Keşe Täuelsızdık saraiynda «Iаdrolyq synaqtarǧa tyiym saludan iadrolyq qarudan azat älemge» halyqaralyq konferensiiasy öttı. 29 tamyz – Iаdrolyq synaqtarǧa qarsy halyqaralyq ıs-qimyl künıne orai ūiymdastyrylǧan şaraǧa älemnıŋ 70-ten astam elınen delegattar qatysty. Şara barysynda beibıtşılık pen tūraqtylyqqa jetekşılık jasap, tyŋnan jol salǧan Qazaqstan Prezidentı Nūrsūltan Nazarbaevtyŋ igı bastamalardy meŋzegen ideialary jariialandy. Şeteldık meimandar qazaq elı köşbasşysynyŋ osydan jiyrma jyl būryn jasaǧan jarqyn qadamy turaly söz ettı. Elbasyn beibıtşılık jolyndaǧy jankeştı eŋbegı üşın Nobel syilyǧyna ūsynu turaly bastama köterıldı.
Äuelı, 28 tamyz künı qazaq topyraǧyna taban tıregen şeteldık qonaqtar Kurchatov qalasyndaǧy Ūlttyq iadrolyq ortalyqqa bardy. Odan soŋ Semeige soǧyp, Semei poligony jabyluyna bailanysty mitingıge qatysty. Söitıp, el ordasy – Astanaǧa kelgenge deiın täuelsız memlekettegı hal-ahualmen, äsırese, eldı zar eŋıretken Semei poligonynyŋ tarihy men onyŋ bügıngı jai-japsarymen, halyqtyŋ synaq saldarynan tartqan azabymen tanysyp aldy.
Konferensiiaǧa kelgende, köpşılıktıŋ auzynyŋ suy qūryp, Qazaqstan Prezidentınıŋ beibıtqūmar bastamalaryn bastyrmalatyp aita bergenı de sondyqtan bolsa kerek.
Desek te, Qazaqstan Prezidentı Nūrsūltan Nazarbaev öz sözınde älemde tūraqtylyq pen beibıtşılıktı saqtau, iadrolyq qarudan bas tartyp, adamşylyqta ömır süru maqsatynda qanşama qarqyndy jūmystar jürgızılıp jatsa da, ǧalamdyq iadrolyq qauıpsızdık prosesı dinamikasynyŋ tömendeuı baiqalmai otyrǧanyn mälımdedı. Iаǧni, adamzat qauıp qūşaǧynda ömır sürude. Söz jüzınde bırqatar elder beibıtşılık jolyndaǧy bastamany qoldap, arqadan qaqsa da, ıs jüzınde qaruyn qaltasynan tastar emes.
Sarabdal saiasatker retınde būndai jaǧymsyz qūbylystardyŋ sebebın Qazaqstan Prezidentı Nūrsūltan Nazarbaev konferensiia barysynda bylaişa tüsındırdı:
«Bırınşıden, äzırge iadrolyq qaru taratpaudyŋ jan-jaqty jüielılıgı älı qalyptasyp ülgergen joq. Talapqa sai kelısımnen tys jaŋa iadroly elder tabaldyryq syrtynda qalyp otyr. Ekınşıden, osydan ekı jyl būryn AQŞ pen Resei arasynda strategiialyq şabuyldau maqsatyndaǧy qarulanudy qysqartu prosesın jaŋartatyn «Parij kelısımşarty» jasalsa da, ol iadrolyq klubtyŋ basqa resmi ökılderıne ülgı bola alǧan joq. Üşınşıden, «tabaldyryqta tūrǧan sanauly eldıŋ qoly qoiylmaǧan» degen sebeppen iadrolyq synaqtarǧa tübegeilı tyiym salu turaly kelısımşart älı küşıne engen joq. Törtınşıden, iadrolyq energetika ūlttyq baǧdarlamalaryn ǧalamdyq baqylau mäselesı älı jolǧa qoiylǧan joq. Naqty bırjaqty normalardyŋ bolmauynan elder arasynda bır-bırıne degen senımsızdık seiılmei, küdık tuyp otyr… Besınşıden, «Fukusimada» bolǧan jaǧdaidan keiın, beibıt atom nysandarynda qauıpsızdık tehnologiiasyn qamtamasyz etude artta qaluşylyq qazırgı jaǧdailarǧa sebep bolyp otyr».
