldı mınezge tözbeitın jazuşynyŋ adami taza qasietterge ündeitın mandattyq mındetın adal atqaruǧa sep bolǧandai. Adam boiyndaǧy osyndai taza qasietterge köbırek üŋıletın oqyrmannyŋ jazuşyny ızdeu, ony ruhani serıgıŋe ainaldyru sebebı de osynda-au dep oilaimyn.
Maǧynaly namys Qajekeŋnıŋ bükıl şyǧarmasynyŋ arqauy jäne adamnyŋ säbilık, jıgıttık, qairatkerlık kezeŋderınde ärtürlı kezeŋdık tolysularymen zerdelene, zerlene beinelenedı. Mysaly, «Muratik», «Jıgıttıŋ köz jasy», «Tar kezeŋ». Keiıpkerınıŋ namystanuy äuelı tūtanyp, ūşqyndap, şoqtanyp, uaqyt, jaǧdai aiasynda bırte-bırte somdana, adamdy ǧana emes, qoǧamnyŋ özın kesel-kesapattan tazartuǧa ūmtylǧan ruhani küşke ūlasady. Mysaly, «Tar kezeŋı» – maǧynaly namystyŋ şyŋdaǧy jarqyly. Q.Mūqanbetqaliūlynyŋ 1992 jylǧy 22 aqpanda «Egemen Qazaqstan» gazetınde jariialaǧan «Syrym batyr» atty maqalasynda: «Adamzat balasynyŋ tarihynda älem halyqtarynyŋ qajetıne jararlyq äldebır jaŋalyq bola qalsa, ony tek Batystan, Europadan, örkeniettı elderden şyqqan ideia etıp körsetuge tyrysatyn jaman ädet bar bızde. Nege? Eger handyqty kışkentai monarhiialyq qūrylys dep eseptesek, Syrym sol monarhiialyq (handyq) bilıktı de, monarhty (handy) da qūlatyp, eldı halyqtyŋ qainaǧan qalyŋ ortasynan şyqqan öz ökılderı – halyq ökılderı basqarsyn! – dese, būl sol tūstaǧy Europanyŋ da esın tandyrarlyq jaŋa ideia edı. Jäne būl Parijdegı qalalyq özın-özı basqaru organy «Parij kommunasyn» düniege äkelgen 1789-1794 jyldardaǧy Ūly fransuz revoliusiiasynan da tört jyl būryn qazaq dalasynda düniege kelgen el basqaru ädısı ekenın eskersek, özı bastaǧan köterılıs nätijesınde Syrym adam balasynyŋ qoǧamdyq ömırıne qandai ülken jaŋalyq äkelgenın tereŋırek ūǧar edık» deuı, mıne, osy maǧynalyq namys tolǧaǧy qysqan sät bolatyn. Nätijesınde qalamger älem ädebietınıŋ sübelı eŋbekterınıŋ qataryna qosyluǧa ümıttı kesek tuyndysyn ūsyndy.
Seksennıŋ seŋgırıne şyqqanǧa deiın qairatker qalamger būl biıktıkten tömendegen joq. «Tar kezeŋmen» ūzaq jyldar arpalysqan jazuşy soŋǧy jyldarda oqyrmanyn saǧyndyryp baryp, äŋgıme janryna qaita oraldy. Siiasy älı keppegen sol tuyndylardan da namystynyŋ qanyn qainatatyn quatty sezınesız. «Qaradöŋ qalai elden qaşty…» degen äŋgıme taqyrybynyŋ özı oqyrmandy eleŋ etkızedı. Qazırgı zamanda elden qaşu degenımız ne sūmdyq?! Onyŋ üstıne «Ömırınde talai maqtau alǧan; …Bertın kelgende, beitanystar: «Bū kısı kım edı?», jūrt: «Oibai, būl osy «Lenin» sovhozynyŋ ataqty jylqyşysy ǧoi! …«Lenin» ordendı Qaradöŋ Qisyqbasov deitın myqtyŋ – osy!» desetın bolǧan» dep qalamger baiyptap sipattaǧan, eldıŋ ystyq yqylasyna bölengen adamnyŋ elden qaşuy tosyn jaŋalyq emes pe?! Joq, jaŋalyq emes eken. «Talai jyl