Sūltan Beibarys (1223-1277) babamyzdyŋ tuǧanyna biyl 800 jyl tolyp otyr. Aituly oqiǧa, eleulı oqiǧa! Al mūny elemei, ünsız ötkerıp salu jalpy eldıgımızge syn bolary aitpasa da tüsınıktı. Älbette, qazaq elı būǧan erekşe män berıp, özımızde de, Mysyr topyraǧynda da ülken ıs-şaralar ötkızudıŋ qamyna kırısıp te ketken syŋaily. Būl – jaqsylyq nyşany! Beibarys sūltan – qai qyrynan alyp qarasaŋyz da, artyna auyz toltyryp aitarlyq tolymdy-tolymdy ıster qaldyrǧan aŋyz adam. Qatardaǧy sarbazdan qolbasşyǧa deiın köterılıp, odan sūltandyq taqqa otyrǧanyn, söitıp tarih törınen häm el jadynan oiyp tūryp oryn alǧan abyroi-ataǧyn bızden görı arab elınıŋ ziialy qauymy köbırek baǧalap kele jatqanyn da aŋǧaruǧa bolatyndai.
Beibarystyŋ tolyq aty-jönı mynadai: äl-Malik az-Zahir Ruhn ad-din Beibarys äl-Bundakdari. Bızdıŋ köptegen mämlüktanuşy ǧalym-zertteuşılerımız onyŋ atyn keide Baibarys, keide Bibarys, keide Beibarys dep jazady. Tıptı Qūlpatşa dep jazǧandary da kezdesedı. Bırden aita keteiık, Beibarys babamyz qūl bolǧan joq, endeşe Qūlpatşa deu äruaǧyn qorlau dep esepteimız (būl jaiynan keiınırek toqtala aitamyz). Aldaǧy uaqytta aŋyz babamyzdyŋ esımın bır ızge tüsırıp, barlyq jazbalarda bır qalyppen jazu jaǧyn oilastyrsaq qūba-qūp bolar edı.
Arab älemıne aŋyz bolǧan baba ömırın qazbalai bastasaq, köptegen tarihi-ǧylymi eŋbekter jazylǧanyna qaramastan, küŋgırt tūstary älı de barşylyq. Sol zamandardaǧy arab elderı tarihşylarynyŋ jazbalaryn bylai qoiǧanda, osy küngı özımızdıŋ beibarystanuşylardyŋ (mämlüktanuşylar) da jazǧan eŋbekterınde ärtürlı pıkır qaişylyqtary köptep kezdesedı. Mäselen, Bolat Kömekovtıŋ «Gosudarstvo kimakov IH-HI vv. po arabskim istochnikam», Mūrad Adjidıŋ «Polyn Poloveskogo polia», S.Aqynjanovtyŋ «Ortaǧasyrlyq Qazaqstan tarihyndaǧy qypşaqtar», Mūhtar Maǧauinnıŋ «Şyŋǧyshan» (soŋǧy tomy), Bürkıt Aiaǧannyŋ «İstoriia ulug-ulusa – Zolotoi ordy», Qairat Säkidıŋ «Qypşaq mämlükter», Baqytty Batyrşaūlynyŋ «Mysyr Mämlük memleketınıŋ Deştı-Qypşaqpen bailanystary. HIII-HV ǧǧ.», Qairat Lama-Şärıptıŋ «Ärbır mämlük – jalǧyzym», t. b. tarihi-tanymdyq, ǧylymi-köpşılık eŋbekterınde bırızdılık baiqalmaidy. Osyǧan säikes Moris Simaşkonyŋ «Emşan», Ermek Tūrsynovtyŋ «Mämlük», Rahymjan Otarbaevtyŋ «Sūltan Beibarys» (pesa) sekıldı körkem tuyndylarynda da derekközder ärtürlı baiandalady. Bıraq būǧan qarap sūltan Beibarys ömırı men qoǧamdyq qyzmetı dūrys zerttelmei otyr deuge bolmas, tarihi jazbalarda qai kezde de osyndai pıkır ärtektılıgı oryn alyp otyrǧan, osylaişa bırte-bırte şyndyqqa jaqyndai tüserımız taǧy da aqiqat.
