Küllı mūsylman qauymy üşın qasiettı de qadırlı Ramazan aiy bügınde elımızde būqara bolyp atalatyn, erekşe eskerıletın uaqyt. Ramazan alǧaş Qūran aiattary tüsuımen de islam tarihynda ardaqty ai sanalady. Qazaq jūrty üşın märtebesı biık aidyŋ qadır-qasietı men orazanyŋ män-maŋyzy jaiynda Qazaqstan mūsylmandary dıni basqarmasynyŋ naib müftiı, «Nūr Astana» ortalyq meşıtınıŋ bas imamy Nauryzbai qajy Taǧanūlymen äŋgımelesken edık.
– Nauryzbai qajy Taǧanūly, barşa mūsylman halqy üşın erekşe qūrmetke ie Ramazan aiy da keldı. Eŋ aldymen osy aidyŋ dınımızdegı orny, maŋyzy jaiynda aityp berseŋız.
– Ramazan, rasynda, öte qadırlı de qasiettı, mūsylman qauymy üşın berekelı ai, ömırlık maqsatymyzdy aiqyndaityn uaqyt. Qūran Kärımnıŋ «Baqara» süresınıŋ 185-aiatynda: «Ramazan – adamdarǧa tura jol nūsqauşy, aq pen qarany aiyruşy, bekem tūtynatyn jolbasşy retınde Qūran tüsırıle bastaǧan ai. Ramazan aiy tuǧanyn körgen adam bırden oraza ūstasyn. Eger bıreuler auru bolyp, äitpese jol saparda jürse, onda basqa künderde ötesın. Alla senderge jeŋıldık boluyn qalaidy, auyrlyq tüsırgısı kelmeidı» delınedı. Demek, osy aida qazaq jūrty qadır tūtatyn Qūran aiattary tüsırılıp, mūsylman halqyna oraza paryz etıldı.Sondai-aq, būl aida jolauşy jürgen azamattar men jüktı äielderge, syrqatty adamdarǧa jeŋıldık bar. Ramazan aiynda ärbır ısımızdıŋ sauaby özge uaqyttarǧa qaraǧanda eselenetını iısı mūsylman qauymyna mälım. Sebebı, Alla Taǧala būl aidy özge ailardan qūrmettı qylyp, sauabyn özım beremın dep uäde etedı. Endeşe, Haq Jabbardyŋ rahym-nūry jauyp, mysqaldai ızgı amalymyzǧa taudai sauaptar jazylatyn aida qūlşylyq-ǧibadattarymyzdy köbeitıp, sözımız ben ısımızdı tüzep, nietımızdı tazartuymyz kerek dep oilaimyn. Qūran Kärımde momyn mūsylmandarǧa būiyrylǧan aiattar tek būiyru mänınde keledı, onyŋ syry – Allaǧa boi ūsynatyndar men terıs būrylatyndardy ajyratu edı. «Baqara» süresınıŋ 183-aiatynda: «Äi, mümınder! Künälardan saqtanyp, taqualyqqa jetulerıŋ üşın senderge būrynǧylarǧa paryz etılgendei, oraza paryz etıldı» delınedı. Būl aiatta orazanyŋ ne sebeptı būiyrylǧany aityluda, iaǧni, «taqualyqqa jetulerıŋ üşın» deidı. Allany jürekpen eske alu, tılmen zıkır qylu, ıstegen ızgı ısterımen, ömırlık ölşemderımen däleldeu. Esepsız jıbergen qate-kemşılıkterı, künälary üşın Allanyŋ qaharynan qoryqqan küide Onyŋ rahymy men meiırımınen ümıt ete otyryp, Orazany özıne qalqan qylu şynaiy taqua, momyn jannyŋ beinesı bolmaq.
– Şariǧatymyzda Ramazan sekıldı oraza ūstau qūp körılgen qasiettı uaqyttar bar eken. Osy jaiyn tarqatyp aitsaŋyz. Oraza ūstaudyŋ maŋyzy men sauaby qandai?
