Qazaqta on sausaǧynan öner tamǧan qolöner şeberlerı az bolmaǧan. Degenmen, solardyŋ köbı özderı jasaǧan baǧa jetpes qūndy dünielerın kündelıktı tūrmysta qoldanumen şektelgen. Al, M.Äuezovtıŋ «Abai jolynda» atalatyn kiızşı Bisekenıŋ ūly Nūrlan kiız jabdyqtaryn Fransiiaǧa deiın aparsa, onyŋ jūbaiy Qaliman Mäskeude ötken onkündıkke qatysyp, qazaq önerın küllı Keŋester Odaǧyna paş etıptı. Olardyŋ ortanşy qyzy jazuşy Zeiın Şaşkinnıŋ jary Märiiam Nūrlanqyzy Astanada tūrady degendı estıgen soŋ, «apama da baraiyn» dep köneközben kezdesuge asyqtyq. Seksen bestegı qariiamen jüzdesıp, äŋgımeleskennen keiın bıraz jaiǧa qanyqtyq.
Äjeidıŋ äŋgımesı
«Kiızşı Biseke – menıŋ atam. Özım ol kısını körgen joqpyn. Bıraq, äke-şeşemnen estuımşe, atamyz Semeidıŋ ataqty baiy bolǧan körınedı. Özı kiızşılıkpen ainalysyp, keiın kiızden jasalǧan būiymdar şyǧaratyn zauyt aşyp, önımderın jer-jerge aparyp, Reseige de ötkızıp jüredı eken. Qazaqşa-orysşa sauatty atamyzdyŋ orysşany üirenuıne beitanys bır äieldıŋ yqpal etkenın bılemın. Orys auylynda ösken älgı kelınşek orysşaǧa sudai, mülde aksentsız söileitın. Atamyz sol äieldı toqaldyqqa alyp, bır jaǧynan audarmaşy retınde qasynan tastamai, saparlarǧa barǧanda ünemı özımen bırge ertıp jüretın bolǧan. Sol da äser etken şyǧar, atamyzdyŋ ısı örge domalap, uaqyt ötken saiyn bailyǧy eselene tüsedı. Beiseke jaiynda bar bıletınım osy ǧana» dep bır qaiyrdy äŋgımesın Märiiam Nūrlanqyzy.
– Äkem Nūrlan da osal adam bolmaǧan. Jiyrmasynşy ǧasyrdyŋ basynda Semeide sauda-sattyq ısımen ainalysqan bai saudager, ırı finansist, dos-jarany köp, qoly aşyq, bıraq, mınezı qatty, äsırese, ekı söilegen adamdy qaityp maŋyna jolatpaityn bolypty. Anamyz Qalimannyŋ aituyna qaraǧanda, äkemız sauda-sattyqpen ainalysa jürıp dünienıŋ tört būryşyn tügel aralaǧan sekıldı. «Serı jıgıt» atanǧan ol, öner dese ışken asyn jerge qoiypty. Semeidegı üige änşı Ämıre kelıp, talai toi-duman ötken, İsa aqyn jeldırme jyrlaryn oqyǧan. «Nūrlannyŋ är sapary bır dastan edı ǧoi, şırkın! Bärınen būryn Fransiiadan erekşe köŋıl-küimen oraldy. «Qaliman-au, sondai keremet, üş ūiyqtasaŋ da, tüsıŋe kırmeidı. Netken sūlu qala!» dep Parijde bolǧan künderınen alǧan äserın aityp tauysa almaityn». Anam osylai dep aityp otyratyn. «Sol zamanda Fransiiaǧa baryp jürgen äkem tegın adam emes qoi» dep oilaimyn men de.
Bıraq, men özımdı «baidyŋ qyzymyn» dep sanaǧanym da joq, men bailyqty körgem de joq. Kerısınşe, asa qiyn kezeŋderdı basymnan keşken adammyn. Kämpeskenı kördım. Aşarşylyqty bastan ötkerdım, ol az deseŋ, soǧys kezınde tylda jan aiamai eŋbek ettım.
