Nemenege jetıstıŋ bala batyr,
Qariialar azaiyp bara jatyr?..
Mūqaŋ (Mūqaǧali) osylai jyrlapty. Tarihtyŋ tırı kuägerlerınıŋ qatary rasynda sirep bara jatqanyn bırımız sezsek, bırımız bas auyrta bermeitınımız de şyndyq-ty. Qūlaqqa oǧaştau estıletın Qarttar üiın de osyndai atauly künderde eske alatynymyz bar. Bız de söitkenbız. Mekeme basşysy Kenjebolat Saparūlynyŋ pıkırı basqa oiǧa süiredı sanany: «Bız – qyzyqpyz. Qarttar künı – dumandatatyn mereke emes. Būl – qoǧamnyŋ qazynasy, aqyldyŋ dariiasy dep bıletın qariialarǧa taǧzym etudı eske salatyn kün…»
Türlı taǧdyrlar toǧysy
Resmi atauy – Qarttar men mügedekterge arnalǧan medisinalyq-äleumettık mekemesı. El arasyna «Qarttar üiı» atymen sıŋısıp ketken. Elordadaǧy būl mekemenı osydan bırneşe jyl būryn Elbasynyŋ özı baryp, saltanatty jaǧdaida aşqanyn mūndaǧy tūrǧyndar maqtanyşpen aitady älı künge. Ras, jaǧdailary barynşa jasalǧan qarttar men mügedekterdıŋ. Endı mekeme direktorynyŋ joǧarydaǧy pıkırın jalǧastyrsaq. «Qazaqta Qarttar üiı qai zamanda bolypty?.. Keŋestık zamannyŋ täbärıgı ǧoi būl. Dese de, kerek mekeme. Öitkenı, bügıngı qoǧam özgerek. Bızde türlı taǧdyrlar toǧysqan. Auyr häm ökınıştı. Men keide Qarttar üiıne qazynaly, dualy qariialar tek bas qosu üşın ǧana jinalsa ǧoi armandaimyn. Äŋgıme-düken qūryp, keŋes jasap, uaqyttaryn qyzyqty, maǧynaly ötkızu üşın ǧana kelse ǧoi. Jäne osy baǧytta jūmys ta jasap jatyrmyz. Qazırdıŋ özınde kündızgı uaqytta ǧana kelıp, osyndaǧylarmen söilesıp, qoiyn-qoltyq aralasyp, keş bata bala-şaǧalarynyŋ ortasyna baratyndar jeterlık» deidı Kenjebolat Balişev.
Ortaq üide – ömırden opyq jegender
Mekemenıŋ psihology Erkın Däueşūly da qarttardyŋ ışkı tynysynan syr tartqan. «Nesın jasyramyz, Qarttar üiı qamqorlyǧyndaǧylardyŋ basym köpşılıgı ömırde qate basyp, opyq jegender. Alaida, zaman qūbylysy, qoǧam tüitkılderı mūndaǧylardy alaŋdatady. Oilaryn qosyp, pıkır aitqylary keledı. Men şama-şarqymşa közı aşyq qariialardyŋ ūsynystaryn, aqyldaryn qaǧazǧa tüsırıp, baspasözge berıp tūram» deidı ol.
Naqtyly körsetkışterge jügınsek, mekeme qanatynyŋ astyna alǧan üş jüz otyzdai azamattyŋ jetpıske juyǧy mūsylman bauyrlarymyz. Jüzge tarta mügedek bar. Qalǧandaryn qarttar tolyqtyrady. Psihologtyŋ aituynşa, tūraq tapqandardyŋ denı aǧaiyn-tuystan ada qalǧan, ūl-qyzynan meiırım tappaǧan.
Qarttar üiınde aşylau bır şyndyqtyŋ bary ras. Bır kezderı jai-küiı bolmai, äbırjıp, kezbe halge tüsken adamdar mūndaǧy «semızdıktı» kötere almai, türlı oǧaş mınezder şyǧaratyn körınedı. Alaida, egde tartqan jandy tärbiege köndıru qiynnyŋ qiyny. Sondyqtan mekeme qyzmetkerlerınıŋ jūmysy oŋai emes ekenın tüsınuımız kerek. Al älgı «semızdıktıŋ» törkının Erkın Däueşūlynyŋ myna sözınen ūǧynuǧa bolady: «Mūnda jasalǧan jaǧdai keibır demalys oryndarynda joq».
Qalqaman ataidyŋ ǧibraty
Temekısın qūşyrlana soryp, auyr oida tūrǧan ataimen söilesudıŋ sätı tüsken. Qalqaman Jünısūly. «Täŋır qosqan qosaǧym bırneşe jyl būryn o düniege qaitty. Bala-şaǧamyz joq edı. Menıŋ meiırbanym osy meken bolyp tūr» deidı ol. Ūzaq jyldar traktorşy, şopan bolǧan eken. Bügıngı buynǧa aitary da köp. «Elde bolyp jatqan är özgerıstı, jaŋalyqty qūr jıbermeimın. Teledidardan, gazetten, jurnaldan körıp, oqyp otyramyn. Jaqynda Prezident älgı «eŋbek qoǧamyna jiyrma qadam» maqalasyn jariialady ǧoi. Köp oilandym sodan soŋ. Bügın tehnikanyŋ zamany desek te, käsıbı barlardyŋ däurenı tuady eken ǧoi. Keiıngı jastarǧa aitarym da sol menıŋ, bır ıstıŋ qūlaǧyn ūstau qajet. Nesıbeŋdı aiyryp, näpaqaŋdy üzbeidı» dep bır aqtaryldy qariia.
«…Ereimentaudy saǧynam. Kındık qanym tamyp, talai ǧūmyryma kuä bolǧan ölke ǧoi. Qatarlastarym sirese de, bar älı. Bır baryp qaitatyn uaqyt bolǧan tärızdı». Qalqaman atai osyny aitty da, taǧy bır tal şylymyn tūtatyp jatty. «Jaman ädet bolsa da, orystardyŋ üiretkenı ǧoi» deidı onysyn…
Ashat RAIQŪL
