Qoljetımsız päterler nege köbeidı?

Memleket basşysy Qasym-Jomart Toqaev VIII sailanǧan Parlamenttıŋ bırınşı sessiiasynyŋ aşyluynda söz söilegen kezde «Halyqtyŋ basym köpşılıgı üşın tūrǧyn üi – eŋ özektı mäsele. Maǧan azamattardan kün saiyn jüzdegen ötınış keledı. Onyŋ ışınde qoljetımdı baspanamen qamtamasyz etudı sūraǧan hattar öte köp. Būl tüitkıl memleket tarapynan mümkındıgınşe şeşılıp jatyr. Taǧy da qaitalap aitamyn, memleket şyn mūqtaj adamdarǧa ǧana järdem beredı. Tūrǧyn üi saiasaty naryqtaǧy ahualǧa tyǧyz bailanysty. Sondyqtan bız osy saladaǧy saiasatymyzdy qaita qarap, onyŋ meilınşe ädıl ärı ikemdı boluyn qamtamasyz etuımız kerek» dep basa aitqan edı.

Äleumettık damu qar­qynynyŋ üdeuı men ömır süru deŋgeiı bırtındep joǧarylauyna sai, tūrǧyn üi mäselesı de körnekılene tüsetını belgılı. Öitkenı tūrǧyn üi mäselesı tūrǧyndardyŋ ömır sapasymen ǧana bailanysty bolyp qoimai, bır eldıŋ ekonomikalyq damuymen, äleumettık tūraqtylyǧymen de bailanysty. Sondyqtan baspana mäselesın şeşıp, tūrǧyn üi salasyn damytudyŋ maqsaty da halyqtyŋ ömır süru deŋgeiın arttyru, tūrǧyn üi naryǧynda sūranys pen ūsynys arasyndaǧy tepe-teŋdıkke qol jetkızu, sondai-aq ūlttyq ekonomikanyŋ damuyna dem beru bolyp sanalady.

Qazaqstanda jūrttyŋ basa nazar audaryp otyr­ǧan, ūzaq uaqyttan berı üilesımdı şeşım tappai kele jatqan mäselenıŋ bırı osy tūrǧyn üi mäselesı ekenı ras. Sebebı tūrǧyn üi baǧasy kün sanap artpasa, arzandaǧan emes. Tabysy künkörıs közınen artylmaityn köpşılıktıŋ qaltasyna ipotekanyŋ özı artyq salmaq. Ärine, tūrmysy tömen otbasylar men jalǧyzbasty analarǧa memleket tarapynan jeŋıldık qarastyrylǧan. Bıraq bärınıŋ mäselesın baǧdarlama şeşıp jatyr dep taǧy aita almaimyz.

Alǧaşynda «2005-2007 jyldarǧa arnalǧan mem­lekettık tūrǧyn üi baǧdarlamasy», odan keiıngı jyldary da jalǧasyn tapqan «2008-2010 jyldarǧa arnalǧan memlekettık tūrǧyn üi baǧdarlamasy» da kün ötken saiyn siyrqūiymşaqtanyp kettı. Keiın «Qoljetımdı baspana-2020» memlekettık baǧdarlamasy atqaryldy. Oǧan qatysudyŋ negızgı şarty – «Tūrǧyn üi qūrylys jinaq bankınde» jeke şotyŋyzdyŋ boluy jäne de kemınde üş jarym jyl boiy tūraqty türde aqşanyŋ audarylyp otyruy. Sonymen qatar, «5-20-25», «7-20-25», «Jas otbasy», «Baqytty otbasy», «Äskeri baspana», «Nūrly jer» baǧdarlamalary atqarylǧanmen, ol da halyqtyŋ qaǧanaǧyn qaryq, saǧanaǧyn saryq qyla alǧan joq. Nege?

Eŋ bastysy, halyqtyŋ kırısı tömen, banktıŋ ösımı öte joǧary, tūrǧyndarǧa tiımdı degen «Otbasy banktıŋ» paiyzdyq mölşerlemesınıŋ özı 5 pa­iyzdan kem emes. Demek, tūrǧyn üi salasyndaǧy qiynşylyqty tek Ükımettıŋ jeŋıldık saiasatyna ǧana süienıp şeşuge bolmaidy, kerısınşe, baspana mäselesın şeşudıŋ halyqqa tiımdı basqa da jolyn qalyptastyryp, ony jyl saiyn kemeldendırıp otyru kerek siiaqty.