Alaida, būl mäselenıŋ bärınıŋ tübı tereŋde jatqanyn atap ötken Nūrsūltan Nazarbaev iadrolyq qauıpsızdık mäselesıne ötken jyldardan bızge mūraǧa qalǧan älemdık saiasat ta kesırın tigızıp jatqanyn joqqa şyǧarmady.
Söz arasynda: «Iаdrolyq qaru – adamzattyŋ özın-özı qūrtuy. Al, suisid kez-kelgen dın boiynşa tyiym salynǧan amaldardyŋ bırı» dep atap ötken Elbasy iadrolyq qauıpsızdıktıŋ asa maŋyzdylyǧyn bylaişa tüsındırdı: «Planetada ne ömır süru kerek nemese atom bombasymen bırge janyp ketu kerek. Basqa üşınşı jol joq», – dedı ol. Sondyqtan, iadrolyq qauıpsızdık mäselesıne beitarap qaramai, BŪŪ bar küşın salyp, älem elderın iadrolyq qauıpsızdıkke şaqyryp, iadrolyq qaru taratuǧa tübegeilı tyiym sala otyryp, batyl qadamdar bastauy kerektıgın meŋzedı.
Desek te: «HHI ǧasyrda adamzat qoǧamyn energiiasyz elestetu mümkın emes. Bügınnıŋ özınde jer betınde 2 milliardtai adam elektr quatyn tūtyna almai otyr» dep mälımdegen Nūrsūltan Nazarbaev beibıt maqsatta atom öndıruge bolatynyn däleldedı. Memleket basşysy atap ötkendei, taiauda Qazaq elınıŋ transparenttık negızde 210 tonna öŋdelgen iadrolyq otyndy qauıpsız saqtauǧa tasymaldau jobasyn jüzege asyrǧan. Qazaqstandyq reaktorlardy tömen baiytylǧan otynǧa almastyru jūmystarynyŋ aşyqtyǧy da jalǧasuda. MAGATE-men bırlesıp, tabiǧi urandy esepke alu, baqylau jäne qorǧaudyŋ bıregei avtomattandyrylǧan jüiesı qūryluda.
«Qazaqstannyŋ MAGATE-ge bızdıŋ elımızde Halyqaralyq iadrolyq otyn bankın ornalastyru turaly ötınımın jüzege asyru boiynşa jūmystar täjıribede ıske qosyldy. Mıne, osy mysaldardyŋ barlyǧy da iadrolyq qarudan mäŋgılıkke bas tartqan bızdıŋ elımız üşın sözsız tiımdı. Sonymen qatar, būl basqa da memleketterge ülgı», – dedı Prezident.
Osydan jiyrma jyl būryn älemdegı elderdıŋ alǧaşqysy bolyp, Semei iadrolyq poligonyn jauyp, qūny milliardtap esepteletın qymbat, quatty qaru-jaraqtardy joiǧan, iadrolyq qarudan bas tartqan Qazaqstannyŋ Prezidentı Nūrsūltan Nazarbaev konferensiia barysynda ızgı qadamdardyŋ bastauşysy retınde madaqtaldy. Germaniia Syrtqy ıster ministrı Gido Vestervelle Nazarbaevtyŋ 1991 jyly-aq älemge ülgı bolarlyq ıs ıstegenın jäne jiyrma jyldan berı beibıtşılık pen tatulyq jolyndaǧy jūmysyn jalǧastyryp kele jatqanyn aitsa, AQŞ Kongresınıŋ müşesı Eni Faleomavaega: 1991 jylǧa deiın de, odan keiın de eşkım Nūrsūltan Nazarbaev sekıldı erlıkke bara almaǧanyn atap öttı.
