Älemdegı ärbır eldıŋ özındık jürıp ötken joly men tarihy bar. Olardyŋ barlyǧy memlekettıŋ qūryluy men qalyptasu üderısterın basynan ötkergen. Mäselen, AQŞ, Fransiia elderı de örkeniettı qoǧamǧa säikes «Prezidenttık bilık institutyn» qūryp, saiasi modernizasiia jasaǧan.
Al, bızdıŋ elımızde «Prezidenttık bilık instituty» qaşan qūryldy jäne zamanaui talaptarǧa sai qalai jasaqtalyp damydy degen mäselege kelsek. Elımız täuelsızdık alar şaqta uaqyttyŋ qoiǧan talabyna, zamannyŋ aǧymyna sai memlekettı basqarudyŋ jaŋa jüiesın qūru jäne qalyptastyryp damytu qajet boldy. Mıne, däl osy tūsta Qazaqstandaǧy saiasi elitanyŋ aldyna kürdelı mäselenı şeşu mındetı qoiyldy.
Elımızde 20 jyl būryn bastalǧan demokratiialyq qaita qūrular, saiasi jaŋarular nätijesıne el bolaşaǧy täueldı edı. Sondyqtan osy baǧytta jasalǧan alǧaşqy qadam 1990 jylǧy 24 säuırde Prezident qyzmetın endıru turaly şeşımnıŋ qabyldanuy desek qatelespeimız.
HH ǧasyrdyŋ 90-jyldaryndaǧy jahandyq üderısterdıŋ tereŋdei enuımen bırge düniejüzınde oryn alǧan jaŋalyqtardyŋ bırı – keŋestık sosialistık respublikalar odaǧy (KSRO) ışkı qūrylymdyq şielenıster bükıl älemdegı auqymdy özgerısterdı tezdettı. KSRO-da azamattardyŋ būrynǧy keŋestıkterdegı, iaǧni tūtas keiıptegı daǧdylanyp, aŋyz bolyp kelgen közqarasy, odaqtas elderge adamdardyŋ ömırge degen beiımdılıgı, demokratiialyq qūrylys pen naryqtyq ekonomikaǧa erkın boilauy, būqaralyq aqparat qūraldarynyŋ täuelsızdıgı men bilıktıŋ sailanbalyǧy ömırdıŋ barlyq salasynda qalyptasa bastady.
90-jyldardyŋ ortasyna qarai jalpy qoǧamdyq ömırde qaita qūrular oryn alyp, halyq şaruaşylyǧynyŋ barlyq salasyna jaŋa özgerıster ene bastady. Mūndai jaŋa özgerısterdı Qazaqstannyŋ ziialy qauymymen bırge tūŋǧyş prezidentımız N.Ä.Nazarbaev qabyldap jüzege asyrdy. Söitıp, Qazaqstan tarihynyŋ jaŋa kezeŋı bastaldy. Osy oraida Elbasy N.Ä.Nazarbaevtyŋ: «Damu strategiiasyn ūlttyq memlekettık erekşelıkterımızdı, saiasi tarihymyz ben mädenietımızdıŋ özındık sipattaryn, keŋestık jüieden qalǧan steoriotipterdı, etnikalyq dästürlerımızdı, örkeniettık-mädeniettık aiamyzdy tügel eskere otyryp özımız anyqtauymyz qajet» deuı är azamat sanasynda el taǧdyryna, el bolaşaǧyna qatystylyq sezımın ūialatty.
KSRO-nyŋ ydyrauynan bügıngı Qazaqstan tarihynyŋ jaŋa betı aşylyp, ötpelı kezeŋ bastaldy. Osylaişa egemendıgın alǧan Qazaqstan üşın totalitarizm būǧauynan demokratiialyq qoǧamdyq qūrylysqa ötu basty mındet bolyp tabyldy. Sonymen, Qazaqstandaǧy jaŋarular negızı – täuelsızdıgı men egemendıgı. Al qoǧamdyq qūrylysty modernizasiialaudyŋ basty özegı demokratiialyq reformalar dep tūjyrymdauymyzǧa negız bar. Elımızdegı özgerıster erekşelıgı – töŋkerıs arqyly emes, beibıt, evoliusiialyq jolmen jüzege asty.
