Smaǧūl bauyrymyzben alǧaş qolymyzǧa qauyrsyn qalam ūstap, baspasöz betınde bırdı-ekılı öleŋderımız qyltiyp körıne bastaǧan jas qalamgerlerdıŋ jiyndarynda tanysqan edık. Ol kezde Erkeş İbrahim, Nūrǧoja Orazov, Tölegen Qajybaev, Nūrmiiaş Köbenov, Jaiyq Bektūrov syndy syily aǧalarymyz bärımızge jol körsetıp, jön sıltep jatatyn. Smaǧūl qalai degenmen de aimaqtaǧy ırgelı orta, özı tuyp-ösken oblys ortalyǧy Aqmolaǧa taban tıredı. Radio, odan ärı teldidar salasynda eŋbek torysy bolyp, erınbei-jalyqpai qyzmet jasady. Radio torabyndaǧy qauyrt jūmysy ony elmen etene aralastyryp, türlı taǧdyrlarǧa jolyqtyryp, kündelıktı küibeŋ tırlıgımen şyŋdai tüsıp, osy janrdyŋ özıne tän erekşelıkterımen jazu mänerın beiımdep, qalamgerlık qarymyna, şyǧarmaşylyq şyrqauyna igı äser ettı ǧoi deimın. Äsırese, Äsken Näbiev, Hajymūrat Rahimov, Nūrǧoja Orazov, Mädi Hasenov, Nögerbek Maǧzūmov, Tölegen Qajybaev, Aldan Smaiyl, Jarasbai Nūrqanov, Amantai Käkenov jäne basqa aǧalarynan köp närsenı üirenıp, talaby zor da, qalamy jorǧa jazuşy bolyp şyqqany anyq.
Keŋestık kereǧar saiasat kenegesın keptırgen, tyŋ igeru nauqany tynysyn taryltqan ūlttyq ruh tūrǧysyndaǧy Aqmolanyŋ ol kezdegı jaǧdaiy müşkıl edı. Bükıl tüstıktegı öŋırlerge tän zamananyŋ sol qiyndyqtaryn serpu üşın, alaş aibynyn alasartpai, halqymyzdyŋ ruhani bolmysyn joǧary ūstap jüru üşın joǧaryda atalǧan azamattardan bastap, jurnalistika, ädebiet, mädeniet, öner, bılım jäne basqa salalarynda jürgen köptegen jergılıktı azamattar talmai qairat qyldy, kürese bıldı. Sol qaharmandardyŋ bel ortasynda baiaǧy alaş ardagerlerınıŋ aty men zatyn miras etken bızdıŋ Smaǧūldyŋ da jürgenı anyq.
Smaǧūldyŋ şyǧarmalary sol bır ruhani bolmys üşın «kürestıŋ», şynaiy tırlık pen şyraily tabiǧatty şaŋ qaptyrmai, tarlan tūlǧalarymyzdy, tarihi mūralarymyz ben tamaşa dästürlerımızdı saqtap qaludyŋ, adamzattyŋ ızgı mūrattaryn közdeudıŋ şejıresı deuge de bolady. Onyŋ tuǧan jer, ösken el, süiıspenşılıkke arnalǧan alǧaşqy öleŋ-jyrlary da jüregın şyn tolǧantyp, tebırentken saf taza sezımderge suarylǧan. Ärine, avtordyŋ şyǧarmaşylyǧynyŋ auqymdy bölıgı syrly sazdarǧa, mūŋdy sezımderge toly äŋgımelerden, esselerden, körkem ocherkter men tanymdyq materialdardan tūrady.
Smaǧūl Rahymbek – bırneşe jyr jinaqtarynyŋ, «Aru men Arlan», «Köŋıl şuaǧy», «Temır tordaǧy tırşılık», «Aidyndaǧy aq jelken» t.b. prozalyq kıtaptardyŋ avtory. Bırtalai prozalyq, poeziialyq dünielerdı ana tılımızde söiletken şeber audarmaşy. Talai telehikaialar men telehabarlardyŋ şoǧyryn jasap jürgen tanymal qalamger. Qazaqstan Jurnalister odaǧynyŋ publisisterge arnalǧan Baubek Būlqyşev atyndaǧy syilyǧynyŋ laureaty, Qazaqstan Respublikasynyŋ Mädeniet qairatkerı.
Avtor özı taŋdaǧan taqyryptan ruhani mändı, tanymdyq dändı däl tauyp alyp, öz şyǧarmasyna altyn arqau etedı. Ötken zamannyŋ iaki qazırgı künnıŋ jai adam baiqai bermeitın suretterın qolmen ūstaǧandai etıp, köz aldyŋa alyp keledı. Tarihi oqiǧalardy qaita qorytyp, şeberlıkpen qyrnap, ekşep alady. Şyǧarma özegıne ainalǧan tarihi tūlǧamyz, tanymal keiıpkerımız jaişylyqta eskerıle bermeitın jaŋa bır qyrynan aşylyp, sol bır sättegı, jarq etken kadrdegı qalpymen este qalady.