«Qazaqstan Reseiden qandai zardaptar körse, Marşall araldary da AQŞ-tan sondai azap tartqan. KSRO-nyŋ Semeidı poligon astyna alyp, myŋdaǧan iadrolyq synaqtar ötkızgenı sekıldı, AQŞ-ta Marşall araldarynan sondai synaq alaŋyn aşyp, ūzaq jyldar boiy jarylystan köz aştyrmaǧan. Bıraq, qanşa jyl ötse de, Resei Qazaqstan halqyna äkelgen zardabynyŋ, AQŞ Marşall araldary tūrǧyndaryna tarttyrǧan azabynyŋ ornyn toltyrǧan joq», – dep mälımdedı Eni Faleomavaega. Sondyqtan, qanşama kedergıler men qarsylyqtarǧa tötep berıp, iadrolyq qarudan bas tartyp, jaqsylyqtyŋ jarşysy bolǧan Nūrsūltan Nazarbaevty Nobel syilyǧyna ūsynu kerek degen pıkırın bıldırdı.
Öz kezegınde söz alǧan BŪŪ-nyŋ kanadalyq ökılı Duglas Roş ta Nazarbaevtyŋ bastamalaryn qoldaitynyn jäne AQŞ prezidentı Barak Obama Nobel syilyǧyna qanşalyq laiyq bolsa, Qazaqstan Prezidentı de sonymen bırdei eŋbek sıŋırgenın mälımdedı.
Şeteldık saiasatkerlerdıŋ aituynşa, Astanada ötken jiyn ülken mäselelerdı qamtyp otyr. Sondyqtan, būl şara älemdık qauıpsızdık, iadrolyq qarudy taratpau, atomdy beibıt maqsatta ǧana paidalanu sekıldı negızgı mūratqa jetuge yqpalyn tigızedı dep senuge bolady.
Näzira BAIYRBEK
*Sübelı söz
Valentina MATVİENKO, RF Federasiia Keŋesınıŋ töraiymy:
Resei atom-energetikasynyŋ qauıpsızdıgı salasynda halyqaralyq-qūqyqtyq bazany nyǧaitudy qoldaidy. Bızdıŋ jūmysymyzdyŋ maŋyzdy baǧyty – atom energetikasyn beibıt maqsatta paidalanu jäne onyŋ qauıpsızdık problemasyn şeşu. Zamanaui älem tehnogendık jäne tabiǧi apattarmen qaqtyǧysyp keledı. Osynyŋ özı tötenşe jadailarǧa den qoiudyŋ halyqaralyq jüiesın qūru turaly salmaqty oilauǧa mäjbürleidı. Sol üşın halyqaralyq qūqyq normalary bola alatyn qauıpsızdıktıŋ bıryŋǧai standarttary boluy şart.
Eni FALEOMAVAEGA, AQŞ kongresmenı:
Älem boiynşa törtınşı orynda tūrǧan Semei iadrolyq poligonyn jauyp, Qazaqstan airyqşa batyldyq tanytty. Osy oraida el Prezidentı Nūrsūltan Nazarbaevtyŋ saiasi küş-jıgerın erekşe atap ötken jön. Bıluımızşe, sol üşın Qazaqstan halqy Elbasyn beibıtşılık salasyndaǧy Nobel syilyǧyn ūsynu bastamasyn köterdı. Alaida, osy uaqytqa deiın Nobel komitetı būl syilyqty tek iadrolyq poligondarǧa inspeksiia jasaǧan, ne bolmasa, osy salada yntymaqtastyq ornatqany üşın bergen. Iаdrolyq qaru-jaraqty saiasi tūrǧyda joiǧany üşın ondai nagrada älı bırde-bır adamǧa taǧaiyndalmaǧan. Sondyqtan men Qazaqstan halqynyŋ bastamasyna qosylyp, Nobel komitetın Nūrsūltan Nazarbaevty osy ataqpen marapattauǧa şaqyramyn.