Irı qalalarda qanşama tūrǧyn üi salynǧanmen, onyŋ köbın taǧy da bailar satyp alyp jatyr. Demek, bailarǧa salynatyn salyqty köbeitumen qatar, bır basynda 2-den artyq üiı bar tūrǧyndarǧa salynatyn mülık salyǧyn da köbeitu kerek

«Otbasy bank» AQ – elımızdegı tūrǧyn üi qūrylys jinaq jüiesın jüzege asyratyn jalǧyz bank. Ärine, basqa bankter arqyly da üi aluǧa bolady, alaida olardyŋ nesie ösımı öte joǧary bolǧandyqtan, köp adamnyŋ qaltasy kötere bermeidı. Sondyqtan da üi aluǧa qūlşynǧan azamattardyŋ köbı aldymen osy «Otbasy bankın» jaǧalaidy.

Bızdıŋ el qaryzdy Qytaidan, täjıribenı Europadan aluǧa ädettengen. Joǧaryda aitylǧan «Otbasy bankınıŋ» tiımdı saiasaty da – Europa elderınıŋ ülgısı. Alaida būl älemdegı eŋ tiımdı ärı ösımı eŋ tömen täsıl emes. Sebebı Japoniiada üi nesiesı 2 paiyzben berılse, Qytaidyŋ «Tūrǧyn üimen qamtamasyz etu qory» ädısınıŋ de artyqşylyǧy köp.

