Jaqynda Maqsūtbek Süleimennıŋ «Alyp qara küş» atty Qaidar paluan turaly maqalasyn («İnfo-Ses», 5 şılde 2013, №26) oqyp, bıraz maǧlūmattarmen tanys boldym.
«El esındegı estelıkterdı sarapqa salsaq, Aqmola öŋırınde tuyp-ösken, esımı qazaq halqyna keŋınen tanylǧan Qajymūqan, Baluan Şolaqtardan keiın taraǧan alyp qara küştıŋ ielerı İmanjüsıp, Qaidar paluan Ospanov, Saǧanai tärızdı atalarymyz boldy ǧoi» deptı maqalada. Qaidar paluannan auyl aqsaqaldary äzıldep: «Qalqam, sen kımge tartyp küştı boldyŋ? Ata-babalaryŋda alyp qara küş ielerı bar ma edı?» dep sūraǧanda, ol: «Baluan Şolaq – naǧaşym, Qajymūqan – aǧam, olarǧa teŋ bolmasam da, olardan kem bolmaimyn dep tyrysyp jürgenım ǧoi» deidı eken.
Jazuşy Jaiyq Bektūrovtyŋ äŋgımelerı boiynşa, Qaidar paluan jiyrmasynşy jyldardan bastap Qazaqstannyŋ Soltüstık oblystarynda saiysqa tüsıp, esımı belgılı bola bastapty. 1926 jyly Qajymūqanǧa erıp baryp, Taşkent qalasynda ötken halyqaralyq ataqty paluandar küresın tamaşalaidy. 1927 jyldan bastap Qajymūqannyŋ köşpelı sirkınde küş önerın körsetedı. Petropavl, Kökşetau, Aqmola, Qaraǧandy, Atbasar qalalarynan bastap, Omby qalasyna deiın baryp, aǧasy Qajymūqannan üirengen küş önerınıŋ qyzyqty oiyndarymen halyqty taŋ-tamaşa qylady.
Kezınde Qaidar paluannyŋ küş önerın közımen körgen Qappas Jünısov degen qariia: «Aqsu altyn şahtasynda ısteitınbız. 1938 jyly kenşıler mädeniet saraiyna keldık. Bır kezde sahnaǧa eŋgezerdei, nar tūlǧaly Qaidar şyqty. Moinyna bır jıgıttı mıngızıp alypty. Kök arbanyŋ ekı jetegın şynjyrmen bailatyp, tısımen tıstep, ekı qolyn artyna ūstaǧan boiy süirep keledı. Arbanyŋ üstınde onnan astam adam tık türegelıp tūr, syiǧanynşa mınıptı. Sodan keiın ekı qolynyŋ būlşyq etterın oinatu, ony tıstetu, 20 sm şegenı 50 sm qalyŋ taqtaiǧa alaqanymen bır ūryp ūŋǧysyna deiın qaǧyp jıberu siiaqty nomerlerdı körsetkennen keiın, men aitqan avtomaşina jürgızu, tösınde tasty syndyru t.s.s. önerlerdı körsettı» – deidı.
Būl ras, men bala kezımde alyp küş iesın bırınşı ret körgen edım. Būl 1948-1949 jyldary nauryzdyŋ şamasy bolu kerek. Bızdıŋ Qorǧaljyn audanyna qarasty «Keŋbidaiyq» sovhozynyŋ klubynda «Qajymūqannyŋ şäkırtı ärı jienı Qaidar degen paluan keşte klubta oiyn körsetedı» degen habardy estısımen, sonda bardyq. Halyq köp jinaldy. Balalarǧa oryn timeidı, sahnanyŋ aldyndaǧy bos jerge otyramyz.
Bır uaqytta sahnaǧa ūzyn boily, alyp denelı, batyr tūlǧaly, būlşyq etterı oinaqşyǧan, zor adam şyqty. Auyldyŋ denelı, ūzyn boily dep jüretın adamdary myna paluannyŋ iyǧynan ǧana keldı. Menıŋ mūndai adamdy körıp tūrǧanym bırınşı ret edı. Sol kısınıŋ beinesın tura Qajymūqan atamyzdyŋ suretıne ūqsatamyn.
