Būl künde ine sabaqtap, keste tikken jandy kezdestiru qiyn.
Sondaida oiu oiyp, syrmaq syrǧan, tün qatyp, talai tüskiizdiŋ basyn qaiyrǧan kezindegi altynqol äjelerge qairan qalasyŋ.
Örnegin qiystyryp, keste bizin qol ermek etken jandardyŋ önegesinen qa-zir kimder ülgi aldy? Äsirese, ūlttyq būiymǧa kelgende, ondai önegeli ūrpaqtyŋ qatary az ba dep qalasyŋ.
Istiŋ adamy üşin erinşektik jat. İkemdilikpen ündesetin oiu-örnek te tiginşi şydamdylyǧyn şyŋdaidy. Jasyratyny joq, köneniŋ közi, qariia äjeler bir künde birneşe syrmaq syrsa da, eşkim taŋǧalmaityn. Öitkeni, mūndai qasiet sol kezdegi är äielge tän boldy. Bäri de – bes sausaǧynan şeberligi körinetin isker. Eŋ bastysy, öz düniesin qadirlegen qasietti jandar. Al qazir ūlttyq būiym körsek boldy, qūraq ūşyp, riza bolamyz. Onyŋ özindik sebepteri de bar…
Astanada dästürden tanbai, qolönerdiŋ qadirin arttyryp, zamanaui tehnologiia tilimen ündestirip jürgen käsipkerlerimizdiŋ biri – Yrza Tūrsynzada.
İne men jipti janyna serik etken keiipkerimiz qölönerge bala kezden qūştar.
Äjesi Tūrarbai kimeşek şetine marjandai örnek salyp, jyltyratyp tikkende qyzyǧa qaraityn. Balanyŋ yntasyn baiqaǧan qariia mūny qasyna şaqyryp alyp, parşadaǧy jyltyr jipterdi suyrtyp qoiady eken.
Yrza jipti barynşa ūzyn alyp şyǧady. Onysy – bir ret sabaqtasam degeni. Al äjesi: «Mynau – jalqaudyŋ isi. Sen kesteŋ tez jürsin deseŋ, jibiŋdi qysqa sabaqta» deidi eken. «Sonyŋ mänisin men keiin tüsindim», – deidi önegeli istiŋ şeberi.
Qazaq keste tigudiŋ mänisin qyz tärbiesiniŋ qūramdas böligi dep qaraǧan. Alty ūldyŋ işindegi jalǧyz qyzǧa äjesi tiginşilikti ǧana üiretip qoimai, «qyzym, isiŋ mineziŋe sai bolsyn. Isiŋe qarap, ülkender qandai ekeniŋdi biledi. Ülkendi syila. Jaqsynyŋ sarqytyn işseŋ, jaman bolmaisyŋ» dep ūlaǧatty sözin ünemi aityp otyratyn.
Jaqsynyŋ sarqyty degende myna jait eske tüsedi.
Yrzanyŋ äkesi Tūrsynzada Esimjanov – esimi elge belgili aqyn. Şyǧarmaşylyq adamynyŋ üiinen qadirli qonaq üzilsin be? Qazaqtyŋ maŋdaiyna bitken talai marqasqalar osy üiden däm tatady.
Birde äkesimen birge öziniŋ süiikti jazuşysy Ǧabit Müsirepov erip keledi. Yrzanyŋ 7-8 synypta oqityn kezi. Mäz bolyp quanǧany sondai, anasymen birge dastarhan jaiady. Birazdan soŋ et tartylady.
Qoŋyr ünge salyp, baiaulata söileitin Ǧabeŋ äŋgimesin aita otyryp basty müjidi. Sosyn miyn alyp, ärkimniŋ tabaǧyna qasyqpen sala bastapty. Kezek Yrzaǧa kelgende, esik jaqta tūrǧan qyz jügirgen küii baryp, Ǧabeŋniŋ qolyndaǧy qasyqty almastan, auzyn tosyp, midy jegen eken. Äjesiniŋ «jaqsynyŋ sarqytyn işseŋ, jaman bolmaisyŋ» degenin yrymdaǧan türi.
Ertesinde äkesi: «Balam, keşe Ǧabeŋdi yŋǧaisyz jaǧdaiǧa qaldyrdyŋ. Söituge bola ma eken?» dese, qyz: «Men ädeii yrymdap jedim. Aǧalarym siiaqty asqarly bolsam dep armandaimyn» depti.
Ol qūraq qūraǧandy jany süietin.
Taŋnan-taŋdy atyryp, körpe tigip otyra beredi.
Keŋes ökimeti kezinde de Yrza jas bolsa da, qazaqy bölme jasauǧa jany qūmar bolypty. Eski sandyqty sändep, qūraq körpe tigip, äiteuir, anasynyŋ tigin maşinasyn erte iemdengen.