Beibarys sūltan, bırqatar derekterde naqtylap körsetılgendei, jastyq şaǧyn Qypşaq dalasynda ötkergenı, kışkene eseie kele arab saudager-deldaldaryna ılesıp, Mysyr aimaǧyna barǧany dau tudyrmaidy. Alaida elden jyraq osynau ūzaq joryqqa attanǧanda kımge arqa süiedı, qandai maqsat ūstandy jäne özınıŋ bas erkındıgı boldy ma degen saual älı de sana keŋıstıgınde kes-kestep tūryp alady. Bırqatar zertteuşıler ony «qūlaqkestı qūl bop bardy» dese, ekınşı bır derek közderınde (olar köp emes) «joq, qūl emes, öz erkımen arabtardyŋ arnaiy äskeri jasaǧyna baryp qosylyp, bolaşaq sarbaz äzırleitın ortaǧa tüstı» dep körsetedı
Sūltan Beibarys qandai eŋbegımen qadırlı? Osy baǧytta az-kem oi tolǧap baiqasaq, onyŋ atqarǧan jūmystaryn ekı salaǧa bölıp qarastyrǧan oryndy siiaqty. Bırınşısı – azamattyq-tūlǧalyq qyrlary: äskeri qolbasşy, sūltan jäne qairatkerlıgı. Ekınşısı – ruhani-imani qyrlary: adamdyq kelbetı men inabat-mädenietı.
Bız bügıngı şaǧyn maqalamyzda sūltan Beibarystyŋ ömır jolyna bastan-aiaq üŋılıp, azamattyq-tūlǧalyq kelbetıne taldau jasap jatpaimyz, ol jaiynan tarihşy-zertteuşıler az jazyp jatqan joq jäne jaza da bermek. Mūnda, negızınen, babamyzdyŋ imani-inabat nemese ruhaniiat salasynda atqarǧan häm sıŋırgen eŋbekterıne toqtala aityp, sol jaiynan az-kem oi bölıspekpız.
***
Beibarys sūltan, bırqatar derekterde naqtylap körsetılgendei, jastyq şaǧyn Qypşaq dalasynda ötkergenı, kışkene eseie kele arab saudager-deldaldaryna ılesıp, Mysyr aimaǧyna barǧany dau tudyrmaidy. Alaida elden jyraq osynau ūzaq joryqqa attanǧanda kımge arqa süiedı, qandai maqsat ūstandy jäne özınıŋ bas erkındıgı boldy ma degen saual älı de sana keŋıstıgınde kes-kestep tūryp alady. Bırqatar zertteuşıler ony «qūlaqkestı qūl bop bardy» dese, ekınşı bır derek közderınde (olar köp emes) «joq, qūl emes, öz erkımen arabtardyŋ arnaiy äskeri jasaǧyna baryp qosylyp, bolaşaq sarbaz äzırleitın ortaǧa tüstı» dep körsetedı. Köŋılge qonatyny – ekınşı pıkır! Nege? Bırınşıden, şynymen de, bıreuge täueldı bolyp barsa, qūl retınde satylsa, ondai adamnyŋ bas erkındıgın aluy, alsa da sūltandyq biık taqqa köterıle qoiuy ekıtalai. Ekınşıden, bıren-saran tarihşylar atap jazǧandai, Nıl özenınıŋ töŋıregınde arnaiy jasaq äzırleitın äskeri oryn bolǧany ras bolsa, onda sol jasaq tobyna öz kelısımımen kelıp qosyluy şyndyqqa jarasymdy. Jäne mūndai jaǧdaida Beibarys emın-erkın qimyldap, özın-özı körsetıp, qolbasşylyqqa deiın köterılıp, aqyr soŋynda Mysyrdyŋ bileuşısı boluy – aqiqattyŋ şyraǧy ıspettı. Dese de, osy jerde būl şetın mäselenı kışkene kögendei tūryp, arǧy jaǧyn tarihşy-zertteuşılerımızge qaldyryp, maŋyzdy taqyrypqa – Beibarystyŋ ūlanǧaiyr Qypşaq dalasynan ūzap şyǧyp, Arab elıne, islam dını barynşa qanat jaiyp, örkendep tūrǧan jerge jaqyn baryp, bükıl dünietanymyna özgerıs engızgenı jaiyna oiysqymyz keledı. Mūny naqtylap jazyp jatqanymyzdyŋ sebebı – onyŋ ömır süru daǧdysy, azamat bolyp qalyptasuy men nanym-senımın islam dınımen tyǧyz bailanysta qarastyru kerek ekenın aita otyryp, osy töŋırekte öz oiymyzdy şegelei tüsu.