Būl oraida, jazuşynyŋ Jaiau Mūsa, Maǧjan, Säken, Äset, Qūltuma, Mäşhür Jüsıp, Qasym, Mūqaǧali, Erzakovich, Iliia Jaqanov jäne basqa da qas talanttarymyz ben öner adamdary jaily, «A.S. Puşkinnıŋ mahabbaty», «Eh, Natali, Natali», «Lev Nikolaevich Tolstoi jaily tolǧanys», «Baronessanyŋ baqyty» şyǧarmalaryn, Tezek töre, Seiılbek Janaidarov, Marşal Iаzov, Jaqyp Aqbaev äuletınen şyqqan, quǧyn-sürgın qūrbany bolǧan därıger Zūfnun turaly tanymdyq dünielerın atap aitqan oryndy.
Qūt qonǧan Qorǧaljynnyŋ qūs qanatty qalamgerı, Qaraşalǧynnyŋ tülep ūşqan qarşyǧasy qiiadan şalyp, taǧdyrdyŋ talqysyna tap bolǧan önerpaz jürekterdıŋ ölmes ruhymen syrlasady: «Taiga ışınıŋ aiazy bügın erekşe şaŋytyp tūr. Baraktan barynşa jyly kiınıp şyqqan qariia quaty qaita bastaǧanyn boiynyŋ lezde qaltyrap qoia bergenınen aŋǧarǧandai boldy. Qalyŋ oppa qardan maltyǧyp, bırer attap ülgergenı sol edı, jaidyŋ oty tüskendei äldene jaqyn maŋnan şatyr ettı. Qaraǧai, samyrsyndar selk etıp, aǧaştardyŋ ön boilarynan qar köşkını saulap qoia berdı. Eŋsegei boily qariia özın basyp qala jazdaǧan aq ūlpadan üstı-basyn qaǧynyp, arylysymen-aq qarsy aldyna köz saldy. Älgınde ǧana tūlǧasy aspandai zoraiǧan alyp qaraǧai aiazǧa şydamai qaq aiyrylǧan eken. Özegınıŋ qyzǧylt betterınen sary altyndai şyryny būlaq bolyp aǧyp jatyr. Ǧūmyry bıtken soŋ, qaraǧai da jylaidy eken-au dep, tebırendı aqyn jany. Dūşpandarynyŋ jalasymen Qiyr Şyǧysqa aidalyp kelgelı Ükılı Ybyrai bolmysy borkemıktıkke auysqandai ma qalai. Közıne jas aldy…Jo..joq! Aqynnyŋ Aiyrtaudai ardaǧyn, Kökşetaudai qymbatyn, özın äz kötergen asyl jūrtyn saǧynǧany būl…».
Avtor «Şäkärım qajy men gollandyq Alvin Bimboes» atty äŋgımesınde dana aqynnyŋ dara tūlǧasyn beinelei otyryp, qatpar-qatpar tanymdyq tyŋ derekterdı de üstı-üstıne qosa ūsynady: «Şäkärım aqynnyŋ tek Şyǧystyŋ ǧana emes, Evropa filosoftarynyŋ da eŋbekterınen habardarlyǧy taŋdandyrady, – dedı Alvin keşkılık seruenge özımen ere şyqqan, bırazdan berı «Muzykalyq etnografiia» eŋbegıne qazaq muzykasy turaly derekter jinap jürgen ombylyq ǧūlama Findeizenge jüzın būryp, manaǧy qaladaǧy Kubrin köpestıŋ üiıne ornalasqan Aqmola Sovdepınen şyǧa bastalǧan äŋgımenıŋ jelısın qaita jalǧap. 1926 jyly gollandyq muzyka tanuşy Alvin Bimboes notaǧa tüsırgen Şäkärımnıŋ ekı änı Findeizennıŋ redaksiialauymen şyqqan «Muzykalyq etnografiia» jinaǧyna qazaqtyŋ özge de 25 änınıŋ qatarynda endı. Keiın osy jinaqty Alvin tuǧan elı Gollandiiaǧa ala kettı». Mıne, būl da Smaǧūl şyǧarmaşylyǧynyŋ äŋgıme özegıne oi-örısın qosa örıp otyratyn özıne tän bır qyry. Taǧy bır derektı äŋgıme jelısı mynadai: «Aqan serı… Sūltanǧazy töre qolyndaǧy ülken gauhar tasty altyn jüzıgın şeşıp, mūnyŋ sūq sausaǧyna kigızgende ǧana ony anyq baiqap, qūşaǧyna alyp, tebırenıp ūzaq tūryp qaldy. Būl – kelıp qalǧan qarttyq emes, taǧdyrynyŋ aiausyz soqqylary qaljyratqan aiauly Aqan serınıŋ halqynan körgen soŋǧy syilarynyŋ bırı edı!..». Mūndai derek halqymyzdyŋ qalauly ūly Aqan serı turaly estelıkterde kezdesedı. Bıraq oǧan jan bıtırıp, şynaiy surettei bılu talant iesınıŋ tereŋ tüisıne bıluıne bailanysty ekenı anyq. Onyŋ üstıne būl – avtordyŋ Mämbetälı jaiynda köbırek bıletın qarymdy qalamger, tälımger aǧasy Nögerbek Maǧzūmovpen syilas, syrlas bolyp jürgende zerdesıne ūialaǧan äserlerdıŋ bırı bolsa kerek.
