«QARAÖTKEL» KÖNE QORYMY – QALA TARİHYNYŊ BIR TARMAǦY

Bügıngı taŋda Astana qalasynda respublikalyq maŋyzy bar jyljymaityn tarih jäne mädeniet eskertkışterınıŋ sany ekeu. Al, jergılıktı maŋyzy bar jyljymaityn tarih jäne mädeniet eskertkışterı – 45. Onyŋ on ekısı arheologiialyq eskertkış bolyp tabylady. Qala qūrylysy jäne säulet eskertkışınıŋ sany – otyz üş. 2010 jyly «Jas-tar» şaǧyn audany aumaǧyndaǧy köne mūsylman ziratyna Astana qalasy äkımdıgınıŋ qaulysymen Qala qūrylysy jäne säulet eskertkışı märtebesı berıldı. Mädeniet basqarmasy Tarih jäne mädeniet eskertkışterın qorǧau jönındegı bölımnıŋ tıkelei bastamasymen qoiylǧan «Qaraötkel» atauyn qalalyq komissiia qoldady. Al, 2011 jyly Mäslihattyŋ şeşımımen qorǧau aimaǧy men qūrylysty retteu aimaǧynyŋ şe­karalary bekıtılıp, «Qaraötkel» ziraty maŋyna «Qorǧau taqtasy» ornatyldy.

… 1990 jyldardyŋ soŋynda el auzynda «qaladaǧy osynau köne ziratty sürıp tastap, or­nyna, jaŋa bır kürdelı qūrylys nysanyn tūrǧyzady-mys» degen söz jeldei estı. Köpşılık būl qauesetten tıksınıp qaldy. Ärı, būl ziratta tek qazaq qana emes, tatar, şeşen, inguş balalarynyŋ ata-babasy ja­tyr. Qazaq salty boiynşa, mäiıttı mazalamauǧa tyrysady. Sol maqsattaǧy tapqan uäj be eken, «būl qorymda oba auruynyŋ oşaǧy bar, ony qozǧasa, qalaǧa ındet taraidy eken» degen söz taǧy gu ete qaldy.

Solaişa, būl mäsele resmi sipatty äŋgımeden syrtqary, eldıŋ öz arasynda bır köterılıp, bır basylyp jürgen. 2008-2009 jyldan bastap elordanyŋ mädeni reŋı ene bastady. Mıne, osy uaqytta Astana äkımdıgı eskı zirattyŋ qalanyŋ mädeni-tarihi maŋyzyn baiytuǧa sebı, orny men ülesı baryn aŋdap, jergılıktı bilık deŋgeiınde atqaruǧa tiıstı şaralardy şūǧyl qolǧa aldy. Zirattyŋ Qaraötkel aumaǧynda oryn tepkenın eskergen tarihşylar oǧan «Qaraötkel» degen resmi atau berıp, alaqandai aqpardan aryǧa asyp körmegen, būryn-soŋdy hattalmaǧan derekterdı jinastyryp, jergılıktı maŋyzy bar tarihi eskertkış retınde qorǧauǧa aludy kün tärtıbıne qoidy. Ol üşın eŋ aldymen zirattyŋ qorşauyn jöndep, qorymǧa ǧylymi-zertteu jūmystaryn jürgızu qaperge alyndy.

Ärine, būǧan deiın osynau igılıktı ıstı atqaruǧa jekelegen qoǧamdyq ūiymdar tarapynan niet bıldırılgen. Bıraq, amal ne, aiaqsyz qala bergen.

Osy jyldyŋ şılde aiynda Astana qalasy äkımınıŋ saity­na «Ruh» qoǧamdyq qorynyŋ atynan jäne elorda tūrǧyny Salman Gusarievten «osy ziratta jatqan ata-baba ruhynyŋ qūrmetıne jäne qazaq halqynyŋ meimandos peiılıne degen ıltipatpen Astana qalasy aumaǧyndaǧy köne zirattyŋ qorşauyn jaŋartu jūmysyn jürgızuge sızdıŋ rūqsatyŋyzdy sūraimyz» degen mazmūndy ūsynys-hat tüstı.