– Jalpy, jyldyŋ qai mezgılı, uaqyttyŋ qai kezı bolsa da Alla Taǧalanyŋ bızge bergen zor nyǧmetı, mol jaqsylyqtary dep bılemız. İä, rasymen, dınımızde därejesı biık, qūrmetı joǧary ailar turasynda aiqyn aitylǧan. Mūny ardaqty paiǧambarymyz Mūhammed (s.ǧ.s.): «Erejep – Allanyŋ aiy, Şaǧban – menıŋ aiym, Ramazan – ümmetımnıŋ aiy» dep, mūsylman ümmetı üşın qasiettı ailardy atap körsettı. Osy mändes kelesı bır hadiste ardaqty paiǧambarymyz (s.ǧ.s.) «İä, Alla! Erejep jäne Şaǧban aiyn qaiyrly ärı mübarak etkei, bızdı Ramazan aiyna aman-esen qauyştyr» dep Rabbysynan sūrap, dūǧa etetın. Baiqaǧanymyzdai, Ramazan aiynyŋ aldynda keletın Erejep, Şaǧban ailary da eŋ qadırlı uaqyttar. Mıne, osyndai qasiettı ailarda paiǧambarymyz tılegen jaqsylyqtarǧa, meiırım men rahymnyŋ, keşırım men berekenıŋ aiy – Ramazanǧa Onyŋ ümmetı, sız benen bız aman-esen jetıp otyrmyz. Qūdaiǧa myŋ da bır şükır deimız. Haq elşı qūrmettegen ailarǧa degen qūrmetımız joǧary bolsa, Allanyŋ aldyndaǧy därejemız de soǧan sai bolar degen ümıttemın.
Al oraza jönınde aitar bolsaq, joǧaryda aityp ötken ailarda oraza ūstaudyŋ sauaby mol. Sondai-aq, aptanyŋ är düisenbı, beisenbı künderınde de auyz bekıtuge bolady. Orazanyŋ mūsylmandarǧa paryz etıluınıŋ syryn Būhariden jetken «Eger, adam ötırık aitu men künälı ısterın tastamasa, Alla ol adamnyŋ taǧam men sudan tyiylǧanyna mūqtaj emes» degen paiǧambar hadisınen ūǧyna tüsemız. Iаǧni, Allaǧa şynaiy iman keltırıp, moiynsūnǧan momyn jan üşın oraza degenımız tek qana tännıŋ orazasy emes. Būl – ädette eskere bermeitın jaǧymsyz ıs-äreketterden, ösek-ǧaibat sözderden, renışten, jalpy ön boiymyzdaǧy kemşılıkterden tazaru, tyiylu degen söz. Mūsylman balasyna jat qylyqtardan tyiylmaǧan adamnyŋ orazasy jönınde hadiste «Onyŋ orazasynan aştyqtan özge eşnärse būiyrmauy mümkın» dep sipattalady. Demek, orazanyŋ mūsylman qauymyna paryz boluynyŋ mänı tek ışıp-jeuden tyiylu ǧana emes eken. Tänımız ben ruhymyzdyŋ tolyq üilesım tapqan orazasy ǧana kämıl oraza qataryna jatatynyn jete ūǧynǧan läzım
– Elımızde Ramazan aiynda namaz oqymasa da oraza ūstauşylar qatary köp. Beinamaz adamnyŋ oraza ūstauyna bola ma nemese orazasy qabyl ma?