Qytaida bank arqyly üi aludyŋ 2 joly bar, onyŋ bırı 7 paiyz ösımmen berıletın biznestık kredit bolsa, ekınşısı – ösım mölşerı 4,2 paiyzǧa keletın tūrǧyn üi jinaq qory arqyly berıletın nesie. Qazaqstanda «Otbasy bankınen» basqa bankten üi alu üşın nesie alsaŋyz, ösımı 12 paiyzdan 23 pa­iyzǧa deiın barady. Oǧan salyq, qyzmet öteu (komissiia) aqysy siiaqty şyǧymdardy qossaŋyz, aldy 25 paiyzǧa taiap jyǧylady dep aituǧa bolady. Al Qytaida tūrǧyndar sol 7 paiyz ösımnıŋ özın salmaq sanap, köbınde «Tūrǧyn üimen qamtamasyz etu qory» arqyly üi aluǧa tyrysady. Alaida onyŋ da şarty bar, iaǧni būl jolmen Ükımet qyzmetkerlerı, käsıporyn, serıktestık jūmysşylarynyŋ üi aluyna mümkındıgı bar. Qyzmetkerdıŋ nemese jūmysşynyŋ jalaqysynan ai saiyn 5 paiyz ūstap qalyp, jūmys beruşı oryn (mekeme, ūiym, serıktestık) onyŋ üstıne däl sondai somada aqşa qosyp, jūmysşynyŋ jeke şotyna salyp otyrady. Qyzmet ıstegen jylyŋ ūzaryp, jalaqyŋ ösken saiyn qor atynan jeke şotqa tüsetın qarjy da molaiyp otyrady. Baspana alǧysy kelgender üidıŋ jalpy baǧasynyŋ 30 paiyzyn tölegennen keiın, «Tūrǧyn üimen qamtamasyz etu qory» arqyly 4,2 paiyzben 30 jyldyq merzımge deiın (zeinetke şyǧuǧa taiaǧanda nemese zeinetkerlerge būl nesie berılmeidı) nesie räsımdeuıne bolady. Eger jeke şotyŋyzdaǧy «Tūrǧyn üimen qamtamasyz etu qory» arqyly jinaqtalǧan aqşa ai saiynǧy tölemge jetetın bolsa, bank sol şottan avtomatty türde ai saiyn tölem somasyn ūstap qalyp otyrady, al jetpese, jalaqysynan üstemelep töleidı. Būl qarjyny üi äşekeileuge, üi saluǧa jūmsauǧa da mümkındık bar. Zeinetke şyqqan soŋ şyǧaryp aluǧa da bolady. Qytai, mıne, osy täsıl arqyly bükıl qyzmetşı, jūmysşylarynyŋ üi mäselesın şeşıp otyr. Būl qyzmet ısteitın jastardyŋ baspanaly boluyna da öte tiımdı. Bızdıŋşe, Qazaqstanǧa da osy ädıstı synap köruge bolatyn sekıldı. Sebebı jastar qaşanǧy jalǧyz «Otbasy bankınıŋ» kezegın kütedı? Onyŋ da keibır kereǧar şarty bar: depozit aşqanyŋa 3 jyl toluy ärı alatyn üidıŋ jalpy baǧasynyŋ jarty aqşasy jinalǧan boluy şart. Eŋ qyzyǧy, depozit aşqanyŋa 3 jyl tolǧan bolsa da, üi aluǧa 2-3 million aqşaŋ jetpei tūrsa da, sözsız, üi baǧasynyŋ jartysyn nesiemen aluyŋ kerek. Eŋ tüsınıksız jerı – osy. Ne üşın jetpei tūrǧan bölıgıne nesie berılmei, sözsız üi baǧasynyŋ jartysyn nesiege jatqyzu kerek? Alda-jalda depozit aşqanyna 3 jyl tolmai tūryp üi alatyn bolsa, 3 jylǧa tolmaǧan merzım ışındegı ösımnıŋ özı udai qymbat. Mäselen, depozit aşqanyna 1 jyl bolǧan salymşy 10 million teŋgege üi almaqşy bolyp, üidıŋ jarty baǧasy – 5 million teŋgenı tölese de, nesiege alǧan 5 million teŋgenı alǧaşqy 2 jylda kemınde 8,5 paiyzben ekı eselep töleuge mäjbür. Bylaişa aitqanda, depozit aşqan merzımıŋız 3 jylǧa tolmaǧany üşın aldyn ala tölegen 5 million aqşaŋyzdyŋ üstınen 8,5 paiyz ösım beruge nemese tolmaǧan 2 jyl üşın 5 million teŋgenıŋ ösımın 17 paiyz boiynşa töleu­ge mındettı. Tolmaǧan 2 jyly üşın alǧan nesiesıne 8,5 nemese 10 paiyz ösım tölese bır söz, ekı eselegendei 17 paiyzǧa şyǧaru qarapaiym halyq üşın aqylǧa qonymsyz. Ekınşıden, būl – jaŋadan bas qūrap, üi alǧysy keletın jastar üşın ülken kedergı. Sosyn da olar 3 jyl boiy banktıŋ jeŋıldıgın kütıp, üi jaldap tūruǧa mäjbür. Qazaqstanda üi aludyŋ eŋ tiımdı saiasaty delıngen jüienıŋ özı osyndai… Al «7-20-25» baǧdarlamasy üi aluǧa talpynǧan kez kelgen tūrǧynǧa būiyra bermeidı. Onyŋ üstıne, «Aryq atqa qamşy auyr» degendei, 7 paiyzdyq ösımı de joǧary. Qaryz­ǧa batqan qazaqstandyqtardyŋ üidıŋ qūlyna ainalyp bara jatqanynyŋ bır sebebı osynda.

Taǧy bır eskeretın mä­sele, Qazaqstanda üi kırıs közıne ainalǧan. Iаǧni kedeiler men qarapaiym halyqtyŋ bır baspanaǧa qoly jetpei jürse, al bailar men aqşasy barlar üş-törtten, tıptı odan da köp üi alyp, ony jalǧa beru arqyly da tabys tauyp otyr. Būl jaǧdai tūrǧyn üi baǧasynyŋ qymbattauyna, tūrǧyn üidıŋ jetıspeuşılıgın tudyruda. Irı qalalarda qanşama tūrǧyn üi salynǧanmen, onyŋ köbın taǧy da bailar satyp alyp jatyr. Demek, bailarǧa salynatyn salyqty köbeitumen qatar, bır basynda 2-den artyq üiı bar tūrǧyndarǧa salynatyn mülık salyǧyn da köbeitu kerek. Būl mäselede bızge Qytai täjıribesı auadai qajet. Öitkenı üi tūrǧyn salasyndaǧy jasyryn paidanyŋ jolyn kespei, halyqqa baspana eşqaşan qoljetımdı bolmaidy.