Ol sūltandyq biık mansapqa jetkenşe qanşama auyr, taiǧaqty joldardan öttı, ömır synaǧynda ysyldy, bolaşaǧyna aiqyn baǧdar aldy. Ömırde jinaqtalǧan täjıribe, qalai desek te, kısınıŋ taǧdyryna da äser etpei qoimaidy. Mysyrda, Şamda äskeri qolbasşy bolyp jürgen kezeŋderde ekı bırdei ülken oqiǧa oryn aldy. Onyŋ bırınşısı – 1250 jyly fransuz krestşılerı jasaǧan, tarihta äl-Mansūr şaiqasy degen atpen jazylyp qalǧan ataqty şabuyl. Fransuz korolı IH Liudoviktıŋ özı bastap kelıp, Mysyr men Şamdy jaulap almaqşy bolǧanda, olardyŋ joiqyn küşı bar armiiasyna qarsy tūryp, tötep bergen Beibarys pen onyŋ serıgı, atty äsker qolbasşysy Qalauynnyŋ jasaǧy edı. Älbette, olar Mysyrdyŋ sol kezdegı bileuşı sūltany Qūtyzdyŋ qoldauyna süiendı. Soǧystyŋ jaiy belgılı, qandy qaqtyǧysta sözsız adam şyǧyny bolady, qalalar qiratylady, qasiettı oryndarǧa zaqym keledı. Būǧan deiın däl mūndai sūmdyq jeŋılıstı bastan keşpegen, eşbır şaiqasta betı qaityp körmegen fransuz armiiasy, ökınışke qarai, osy joly oŋbai soqqy jedı. Tıptı, armiiasynyŋ jeŋılıs tapqany öz aldyna, aqyr soŋynda korol IH Liudovik Beibarys qolbasşynyŋ qolyna tūtqyn bolyp tüstı.
Osynau tarih betterıne jazylyp qalǧan qandy qyrǧynnyŋ negızgı sebepterı men qalai bastalyp, qalai aiaqtalǧany – öz aldyna bölek äŋgıme. Bölek baiannyŋ taqyryby.
Būl jerde bızdıŋ aitpaǧymyz – soǧysta Beibarys qandai äskeri ädıs-täsıldermen jaudy jeŋdı emes, qolyna tüsken tūtqyndarǧa qandai közqarasta bolǧany. Negızınen, qaisybır soǧys bolsa da, naqaqtan-naqaq kısı ölımı oryn alǧan soŋ, jeŋgen jaqtyŋ da aşu-yzasy tez basylmai, qany basyna şauyp, tūtqyndardy aiamai jazalap jatuy, älbette, zaŋdylyq. Qarapaiym sarbaz emes, sardar da emes, tap fransuz korolınıŋ özı tūtqyndaldy, ärı qarai ne bolmaq? Qandai auyr jazaǧa kesken oryndy? Korol qamauda otyrǧan sätınde Qūtyz sūltan da, Qalauyn qolbasşy da ony qataŋ jazalaudy, tıptı basyn aludy qūp körgen. Alaida Beibarys ondai qyzbalyqqa bırden erık bermeudı oilap, kerısınşe, basqaşa şeşım jasaudy oilastyrǧanyn sol kezdegı äreketınen baiqau eş qiyndyq tudyrmaidy. Astarynda ne syr bar? Eŋ aldymen, fransuz korolın öltırse, ekı el arasynda ömırı bıtpes qan maidanǧa jol aşylady, qaitara kek alu joryǧy üzdıksız jalǧasa bermek. Öitkenı ol jai adam emes, Fransiia elınıŋ belgılı tūlǧasy, basşysy. Ekınşı jaǧynan, Beibarys sūltan ony jau ma, dos pa dep emes – kım bolsa da, eŋ aldymen, jūmyr basty adam, sosyn da onyŋ ömır süruge haqy bar dep, qysqa oidan arylyp, keŋ maǧynada qarai aluynda. Būl şeşım tüptıŋ tübınde dūrys bolǧanyn sūltan da, Qalauyn qolbasşy da öz közımen köredı. Osydan soŋ fransuzdar qaita jasaq jinap, soǧys aşudy oilastyrmaidy, kerısınşe, Mysyr basşylarymen kelıssözge şyǧyp, aiaǧynda öz korolın köp qarjyǧa satyp aluǧa ūsynys jasaidy. Mūnyŋ astarynda ne bar? Eŋ aldymen, fransuzdar özderınıŋ ädıletsız soǧys aşyp, mysyrlyqtarǧa qiianat körsetkenın ışınara bolsa da moiyndauy. Ekınşıden, koroldıŋ aty korol, ony tezırek qamaqtan azat etpese, süiekterıne taŋba bolady, sosyn da elge dabyra etpei, tezdetıp qimyl jasaǧany. Mysyrlyqtar aqyldasa kele, sol olja-dünienıŋ bır bölıgın qiraǧan üiler men qasiettı oryndardy qaita qalpyna keltıruge jūmsaidy, qalǧan bölıgın erı soǧysta şeiıt bolǧan otbasylarǧa taratyp beredı.