şalqyǧan», «Keşegı künderı keŋşarlar da, ūjymşarlar da bır-aq künde jelge ūşqanda, osyndai «ataqty», osy «ozat» – aiaq astynan eşkımge de qajetı joq äldebıreu bop, aidalada qala barǧan Qaradöŋ taǧdyr salǧan «zaŋdylyqpen» qūrdymǧa kettı delınetın barymtaşy bolyp şyǧa keldı. Adal eŋbek ete jürıp, mal jinamaǧan jylqyşy balasyn oquǧa tüsıru qajet bolǧan kezde, qarajat taba almai qinaldy da qaldy. Sovhoz direktory Eŋsegenge jasaǧan jaqsylyǧy az emes-tı, ükımet maly ışındegı ekı üiır jylqy Eŋsegendıkı bolatyn. Qinalǧanda aqysyz eŋbegı esıne tüstı. «Oibai, Qareke-au, osy zamanda kısıde artyq däulet boluşy ma edı… Qaladan, oblys ortalyǧynan bala-şaǧaǧa arnap bır baspana tūrǧyzyp qoiaiyn dep talap qylǧanyma bıraz bolyp edı. Bar mal-mülık, jiǧan-tergen qūmǧa sıŋgendei bolyp soǧan ketıp.., endı qalǧan jūmysyna qarajatty qaidan tabarymdy özım de bılmei, sasyp otyrǧan jaiym bar, dep Qūdaidyŋ zaryn qylǧan Eŋsegennnıŋ» qyp-qyzyl ötırıgı aşylǧanda, iaǧni «keŋşardyŋ qora-qora qoiy, tabyn-tabyn siyry, üiır-üiır jylqysy äuelı «bartar-märter» degen bälege ūşyrap, qyryq-eluden tırkemelı «KAMAZ» tielıp, tüu jer tübındegı Resei qalalaryna, – «maşina-traktorlardyŋ qosalqy bölşekterıne-mys» joq bolyp ketıp jatqanda, sodan qalǧanynyŋ jiyrma paiyzy direktorlarǧa tiesılı bolyp, odan auysqany ǧana halyqtyŋ auzyna jyrymdalǧanda, älgı Eŋsegennıŋ direktor retındegı ülesınen de bölek, baiaǧy ekı üiır jylqysy (bır qūlyny şyǧyndalmastan) älı künge Tügıskennıŋ şüigının erkın emıp, en jailap jatqanda» «ittıŋ zarlap otyrǧany – jaŋaǧy!». Qaradöŋ mūnyŋ bärın bılıp kelıp otyr emes pe. «İt-ai! – dedı jyny kelıp. – Eŋ bolmasa, «Bere almaimyn! Özım mynadai bır şarualaryma jūmsaǧaly otyrmyn!» dep aşyq aitsa tüsıner em ǧoi. Menı balaşa aldaǧysy kelgenı nesı-ai, a?!».
Jaman nazalanǧany sonşa, änşeiınde de dını qatty adam edı:
– Jä, jaraid! – dep ar jaǧyn aitqyzbastan, qoldy bır sıltep, üiden şyqty da kettı». Ar jaǧy belgılı. Dalanyŋ da, jylqynyŋ da syryn jaqsy bıletın «şombal qara» erkın bilegen aşuǧa basty. Eŋsegennıŋ jylqysy qoldy bola bastady. Tıptı, Qūdaidan keşırım sūrap, «endı tyiyldym» dep özıne-özı talai ret sert berse de, sert oryndalmady. Qaradöŋnıŋ üstınen ıs qozǧaldy. Qaradöŋ ädılet jolymen sottaluy kerek edı. Sottalmady. Zaŋdy qorǧauşylar arasynda da zaŋdy qorlauşylar bar bolyp şyqty. Tergeuşı men sottauşy organnyŋ känıgı qylmysty täjıribesı Qaradöŋdı aqtap şyqty. Qalai? «Osy sūraq menı qatty qinady. Aqyry sot täjıribesındegı «alibige» jügındım, sony tereŋırek zerdelei bastadym, – degen Qajekeŋ äŋgımenıŋ jazyluy jaily syr aqtaryp otyryp. – Eger Qaradöŋ sottalyp ketse, ol eşkımdı taŋǧaldyrmas edı ǧoi!». İä, jazuşynyŋ közdegen maqsaty basqa bolatyn.