– Dınımızde namaz oqymaityn adamnyŋ oraza ūstauyna bolmaidy degen qaǧida joq. Äuelı, namaz ben orazanyŋ jeke-jeke, bölek qūlşylyq ekenın eskeru qajet. Namaz oqymaityn kısı Ramazan aiynda oraza ūstasa, ūstaǧan orazasynyŋ sauabyn alady. Alaida namazdyŋ dara qūlşylyq-ǧibadat ekenın de eskeruımız kerek. Öitkenı namaz – mūsylmandyǧymyzdyŋ belgısı. Sondyqtan da, körşı-kölem, jalpy mūsylman jamaǧaty bolyp oraza ūstaumen qatar, namazǧa da yqylaspen köŋıl bölgen jön.
– Auyzy berık adamǧa eŋ aldymen qandai sipat qajet?
– Oraza ūstauşyǧa eŋ qajettısı – sabyrlylyq. Ramazan aiy adamdy sabyrly boluǧa beiımdeidı. Allanyŋ sansyz sauaptarynan ümıttı adam kez kelgen kedergı men qiynşylyqtarǧa sabyrlylyq tanytyp, tözımdılık körsete bıledı. Tıpten, oraza kezınde aiyptap, söge söilegen kısınıŋ özıne de ūstamdylyqpen, paiǧambar ösietınde aitylǧandai, «Men orazamyn» dep jauap beruı şart. Paiǧambarymyzdyŋ osy sözınıŋ özı köp adamǧa eskertu desek te bolady.
Jyl on ekı aidyŋ bırınde ǧana keletın, sansyz sauap, mol nyǧmetter berıletın Ramazan aiynda sabyrǧa saq, tözımge berık bola bılsek, ystyq yqylasymyz bızdı ekı dünie baqytyna jetuge sep bolady. Ilgerıde Ramazan şuaǧyna şomylǧan ızgı mūsylmandar orazadan keiıngı alty aida Allanyŋ nyǧmetıne degen quanyştan aryla almai jüredı eken, endıgı alty aiy qalǧanda «Rabbym, bızdı Ramazanmen qauyştyra kör» dep saǧyna kütetın bolǧan. Ramazan aiynda qūlşylyq-ǧibadattar men ızgı amaldardyŋ sauaby myŋ aiǧa tatyrlyq qasiettı Qadır tünı bar. Sondyqtan, ardaqty aǧaiyn, sansyz sauaptyŋ esıgı aiqara aşylyp, şaitandar şynjyrlanyp bailanatyn mübärak aidyŋ künderın alaŋsyz, tünderın qapersız ötkızuden abai bolaiyq.
– Auyzaşar men säresı kezınde qandai as-taǧam türlerın tūtynǧan dūrys?
– Jalpy, jaz mausymy özıne tän joǧary ystyq temperaturada bolady. Orazanyŋ, älbette, talap-şarttary bar, ol jyl boiyna uaqyt talǧamynsyz qalauymyzşa as-su ışken aǧzany tazalauda, retke keltırude maŋyzdy röl atqarady. Biyl da Ramazan aiy ystyq mausymǧa säikes keledı. Būl rette, eŋ aldymen därıgerlerdıŋ, dietolog mamandardyŋ keŋesıne jügıngen jön. Mamandar oraza ūstauşy adam künı boiǧy as-sudan tyiyludyŋ yqpalymen keşkı auyzaşarda tez jäne köp mölşerde tamaq jeuden saq boluǧa keŋes beredı. Sebebı būl aǧzaǧa ziian, sondyqtan, aldymen asyqpai susyn ışıp, 15-20 minuttan soŋ ǧana basqa taǧamdardy jeuge bolady. Asqa otyra sala bastyrmalata molynan jeu qan qysymynyŋ bırden tüsuıne äser etedı. Sondai-aq, auyzaşardan soŋ sozylyp jatu öte qauıptı, boi taratyp, qimyl-qozǧalysta boludy da qaperde ūstaǧan jön. Al auyzaşarda paidaly taǧam türlerıne toqtalar bolsaq, därıgerler qamyrdan jasalǧan auyr jäne tättı taǧamdardyŋ ornyna jeŋıl süttı taǧamdar jegen dūrys deidı. Auyz aşqan kezde şäi, kofenı tek tamaqtan soŋ ǧana ışken abzal. Būl susyndar astyŋ qūramyndaǧy aǧzamyzǧa paidaly barlyq därumenderdı joiyp jıberetındıkten olardy tamaqpen bırge qoldanuǧa bolmaidy. Säresı asty ışuge de asa ülken köŋıl bölu kerek. Künūzaqqa quat bolarlyq qūramynda proteinı köp süt, airan, ırımşıktı tūtynǧan abzal. Būl önımder ūzaq uaqyt toq jüruımızge sebepşı, aş jüretın uaqytty azaityp, zat almasu prosesın baiaulatady. Sonymen qatar, jemıs-jidek pen kökönısterdı köbırek tūtynǧan paidaly bolmaq. Olardyŋ qai türı bolsa da densaulyǧymyzǧa tigızer paidasy orasan. Äsırese, qūrma künı boiy tüsken qant mölşerınıŋ qalypqa keluıne kömektesedı. Jalpy, auyz bekıtkende jäne auyzaşarda sūiyqtyqty molynan ışu qajet.