Qalamgerdıŋ tuǧan auyl jaiynda, bırge ösken bauyr jaiynda jazylǧan jan syrlary da eşkımdı selqos qaldyrmaidy: «Tuǧan auylyma jettım!.. Äke-şeşemnen qalǧan qoŋyr salqyn, ülken saman üide otyrǧan būrynǧy mehanizator Şortan aǧam quana qarsy aldy. Kelınşek kezınde dala men qalanyŋ arasyna talai «soqpaq» salyp, auyldastary tarapynan «saiahatşy-turist» atanǧan aqköŋıl, dabdyrlaǧan jeŋgem jany qalmai, apamnyŋ közındei, büiırı maiysyp qalǧan jez samaurynǧa qūdyqtan mūzdai su qotaryp, etegıne sürıne jürıp, şäi qoidy…Samauyr mūrjasynan jan anamnyŋ tırı kezındegıdei, kök şuda tütın köŋıldene kökke köterıle jöneldı» dep, ärkımnıŋ jürek tükpırındegı auylǧa degen saǧynyş sezımın oiatyp, taǧylymdy tüiın jasaidy.
Täuelsızdık taǧylymdarymen bırge, adamdardy aldy-artyna qaratpai, bır däuırden ekınşısıne auysa jönelgen qauyrt zamananyŋ jürekterge tüsırgen jüz batpan jükterınıŋ zardaby da jazuşynyŋ nazarynan tys qalmaidy. Sonyŋ bırı – bırge ösken Boraş jaily mūŋdy hikaia. Zor talappen er jetıp, aqyr soŋynda taǧdyr tälkegıne ūşyrap, bolmysy bordai tozǧan Boraş taǧdyry öte aianyşty, ol bır adamnyŋ ǧana emes, bükıl qoǧamnyŋ da jan jarasy. Jazuşy älgındei beinelerdı de oqyrmanmen jüzdestıre, talaily taǧdyrǧa ortaqtastyra otyryp oi tüiedı. Qaraşalǧynnyŋ Qarlyǧaşy qūtty ūiasyn qiia almai, qatarlasyna pana bola almai, qanatymen su bürkedı…
Smaǧūl bauyrymyz siiasy keppegen şyǧarmalarynyŋ bırınde atom bombasy, onyŋ syryn aşqan ǧalymdar turaly söz qozǧaidy. Atom bombasynyŋ paida bolu tarihy turaly baiandai kele, onyŋ adamzat balasy üşın zor qasıretın aita otyryp, hronikalyq tartymdy şolu jasaidy. Asa qauıptı qarudyŋ zardaptaryn köre bılgen ataqty Kiuriler, Enriko Fermi, Albert Einştein, Robert Oppengeimer, Leo Ssilard pen Nils Bor siiaqty tanymal ǧalymdardyŋ oi-pıkırlerın, äreket-piǧyldaryn qysqa kadrlarmen köz aldymyzǧa äkelıp, adamzat balasynyŋ bır ökılı retınde özımızdı sol oqiǧaǧa elıktıre tarta otyryp, taǧdyr-talaiymyzdan beitarap qaldyrmaidy.
Säkeŋ bügınde alpys degen atauly jasqa tolyp, azamattyŋ asqaraly biıgıne örlegen şaǧynda şyǧarmaşylyǧynda jaqsy jetıstıkterge jetıp, qalamgerlık qyzmette bas redaktor degen baqandai biık lauazdy iemdenıp, ömır belesınde azamattyq tūlǧasymen ülken ortaǧa tanylyp, otbasynda bala-şaǧasynyŋ ösıp-öngen igılıgın, nemerelerınıŋ qyzyǧyn körıp jatqan jaǧdaiy bar. Sol jetıstıkter men igılıkter ūzaǧynan süiındırıp, qalamdas dosymyzdyŋ qanaty talmai, jaŋa biıkterge samǧai berse eken dep tıleimız.
Tortai SÄDUAQAS,
Qazaqstan Jazuşylar odaǧynyŋ müşesı