– Men özım de 2006 jylǧa deiın osy zirattyŋ köneden kele jatqanyn bılgenım joq. Būl jerde bızdıŋ äuletten tarap, erterekte dünieden ötkender jatyr. Atamyz, äjemız jäne ekı aǧamyz ben ekı äpkemız jerlengen. Basyn qaraityp, qūlpytas qoiǧanbyz. Oraza ait kezınde baryp Qūran baǧyştap tūrdyq. Eŋ alǧaşqy qūlpytasty tegımız bır Gu­sariev Savarbek Saadūly qoiǧan. Ol 1964 jyly Kavkazǧa qonys audardy. Ata­mekenge ketpes būryn, 1962 jyly äkesı Saadqa qūlpytas qoidy. Sol qūlpytasty ekınşı ret, 1975 jyly Savarbektıŋ ūly Hamzat jaŋalady. Al, «Qaraötkel» ziratynyŋ qorşauyn jaŋǧyrtu turaly oidy eŋ alǧaş Savarbektıŋ ūly, menıŋ Mäskeude tūratyn nemere aǧaiym Mihail Gu­sariev aityp edı. Sonymen, ol kısı qarjylai kömek jasa­dy. Ziratty qorşap, tal egıp, abattandyrudy «Täkejanov» jeke käsıporny jürgızdı, – dedı käsıpker Salman Gusariev.

Būl ıstıŋ basy-qasynda S.Gusarievtıŋ özı jürdı. Olar būl jūmysty şıldenıŋ 9-y künı bastaǧan. Qazannyŋ aiaǧynda tämamdaimyz degen. «Aryq aityp, semız şyqty», bügınde qorşau tolyq jasalyp bıttı. Üş jüzge tarta aǧaş egıldı.

Elordadaǧy köne mūsylman ziratyn jaŋalauǧa kömek etken Mihail Savarbekūly – Aqmolanyŋ tumasy, Jam­byl Tehnologiia jäne jeŋıl önerkäsıp institutynyŋ tülegı. Bügınde Mäskeude tūrady. Reseidegı sanauly asa däulettılerdıŋ bırı.

… Astanada köne ziratty būzady eken degen sybystan seskengen Gusarievter ata-ba­basy men tuystarynyŋ mäiıtın köşırıp, İnguşetiiaǧa aparyp jerlemek nietın aitqanda, osy jaqtaǧy moldanyŋ «mäiıttı mazalamaǧandaryŋyz jön» degen sözıne toqtady. Osydan ekı-üş jyl būryn Mäskeuge barǧan saparynda Salmanǧa aǧasy Mihail Astanadaǧy köne zirattyŋ qorşauyn jaŋartyp, mümkındıgınşe abattandyruǧa qol ūşyn beru turaly ūsynys aitty. Solaişa, Salman «Ruh­pen» bırıgıp, Astana qalalyq äkımdıgıne hat tüsırdı.

– Äkımnıŋ atyna osy hat tüsken soŋ, Mädeniet basqarmasynyŋ basşylyǧy «Täkejanov» qūrylys kompaniiasynyŋ jetekşılerımen kezdestı. Jüzdesude ziratty qorşau barysyn­da onyŋ ışkı mazmūnyna zaqym keltırmeudı, atap aitqanda, qūlpytastarǧa zalal keltırmeuge, özgerıs jasamauǧa, eŋ bastysy – süiekterge tiıspeu turaly talaptar aityldy, – dedı Tarih jäne mädeniet eskertkışterın qorǧau jönındegı bölımnıŋ qyzmetkerı Kämila Qoqymova.

Sonymen bırge, äkımdık tara­pynan «Qaraötkel» ziratyna ǧylymi zertteu jūmystaryn da qatar jürgızu eskerıldı. Bügınde L.Gumilev atyndaǧy Euraziia ūlttyq universitetı janyndaǧy Kemel Aqyşev atyndaǧy Arheologiia institutynyŋ ǧalymdarynan ǧylymi-zertteu toby jūmys ıstep jatyr.

Zertteuşıler «Qaraötkel» mūsylman ziratynyŋ 1609–1962 jyldar aralyǧyn qamtitynyn anyqtady. Būl qorymda Täuke hannyŋ ūly Sämeke, Aqmolanyŋ negızın qalauşy aǧa sūltan Qoŋyrqūlja Qūdaimendin, Bögenbai, Qabanbai, Kenesa­ry, Amangeldı batyrlardyŋ sarbazdary, köpes Baimūhamed Qosşyǧūlov, dını mūsylman halyqqa belgılı Samarqan, Būhar, Qazan qalalarynda tuǧan qairatkerler jerlen­gen degen derekter bar. Arab, parsy, töte jazumen jazylǧan qūlpytastar belgılı.