– Oraza ūstauǧa şamasy kelmeitın, syrqat adamdardyŋ jaǧdaiy qalai bolmaq?
– Alla Taǧala adamzat balasyna şamasy jetpeitın närsenı mındettemeidı. Öitkenı Ūly Jaratuşy İemız bızge auyrlyq emes, jeŋıldık qalaidy. Sondyqtan, Alla auyrǧan adamǧa oraza tūtpauyna rūqsat bergen. Būl sözımızge Qūrannyŋ «Baqara» süresınıŋ 185-aiaty aiǧaq bolady: «Ramazan aiy tuǧanyn körseŋder auyzdaryŋdy bekıtıŋder. Al kımde-kım syrqattansa nemese jolǧa şyqsa (auzyn aşuyna rūqsat) basqa künderı qaza etsın. Alla senderge auyrlyq emes, jeŋıldık tıleidı..!». Taǧy bır aiatta Alla Taǧala: «Öz-özderıŋdı qauıp-qaterge itermelemeŋder» deidı.
Osy jäne basqa aiattardy negızge ala otyryp ǧalymdar: «nauqas kısınıŋ oraza tūtpauy keide uäjıp, keide mubah/rūqsat bolady. Eger nauqas kısınıŋ oraza ūstauy ölımge alyp keler bolsa, būl adamnyŋ oraza ūstamauy uäjıp (mındet). Al eger auyz bekıtuı syrqatyn arttyrar bolsa nemese jazyluyn baiaulatar bolsa būl jaǧdaida oraza ūstamauyna rūqsat» dep ükım şyǧarǧan. Endeşe, oraza ūstai almaityndai syrqat adamǧa oraza ūstau paryz emes. Bıraq dertınen aiyǧyp, auyz bekıtuge şamasy kelgen kezde tūtpaǧan künderdı qaza etıp öteidı. Būl käffarat (arasy üzılmei ūstalatyn oraza) ötemıne jatpaityndyqtan, bölıp-bölıp ūstauǧa bolady. Al, būǧan da densaulyǧy jaramasa, onda orazanyŋ är künıne pidiia tölenedı (künıne bır mūqtaj adamdy toidyru). Pidiia töleuge de şama jetpese, Alla meiırımdı, keşırımdı. Pendege küşı jetpeitın närsenı mındet etılmeidı.
– Künūzaq oraza ūstap, aptap ystyqta auyz bekıtuşı jannyŋ Alla tarapynan bölener syi-siiapaty qandai?