On ekı-on üştegı kezımız. Oqyp jürıp maidanǧa şūlyq, qolǧap, t.b. toqimyz. Jaz şyǧysymen kolhozǧa alyp ketedı. Onda qyrmanǧa baryp jūmys ısteimız. Auyr-auyr qaptardy arqamyzǧa salyp beredı, sony aparyp basqa bır jerge tüsıremız, odan qalsa masaq teremız. Qiyndyqtan bır köz aşpadym. Bala bolyp erkeleu, alaŋsyz asyr salyp oinau degen bızdıŋ maŋdaiymyzǧa jazylmaǧan. Pälenşenıŋ qyzymyn dep aituǧa qoryqtyq qoi. Auzymyzdy baǧyp söiledık. Tym jas boldym. Köp närsenı tüsınbedım. Köşedegı balalar «baidyŋ qyzyna – ölım!» dep, tas atqylap, jürgızbeitın. Beinettene jürıp, qiyndyqqa moiymai, oqyp, tyrysyp, qatarymyzdan qalmai, äiteuır, adam boldyq qoi. – Janarynan tamşylaǧan möldır monşaqtar äjeidıŋ äjım basqan jüzın juyp jatty. Ūzaq ünsızdıkten soŋ, äjei äŋgımesın qaita jalǧady.
Semeide astyn kırpışten, üstın aǧaştan salatyn üiler erekşe sänge ainalypty bır kezde. Äjeidıŋ aituynşa, üstıŋgı aǧaşy janyp ketıp, astyŋǧy qabaty qalǧan sol üi arada jüz jyldan astam uaqyt ötse de, osy künge deiın bar eken. Onda qazır tuystary tūrady. «Äkemızdıŋ tanymaldyǧy sonşalyq, sol tūsta būl köşeden tittei de bolsyn ışıp alǧan adamnyŋ jüruıne rūqsat etılmegen eken. Tärtıp solai bolǧan» dedı äjei. – Talai-talai atpal azamattar, qazaqtyŋ bırtuar ūldary dastarqanynan däm tatqan äkemızdıŋ qaraşaŋyraǧy – Ertıs jaǧalauyndaǧy eŋsesı biık aq üi. Kırgen bette sol jaqtaǧy esıgı jabyq tūrǧan eŋselı aǧaş sarai – äkemnıŋ ūstaǧan dükenı. Qūşaq-qūşaq kezdemelerdı qoiyp satqan aǧaş söreler, şatyrly kılet, taqtaily kılet degender bertınge deiın bolǧan. Keiın bärı būzyldy.
On sausaǧynan öner tamǧan
«Şeşem Qaliman on sausaǧynan öner tamǧan ısmer edı. Taqyr kedei bolyp qalǧanymyzda, qolynan ine-jıbı men oimaǧyn tastamai, janymyzdy saqtap qaldy ǧoi. Jiyrma alty jasynda şiettei bes qyzben jesır qalǧan anamyz qiynşylyqty köp kördı. Aşarşylyq kezınde Goloşekin saiasatynyŋ qūrbanyna ainaldyq. Sol kezde menıŋ anam et kombinatynyŋ ashanasyna daiaşy bolyp kıredı. Sonda aş qūrsaq adamdar ashanadan şyqqan juyndyny qoparyp, sonyŋ maŋaiyna qūmyrsqaşa üimelep, juyndynyŋ arasynan tıske basar bırdeŋe ızdep jüredı eken. Mūny körgen anam küresınge lapşa deisız be, krupa deisız be, äiteuır, asqazanǧa talǧajau bolar tamaqtardy köbırek aralastyryp tögetın bolǧan. Söitıp, aşarşylyqtan äupırımdep aman qaldyq. Soǧys kezınde körgen qūqaiymyz da az bolmady. Bas köterer eşkım joq. Jalǧyz özı er adamnyŋ ornyna at arbamen jürıp, bızdı jetkızdı. Äiel adamnyŋ osynşalyqty öjettıgın eşqaşan körgen de, estıgen de emespın…» dedı Märiiam Nūrlanqyzy.
Artynşa aǧasynyŋ balasyn alyp, jer jyrtyp, tary sebedı. Ülken qara qazanǧa quyryp, sol tarymen soǧystan şyqqandaryn, Abai audanynyŋ Äuezov sovhozynda akuşer bolyp jūmys ıstegen ülken apaiynyŋ da köp kömekteskenın auyr kürsıne otyryp esıne aldy. «Bır kezde bız tūratyn auylǧa köp toqyma jıp äkelıp töktı. Sol jıpterdı alyp, şeşei er adam demei, qyz bala bolsyn, bärın qatarynan otyrǧyzyp qoiyp, şūlyq, şölke, kürteşe toqudy üirettı. Qiyndyqty söitıp qasqaiyp qarsy alyp, tynym tappai eŋbektenudıŋ arqasynda jeŋdık qoi, qalqam. Keiın anam Qaliman Almaty qalsyndaǧy memlekettık muzeide jūmys ıstedı. 1954 jyly Mäskeude qolöner şeberlerınıŋ onkündıgı ötetın bolyp, muzeidıŋ jabdyqtaryn alyp, oǧan özınıŋ qolynan şyqqan dünielerdı qosyp, sol şaraǧa qatysyp qaitty. Sol jerde kiız üidıŋ ışınde ülken adamdarmen tüsken suretterı de bar».