Kezınde, 1991 jyly Prezident N.Ä.Nazarbaevtyŋ: «…Bızdıŋ mındetımız – adamzat jinaǧan täjıribenı eskere otyryp, bızdıŋ respublikanyŋ köpūltty halqynyŋ müddelerı men erekşelıkterın barynşa eskeretın öz jolymyzdy ızdep tabu», – dep anyqtauy Qazaqstannyŋ damu jolyn taŋdauynda özındık röl atqarǧany sözsız.
1990 jyly 25 nauryzda ötken QazSSR-ınıŋ 12-şı şaqyrylymdaǧy Joǧarǧy Keŋesıne sailau nauqanynda anyq baiqaldy. Joǧarǧy Keŋes sailauyna būryn-soŋdy bolmaǧan joǧarǧy bäsekelestık tän boldy. Osy atalǧan deputattardyŋ bırınşı sessiiasynda 1990 jyldyŋ 24 säuırınde ūzaq pıkırtalastan keiın deputattardyŋ basym köpşılıgınıŋ qoldauymen «Qazaq SSR Prezidentı qyzmetın taǧaiyndau jäne Qazaq SSR Konstitusiiasyna (Negızgı Zaŋyna) özgerıster men tolyqtyrular engızu turaly» Qazaq SSR-ınıŋ zaŋy qabyldandy.
1990 jyly 24 säuırde joǧarǧy Keŋeste zaŋ qabyldaǧannan keiın, Prezidenttı sailauda jasyryn dauys beruge qatysqan 335 deputattyŋ 317-sı N.Ä.Nazarbaevty qoldap, 18-ı qarsy dauys berdı. Nätijesınde N.Ä.Nazarbaev Qazaqstannyŋ tūŋǧyş prezidentı bolyp sailandy. N.Ä.Nazarbaevty būl joǧarǧy lauazymdyq qyzmetke Qazaqstan Kompartiiasy Ortalyq Komitetınıŋ 21-plenumy bırauyzdan ūsynǧan bolatyn. Bıraq būl kezeŋde Prezidenttık institut turaly aitu erterek edı. Tek Prezident qyzmetı engızılıp, Prezident Joǧarǧy Keŋespen sailandy.
Prezident märtebesı men ökılettıgın anyqtau barysyndaǧy kelesı maŋyzdy qūjat – 1990 jyly 25 qazanda qabyldanǧan Qazaq SSR Memlekettık egemendıgı turaly Deklarasiia. Deklarasiiada alǧaş memlekettık bilık bölınısı jariialandy. Zaŋ şyǧaruşy bilık – Joǧarǧy Keŋeste, Prezident – Respublika basşysy jäne onda eŋ joǧary ökımdık-atqaruşy bilıktı ielendı.
1991 jylǧy 16 qazandaǧy Joǧarǧy Keŋestıŋ kezekten tys VI sessiiasynda Qazaq KSR Prezidentın sailau turaly zaŋ qabyldanyp, osy jyldyŋ 1 jeltoqsanyna prezidenttık sailau taǧaiyndaldy. Zaŋǧa säikes Prezidenttı sailau joly özgertıldı. Söitıp 1991 jyly 1 jeltoqsanda Qazaqstan Respublikasynyŋ azamattary qazaqtyŋ myŋjyldyq tarihynda tūŋǧyş ret öz Prezidentın bükıl halyq bolyp sailady.
Qorytyndylai aitsaq, elımızdegı «Prezidenttık bilık instituty» özındık damu evoliusiiasyn basynan keşırdı. Zaman talabyna sai demokratiialyq özgerıster men qatar örkeniettı qoǧamǧa qadam basqan elımız özınıŋ tarihi taŋdau jolyna tüstı.