Sahnaǧa şyǧyp, paluannyŋ ne aitqany esımde qalmapty, bır kezde ekı qolyn şyntaǧynan bügıp joǧary qarai köterıp tūryp, qol, keude, tös būlşyq etterın oinata bastady. Būlşyq etterı kesek ettei, bölek-bölek ekenın, olardyŋ jiyrylyp-sozylǧanyn körıp taŋ qaldyq. Sodan keiın taŋqalarlyq oiyn körsettı. «Osy auyldyŋ myqty degen jıgıtterı menıŋ keŋırdegımdı şamalaryŋ jetkenşe qysyŋdar» dedı. Mūndai ūsynysqa köpşılık abyrjyp, batyldary barmap edı, özı «qoryqpaŋdar, kelıŋder» degen soŋ eldıŋ arasynda bas paluanǧa şyǧyp jürgen Äkpar Rahymbekov pen Nikolai Şeherev degenderdı halyq qolqalap ortaǧa şyǧardy. Qaidar paluan sahnanyŋ ortasynda tūryp, äuelı Nikolaiǧa, sodan keiın Äkparǧa alqymynan keŋırdegın qystyrdy. Sonda: «taǧy da, taǧy da, qattyraq qysyŋdar» dedı. Sodan basyn būryp qalǧanda ekeuınıŋ de qoldary op-oŋai moinynan bosap kettı.
Kelesı körsetkenı – ekı bılegıne ekı postromkany (jetektıŋ ornyna paidalanatyn qalyŋ qaiys) ılıp alyp, ekı jaǧyna on-onnan jiyrma adamǧa ūstatyp tūryp: «myqtap ūstaŋdar, myqtap ūstaŋdar» dep, bärın jalǧyz özı süirep kettı.
Auyldaǧy mal qora qaqpasynyŋ bır jaǧyn äkelıp qoiǧan eken, özı şalqasynan jatyp, sony aiaq-qolymen tırep tūryp, üstıne tolǧanynşa adamdardy şyǧaryp (şamasy 15-20 adam bolu kerek) joǧary-tömen köterıp-tüsırdı. Paluannyŋ «Men Qorǧaljynnyŋ balyǧyn aulap jatyrmyn» degen sözı esımde qalypty.
Sodan keiın keudesıne ekı kısı äreŋ köterıp äkelgen tasty qoiyp, ülken balǧamen (kuvalda) ūryp syndyrtty, bılegıne juan sym temır – lomdy orady. Äsırese, esımde qalǧany relstı alyp kelıp, basyna qoiyp, ekı jaǧynan (8-10 adam ǧoi deimın) basyp maiystyrǧanda basynda relstıŋ daty jolaq bolyp qalǧany köz aldymda. Şaşyn ūstaramen tyqyrlap alyp tastaǧan eken.
Kelesı künı mal qoranyŋ ekı qaqpasyn da tösep, özı astynda şalqasynan jatyp, polutorkany üstınen jürgızdı. Rulde Vasilii Stepanov degen şofer edı, däl üstıne kelgende tejegışke (tormozǧa) basyp toqtai qaldy, körıp tūrǧan halyq aiqai salyp, tez jürıp ketuın talap ettı. Avtomaşina üstınen tüsıp, qaqpalardy alǧannan keiın Qaidar paluan eş jaraqatsyz aman-esen tūrdy.
Būlardan basqa da ärtürlı oiyndar körsettı ǧoi. Köp uaqyt ötkendıkten, jas kezımde körgendıkten bolar, keibıreulerı ūmytylyp qalypty.
Bır este qalǧany: qystyŋ künı bolsa da ūzyn küzgı qara paltomen, aiaǧyna jünnen toqyǧan şūlyq kigen, rezeŋke galoşpen jüretın. Ülkenderden «Nege aiaǧyna aiaq kiım kimeidı?» dep sūraǧanymyzda: «Būl kısınıŋ aiaǧyna şaq keletın aiaq kiım bolmaidy, sondyqtan razmerı eŋ ülken 50-şı goloşqa ūltaraq salyp kiedı eken» dep estıdık.
Bostan ŞAHMANOV