İä, «alibidı» qarabasyna şeber paidalanǧan «ädılet ornatuşylar» Qaradöŋdı mal ūrlauǧa özderı jūmsap, ony bıldırtpeudıŋ jolyn özderı ūsyndy. «Qylmys jasalyndy» dep esepteletın mezgılde, aiyptaluşynyŋ nemese küdıktınıŋ sol mezgılde qylmys bolǧan jerden mülde basqa bır jerde bolǧanyn naqty körsetetın faktını «alibi» dep ataidy». Aidauyldyŋ Qaradöŋdı tek tüngı uaqyttarda jymyn bıldırmei alyp şyǧyp, qaita alyp keluın şeber ūiymdastyrǧan prokurordyŋ ailasy, sudianyŋ da qoldauymen, öitkenı olar ūrlanǧan maldyŋ ielerı, japa şekkenderdıŋ būltartpaityn dälelderın tükke tūrǧysyz qylyp tastady. «Özderıŋız oilap körıŋızderşı! Älgılerdıŋ osydan üş-tört kün būryn äldekım quyp ketken jylqysyn – uaqytşa oqşaulau bölmesınde bır aptadan asa uaqyttan berı qamauda jatqan küdıktı azamat Qisyqbasov qalai ūrlaidy? Ol – prokuraturanyŋ sanksiiasy boiynşa qaraŋǧy üide jatqan adam emes pe?! Būl jaiynda küdıktınıŋ özı ǧana emes, tergeu qyzmetkerı – memlekettık aiyptauşy da rastap otyrǧanyn özderıŋız estıdıŋızder. Bızdıŋ eşqaisymyz da zaŋnyŋ ütır-nüktesıne qaişy äreket jasauǧa qaqymyz joq! Iаǧni aitqanda, küdıktı dep otyrǧan adamymyzdyŋ «alibiıne» – aiǧaqty faktısıne qarsy aitar uäjımız joq». Bıttı.
Oqiǧany osylai qūruǧa jazuşyny ne itermeledı? «Suyqqa üsıgen, aptapqa qaqtalǧan, bıraq eşqaşan qyŋq etpegen» qarapaiym eŋbek adamynyŋ qylmysty ıske boi aldyruyna sebepşı bolǧan taǧdyrly jaittar, qoǧamdaǧy şyrmauyqtai şyrmalǧan keseldı äreketter jazuşyny qatty tolqytsa kerek. Bügıngı zaman ūrysynyŋ tragediiasynan saqtandyru üşın pendelık älsızdıktıŋ, lauazymdyq toǧyşarlyqtyŋ, zymysqy mınezdıŋ ışkı qatparlaryn tereŋ aşuǧa tyrysqan. Syrym zamanynyŋ tabiǧatyn tanytuǧa qalai jankeştı eŋbek etse, sol eŋbegı arqyly qazaq halqyn tūtas bır kezeŋdegı küreskerlık suretın qalai keŋ auqymda aiqyn, aişyqtai köz aldymyzǧa äkelse, şaǧyn äŋgımesı arqyly köz aldyndaǧy aiar, jemqor, aiaqşaldy mınezderdıŋ sarytap körınısterın zerdelı, tanympaz qalamgerlık şeberlıgımen solai jany küizele şeneidı. Qaradöŋge jany aşi ma, joq pa, belgısız. Bıraq keiıpkerınıŋ namys azabyn tartqany elden bıreulerdıŋ ädıletsız äreketterıne taǧy da ūrynyp qalam ba dep qoryqqanynan emes, jaŋaǧy namys azabynan qūtylu üşın qaşqany sözsız. Qalamger ol oiyn: «İä, Qaradöŋ de Qūdaidyŋ köp pendesınıŋ bırı ǧoi. Neǧylsa da baiǧūstyŋ mūndai şeşımge kelgenı – sebepsızden-sebepsız bolmaǧan şyǧar… Qaida jürse de, Alla oǧan da amandyq bersın! – delık» dep ymmen baǧdarlai bıldıredı.
Syrym BAQTYGEREIŪLY