– Şynaiy imanmen ūstaǧan oraza kezınde kezıgetın, sezınetın azdy-köptı synaqtar men qiyndyqtar mūsylman balasyn jaqsylyqqa jetelep, senımın nyǧaityp, şükırın arttyrady, imanyn şyŋdaidy. Osylaişa oraza ūstauşynyŋ därejesı turaly qūdsi-hadisterdıŋ bırınde Alla Taǧala: «Auzy berık adam ışıp-jeuın men üşın doǧardy. Oraza – Menı men qūlymnyŋ arasyndaǧy ǧibadat. Oǧan berıletın syidy Men ǧana ölşep, Men ǧana beremın. Auzy berık qūlymnyŋ aştyq pen şöldegende şyǧatyn auzynyŋ isı men üşın miskten de artyq» deidı. Künı boiy oraza bolǧan jannyŋ auyz quysynan şyqqan iıstıŋ özın älemderdıŋ Rabbysy jūpar iıs miskten joǧary baǧalap, qūlynyŋ syiyn bır Özı ölşep, bır Özı berer bolsa, momyn mūsylman üşın būdan asqan nendei nyǧmet kerek bolar? Mıne, sondyqtan, sabyr men taqualyqtyŋ, şynaiy imannyŋ dämın sezındıretın jaz mausymyna säikes kelgen Ramazan aiynda Allanyŋ meiırım-rahymy men syi-siiapatynan qūr qalmaǧanymyz abzal. Salman Farsi (r.a.) aitady: «Rasulalla (s.ǧ.s.) Şaǧban aiynyŋ soŋynda bızge: «Öte ūly ärı berekelı Ramazan aiy kele jatyr. Būl aida myŋ aidan artyq bır tün bar. Haq Taǧala Ramazan aiynyŋ orazasyn paryz etıp, tüngı namazdy sauap alǧanǧa sebep ettı. Būl aida ızgı amal ısteumen Alla Taǧalaǧa jaqyndaǧan adam, Ramazan aiynan tys uaqytta paryz amalyn ıstegen bolady. Ramazan aiynda paryz amalyn oryndaǧan adam basqa aida oryndaǧan jetpıs paryz amaldyŋ sauabyn alady. Būl – sabyr aiy. Al sabyrlyqtyŋ syiy – jännat. Būl – qaiyrymdylyq, iaǧni, aştyqty sezınıp, kembaǧaldarǧa janaşyrlyq etu aiy. Būl aida mümınnıŋ rizyǧy molaiady. Bıreu oraza ūstaǧandy tamaqtandyrsa, onyŋ künälary keşırılıp, tozaq otynan azat etıluıne septıgın tigızedı. Ärı ol oraza ūstaǧannyŋ sauabyndai sauap alyp, odan oraza ūstauşynyŋ sauaby kemıtılmeidı» dedı. Sonda sahabalar: «Ua, Rasulalla! Bızdıŋ ärbırımızdıŋ oraza ūstaǧandy tamaqtandyrǧanǧa şamamyz jete bermeidı», – degende, ol: «Alla Taǧala tıptı bır qūrma, bır ūrttam su nemese süttıŋ sebebımen de sauabyn beredı. Būl aidyŋ bırınşı bölıgı – Haq taǧalanyŋ rahmetı, ekınşı bölıgı – keşırımı, üşınşı bölıgı – tozaqtan azat bolu. Haq taǧala Ramazan aiynda qūlyna keŋşılık etken, iaǧni, qyzmetın jeŋıldetken adamnyŋ künäsın keşırıp, ony tozaqtan azat etedı. Ramazanda tört ıstı köbeitıŋder. Onyŋ ekeuımen Rabbylaryŋdy razy etseŋder, ekeuın ısteu mındettı. Rabbylaryŋdy razy etetın ekı ıs, ol: «Haq Taǧaladan özge täŋır joq» dep kuälık etu jäne köp istiǧfar aitu. Isteluı mındettı bolǧan ekı amal, ol: Haq taǧaladan jännatqa kırgızuın sūrap, tozaqtan pana tıleu. Oraza ūstauǧa su bergendı Haq Taǧala Qiiamet künı menıŋ hauyzymnan susyndatady. Keiın ol jännatqa kırgenge deiın şöldemeidı», – dedı».