Qajymūqandy közımen körgen qariia
Ötken künnıŋ belgısındei eskı albomdy paraqtai otyryp, äjei sarǧaiǧan taǧy bır surettı qolyna aldy. «Mynau Nūrlan men Abdolla, – dedı. – Ekeuı de Bisekenıŋ ūldary. 1914 jyly Nijnii Novgorod qalasynda järmeŋke bolady. Bai balalary sol jerde nemıstıŋ paluany Şmidt degen kelıp, Qajymūqanmen küreskelı jatqanyn estidı.
Qajymūqandy körgen Şmidt qaimyǧyp, qorqa bastaidy. Tek küşıne sengen baluandy jeŋe almasyn ışı sezgen soŋ, qulyqqa köşedı. Onyŋ kedei ekenın bılıp alǧan Şmidt: «Maǧan däl qazır 100 som bermeseŋ, senımen küresuge şyqpaimyn» deidı.
Ne ısterın bılmegen Qajymūqan arenaǧa jügırıp şyǧyp: «Mūsylmandar, barsyŋdar ma? Kım maǧan qazır 100 som aqşa beredı. Şmidt maǧan sondai şart qoiyp tūr» deidı. Bai balalary oilanbastan ekı jüz somdy tastai salady.
Qajymūqan küreste sözsız, jeŋedı. Şyqqan soŋ, baluan älgı ekı jıgıttı tauyp alyp, suretke tüsedı. Sodan Beiseke balalarynyŋ küş atasymen jaqyn tuystai qarym-qatynastary bastalady. Keiın Semeige kelgen saiyn Qajymūqan bızdıŋ üige tüsıp jürdı. Ülken üidıŋ keŋ aulasynda baluannyŋ arbaǧa otyz şaqty adamdy otyrǧyzyp alyp, tısımen tıstep süiretkenın, halyqtyŋ sūrauymen esık aldynda talai öner körsetkenın közım kördı.
Ornynda bar oŋalar
Märiiam Nūrlanqyzy – ataqty jazuşy Zeiın Şaşkinnıŋ üşınşı äielı. Olar Almatyda özı «Dvorianskoe gnezdo» dep ataityn Abai jäne Beibıtşılık köşelerınıŋ qiylysyndaǧy üide tūrdy. Märiiam Şaşkinanyŋ aituynşa, Zeiın Jünısbekūly öte mädeniettı, mınezı jūmsaq adam bolǧan, bıreuge dauys köterıp, öktem söilep körgen adam emes edı. «Barlyǧymen de tıl tabysatyn. Orysşa öte jatyq söiledı. Toqaş Bokin turaly «Taŋ aldynda» (Nastupilo utro) atty romanyn orys tılınde jazdy. Ömırınıŋ soŋǧy jyldary jazudan bas almady. Uaqytynyŋ ötıp bara jatqanyn beine bır sezgendei, är minutyn tiımdı paidalandy. Menımen otasqan jyldary «Senım» romany, bırneşe äŋgımeler, «Aqyn jüregı» dramasy düniege keldı. Ol pesa M.Äuezov atyndaǧy Ūlttyq akademiialyq drama teatrynda sahnalandy».
Ökınışke qarai, ol ömırden erte kettı. Artynda üş ailyq qyzy qaldy. Äjei qazır sol qyzdary Gülsımnıŋ qolynda tūrady. «Ömırımnıŋ küzınde şyqqan gülım» deitın balapanynyŋ byldyrlap söilegenın, täi-täi basyp jürgenın de köre almaǧany özektı örteidı, ärine. Degenmen, Gülsım Zeiınqyzy kışkentaiynan oquǧa zerek, bılımge qūştar bolyp östı. Aqyry, äke jolyn quyp, ǧylymǧa den qoidy.
Bügınde G.Şaşkina Qazaqstan Respublikasy Bılım jäne ǧylym ministrlıgınıŋ bılım jäne ǧylym salasyn baqylau jönındegı komitetınde bas sarapşy bolyp qyzmet atqarady. Filiologiia ǧylymynyŋ kandidaty, dosent. Ekı qyzy ösıp keledı. «Ornynda bar oŋalar» degen osy da.
Gülbarşyn ÖKEŞQYZY