– Qazırgı taŋda 2169 qūlpytas saqtalǧan eken. Keibıreuınıŋ aty-jönı ki­rillisamen qazaqşa jazylǧan. Arab qarpımen jazylǧan, parsyşa tüsırılgen qūlpytastardyŋ jazuyn bügıngı taŋda Almatydaǧy Şyǧystanu institutynyŋ mamandary oqyp, saralap jatyr. Ol saraptama qolǧa tigen soŋ, zirattaǧy adamdardyŋ aty-jönı taǧy da aiqyndalatyn bolady. Köptegen qūlpytastar synǧan, bülıngen nemese keibıreuındegı jazudy jel men qūz şaiyp, öşıp qalǧan. Nemese keibır ärıpterı tüsıp, marqūmdardyŋ aty-jönın anyq oqu mümkın emes. Zerttelıp jatqan mälımetter anyqtalǧan soŋ, Esep kartochkasyn tüzıp, «Qaraötkeldıŋ» tolyq karta­syn jasaimyz. «Qaraötkel» mūsylman ziraty jönındegı alynyp jatqan mälımetter bolaşaq ǧylymi zertteulerdıŋ ırgetasy, alǧaşqy derekköz bolyp tabydady. Osyǧan deiın mūnda ekı myŋ qaraly adam jerlengen dep kelgen. Bızdıŋ zertteulerımız boiynşa, on myŋǧa juyq adam jerlen­gen boluy mümkın. Tek ekı myŋnan astamynyŋ basyna qūlpytas qoiylǧan. Mūnda ata-äjelerınıŋ nemese basqa jasy ülken tuystarynyŋ aiaq jaǧyna qoiylǧan jas balalardyŋ da mäiıtı bar. Olardyŋ bärıne bırdei belgıtas qoiylmaǧandyqtan, keibırınıŋ aty-jönın tolyq anyqtau mümkın emes. Käzır 262 adamnyŋ aty-jönı anyqtaldy, – dedı ǧylymi toptyŋ zertteuşısı Euraziia ūlttyq universitetınıŋ aǧa oqytuşysy Serǧazy Säkenov.

– «Qaraötkel» ziratynyŋ kürdelılıgınen bız ärtürlı zert­teu täsılın qoldanamyz. Arheologiialyq jäne arheologiialyq-topologiialyq jıkteu, sonymen qatar, etnografiialyq täsıl arqyly anyqtau jasap jatyr­myz. Arheologiialyq zertteu ädısı arqyly 2169 qūlpytastyŋ tört türlı sipatyn anyqtadyq. Būl zertteudıŋ qūndylyǧy son­da – «Qaraötkel» ziraty köne degenımızben, ädettegıdei, saq, ǧūn däuırı emes, ärı ketse, türkı, berısı qazaq elı turaly tari­hyn tanimyz. Öitkenı, mūnda qazaq saltyndaǧy qūlpytastyŋ tört türı kezdesedı. Tört jüz jyldan berı kele jatqan osy ziratta är zamanǧa laiyqty jerleu salty men qūlpytas qoiu ürdısı baiqalady. Qūlpytas jasalǧan materialdar­dan marqūmnyŋ qai zaman­da ömır sürgenın anyqtauǧa bolady. Jäne qūlpytas qoiu saltynan qai kezeŋde qoiylǧanyn bıluge bolǧandai. Mäselen, altailyqtar men qypşaqtardyŋ jäne qazaq rularynyŋ mäiıttı qoiu ürdısın köruge bolady. Sondai-aq, bır taŋǧalarlyǧy – zirattyŋ är-är jerıne qoiylǧan qūlpytastardan bırkelkı jazu mänerın tanydyq. Soǧan qarap, erterekte qazaq jerınde ziratqa jazu jazatyn şeberler nemese tūtas bır şeberhana jūmys ıstegen degen toqtamǧa keluge bolady. Būl da bolsa, qazaq tarihynyŋ bır paraǧy, – dedı Arheologiia jäne et­nologiia kafedrasynyŋ aǧa oqytuşysy, ǧylymi-zertteu toby jetekşılerınŋ bırı Alek­sei Sviridov.

Demek, tarihşy K.Qoqymovanyŋ aituynşa, «Qaraötkel» ziraty Astana tarihynyŋ, tıptı Aqmola öŋırı tarihynyŋ tūnyp jatqan bır kömbesı» boluy kerek. Olai bolsa, Arqa öŋırındegı qazaq mädeni mūrasynyŋ bır tarmaǧy «Qaraötkel» qorymynda jatqanynda şäk keltıruge bolmas…

Rauşan

TÖLENQYZY