– Soŋǧy jyldary bas qalamyz Astanada Ramazan aiy airyqşa atalyp, ruhani jaŋǧyru baiqala tüskendei. Elorda meşıtterı qasiettı aida qandai şaralar atqarmaq?
– İä, äuelı Alla Taǧalanyŋ şeksız meiırım-şapaǧatymen elımız örkendep, aiaqqa nyq tūrdy. Dın men dästürımız jaŋǧyrdy. Älemdık qauymdastyq aldynda Qazaqstannyŋ aty abyroimen atala bastady. Osyndai biık belesterge jetuımız Elbasymyz bastaǧan el erteŋın oilap, keleşegı üşın qamdanǧan azamattardyŋ arqasy dep bılemız. Ata Zaŋymyzda atap körsetılgen, tarihymyzda taŋbalanǧan asyl dınımız İslamnyŋ qūndylyqtaryn, ūlttyŋ töl mädenietı men dästürın nasihattap, öz jolyn körsetu – imamdardyŋ basty mındetı. Osy maqsatta dın qyzmetkerlerı jūmyla jūdyryq bolyp, auqymdy ıs-şaralardy ötkızıp keledı. Būl, äsırese, Ramazan aiynda, atauly merekelerde köptep ūiymdastyrylady. Qazaqstan mūsylmandary dıni basqarmasynyŋ töraǧasy, bas müftiımız Erjan qajy Malǧajyūly el ruhaniiatyn, dınımızdı damytu, halyqqa dästürlı islam qūndylyqtaryn jetkızu üşın köptegen tyŋ bastamalarǧa ūiytqy bolyp, pärmen berdı. Ramazan aiy qarsaŋynda Qazaqstan mūsylmandary dıni basqarmasynyŋ Astana qalasy ökıldıgınıŋ ūiymdastyruymen «Berekelı mereke-3» ruhani keşın ötkızdık. Qazaqstan Ortalyq konsert zalynda ötken ǧibratty keşte elorda halqyna köptegen ruhani-taǧylymdyq dünieler, qasiettı ai turaly qoiylymdar, beinebaiandar ūsyndyq. Ramazanda, älbette, mūqtaj kısılerge, köp balaly otbasylarǧa, qarttar men balalar üilerınde ärtürlı qaiyrymdylyq şaralaryn ötkızıp, kömektespek niettemız. Būdan bölek, ai boiyna qalyptasqan dästür boiynşa qala meşıtterınde auyzaşar dastarhandary jaiylady. Kün saiyn auyz bekıtuşı är adam osy dastarhanda auyz aşuyna bolady. Al qalamyzdaǧy barlyq meşıtterge arnaiy qarilar kelıp, tarauih namazy oqylyp, Qūran hatym etıledı.
– Oraza qarsaŋynda oqyrmanǧa tılegıŋız…
– Ardaqty aǧaiyn, qadırlı oqyrman! Barşalaryŋyzdyŋ mübärak aidaǧy ızgı amaldaryŋyzǧa Alla sansyz sauaptar jazyp, ekı dünie baqytyna bölesın. Paiǧambarymyz Mūhammedtıŋ (s.ǧ.s.) ümmetıne laiyqty jandardyŋ qatarynan boluymyzdy näsıp etsın! Alla Taǧala ūstaǧan orazamyz ben jasaǧan qūlşylyq-ǧibadattarymyzdy qabyl etkei! Dınımızge quat, halqymyzǧa iman bailyǧyn bergei! Halqymyzdyŋ yntymaq-bırlıgı artyp, yrys-nesıbesı molynan bolǧai! Qasiettı Ramazan barşamyzǧa qūtty, berekelı, küllı mūsylman jūrtşylyǧyna qaiyrly bolsyn!
– Äŋgımeŋızge rahmet!
Sūhbattasqan: Gülmira AIMAǦANBET