Babamyz Beibarystyŋ jany taza, jüregınde meiırımı mol, ızgılıkke barynşa qūştar jan bolǧanyn däleldei tüsetın mūndai tarihi derekter barşylyq.
Qūtyz sūltan ekı jylǧa jeter-jetpes bilık qūryp, kenetten qaitys bolady. Tarihi jazbalarǧa süiensek, Şyŋǧys ūrpaǧy – Qūlaǧu armiiasymen Şamǧa jaqyn maŋda bolǧan, 1260 jylǧy ūly şaiqastan keiın, basqynşy jasaqty tıze büktırgen soŋ, Qūtyz Mysyrǧa azǧana sarbazdarymen asyǧys qaityp ketpei me! Olar sol joly Mysyr şaharyna aman-sau jete almady, jolda jol toryǧan qanışerler qolynan ölım qūşty. Alaida keibır derekterde Beibarys Qūtyzdy özı öltırgen degen derekter jazylǧan. Senımsız derek! Bızdıŋşe, būl jerde el ışıne ädeiı taratylǧan auyzekı äŋgıme sebep boluy yqtimal. Al jalpy Qūtyzdan soŋ sūltandyq taqqa Beibarystyŋ otyruy osyndai keleŋsız äŋgımege jol aşuy äbden mümkın. Osy oraida Qūtyz sūltannyŋ ölımınıŋ aq-qarasyn taǧy da tereŋırek anyqtai tüsu tarihşy-zertteuşılerımız üşın maŋyzdy mındet bolyp qala bermek. Bızdıŋ aitpaǧymyz basqa. Qūtyz sūltan qaza bolǧan soŋ, sūltandyq taqqa köpşılıktıŋ qalauymen kelıp otyrǧan Beibarysty jalpy halyq qoldaǧanymen, keibır terıs pıkırlıler men qarsylastar toby paida bolyp, qaita-qaita şu köterıp jatty. Sonyŋ bırı Damask naiby Sanjar bek boldy, ol Beibarystyŋ sūltan bolǧanyna aşyq qarsylyq jasady, tek özı ǧana emes, ainalasyna jaqtastaryn toptastyruǧa jantalasty. Ondai qyrsyq mınez jannyŋ taǧdyryn bır-aq künde şeşu Beibarys sūltannyŋ qolynan op-oŋai keletın-dı. Jendetterıne tapsyrma berse, bärı de bır-aq künde bıtıp jatyr. Dese de bırınşıden, Sanjar bektıŋ el ışındegı bedelı, abyroiy men jeke basyndaǧy aqyl-parasatyn tiısınşe baǧalady. Ekınşıden, onyŋ basyn alyp, qara halyq aldynda qanışer bolyp körıngennen ne paida tappaq? Erteŋgı tarihta qanışer sūltan degen atpen qalu aqyldyŋ, parasattyŋ ısı me? Onda köp qaraqşydan aiyrmasy qaisy? Sol sebeptı de sūltan onyŋ būl kerıtartpa qylyǧyna meilınşe şydammen qarap, raiynan beibıt jolmen qaitaru üşın köp uaqyt degenıne köngenı, aqyr soŋynda küş qoldanyp, täubesıne keltırse de, bärıbır ışte kek saqtamai, bır ülken qamaldyŋ komendanty etıp taǧaiyndap qoiuy köŋıl keŋdıgı men adami qasietın baiqatpai ma?! Būl ǧana emes, Beibarys sūltan kezınde özıne adaldyq jolyn nūsqap, ūstazdyq jasaǧan Aitegın bektı de ūmytpai, oǧan Şam şaharynan bedeldı qyzmet tauyp bergen. Tıptı ūstazynyŋ ūstazy, jas ūlǧaiǧan Iаǧmūr bekke de tiısınşe qūrmetın aiamaǧan, hal-jaǧdaiyn bılıp otyrǧan delınedı tarihi jazbalarda.
Osy derekterdıŋ özı äskeri qolbasşy, sosyn sūltan bolǧan kısınıŋ adami qasietı men jüregındegı meiırımınen habar beretındei. Al mūndai meiırımdı Beibarys keiınırek molynan körsettı, äsırese islam dını keŋınen taraǧan, dınge şyn nietımen bas ūrǧan, solaişa Jaratuşyǧa degen şeksız yqylasy men qūrmet sezımın bıldırgen, imanǧa ūiyǧan elde özınıŋ ızgılık pen ıltipatqa iek artqan ūstanymynan ainyǧan
(Jalǧasy bar)
Joltai ÄLMAŞŪLY,
Qazaqstannyŋ eŋbek
sıŋırgen qairatkerı