Birde anasy qymbat japondyq matadan tigilgen perde alyp keledi. Terezege ilingen perde Yrzanyŋ köŋilinen şyqpaidy. Anasy jūmysqa ketken kezde ol perdeni alyp, qyrqyp, qaitadan sändep tikken eken. Äbden tigip bolǧannan keiin ǧana: «Anaşym ne aitar eken» dep oilanady.
Keşkisin japondyq perdesiniŋ türin körgen anasy: «Oibai-au, mynau ne istep qoiǧan dep» şyj-byj bolady. Sonda äkesi: «Matanyŋ qymbat-arzanyn qaiteiin, biraq perde endi sänine kiripti» degen eken. Kelininiŋ qarsy kelmesin bilgen äjei de: «Boldy, būzyp-jarmasa, qaidan istiŋ mänisin bilsin. Osylai üirenedi. Time!» dep bir-aq būiyrypty.
– Ismerlik – qazaqqa tän qasiet. Keste, syrmaq, qūraq körpe bolsyn, köz maiyŋdy tauysa otyryp bitetin is. Tiginşilikti ikemi bar adam ǧana meŋgeredi. Äsirese, ūlttyq būiymdardy büginge sai etip qaita jaŋǧyrtyp, tigu kün ötken saiyn sūranysqa ie. Maǧan dos-jarandarym: «Yrza bizge şeteldiŋ käkir-şükirinen göri, öz qolyŋmen jasaǧan dünieŋdi ala kelseŋ» dep ötiniş aitady. Halyqtyŋ ūlttyq būiymǧa degen qyzyǧuşylyǧy Astanada osy käsipti jandandyruǧa sebep boldy. Biraz oilanyp, onyŋ sa-pasyna asa män berip, zamanaui stilmen ūştastyrdym. 2009 jyldan bastap qyzdyŋ jasauyn, üidi qazaqşa sändeu boiynşa «Altyn Orda» kompaniiasy jūmys jasap keledi, – deidi keiipkerimiz.
Yrza Tūrsynzadanyŋ mamandyǧy – biologiia päniniŋ mūǧalimi. Ūlttyq önerge jastaiynan qanyq keiipkerimiz qyz jasauyn, kesteli ūlttyq kiimder, qazaqy toi köilegi, börik, keudeşe taǧy basqa da būiymdar jasaidy. Üi sändeuge de sūranys küşti.
Öz isine asa yjdahattylyqpen qaraityn Yrza apai är būiymdy tigerden būryn onyŋ tarihyn zertteidi. Būl tigiletin būiym jaŋa zamanǧa sai jasalsa da, onyŋ tüpki negizi, tarihi tamyry saqtalsa degenge saiady.
«…Ana körgen ton pişer» demekşi, Yrza Tūrsynzada ismerligimen az uaqytta tek alys-jaqyndaryn ǧana emes, şeteldikterdi de tänti etti. Alysqa jii şyǧyp, älemdegi modanyŋ tynys-tirşiligin baqylap qaitady. «Marjan tizip, oiumen örnektegen düniege şeteldikter de qatty qyzyǧady. Qolyna alyp bastaryn şaiqap, rizaşylyqtaryn jasyr-maidy. Sän men sapany şertip tūryp taŋdaityn ataqty dizainerler qazaqy dünielerdiŋ köp elementterin öz ülgilerinde körsetkisi keletindigin aityp, ūsynys ta jasady. Sondyqtan, būl būiymdardyŋ matasy men äsem tastaryn qymbat bolsa da, şetelden arnaiy tapsyryspen aldyrtamyn», – deidi tiginşi.
Ismerdiŋ är düniesi közdiŋ jauyn alady.
Yrza Tūrsynzada «Qyz Jibek» filmin qaitalap köruden jalyqqan emes. «Men odan qazaqtyŋ bar bolmysyn, qasietin sezinemin» degen keiipkerimiz. Juyrda ol «Qyz Jibek» atty döŋgelek tösek pen eki jasqa arnalǧan jaŋa avtorlyq dünieler jasapty.
Qazaqtyŋ janyna döŋgelek dünie jaqyn. «Būryşta jyn-şaitan tūrady» dep yrymdaǧan ata-baba üiin de, üstelin de teginen-tegin döŋgelek etpegen. Sol yrymdy ūstanǧan keiipkerimiz «Qyz Jibek» atty eki jasqa arnalǧan tösegin birneşe körmelerge qoiypty. Būl avtorlyq jobaǧa qazir sūranys küşti.
Ol tapsyrys alǧan kezde, tūtynuşynyŋ salt-dästürden qanşalyqty habardar ekenin baiqap köredi. «Maŋǧystaulyqtar dästürdi däripteude aldyna jan salmaidy» deidi ol batys öŋirde salt-dästürdiŋ köp reŋi saq-talǧanyn maqtanyşpen jetkizdi.
Dästürge sai qyz jasauyn qazir de beredi. Biraq dästür degen aty bolmasa, būl jasaudyŋ reŋi solǧyn, boiauy būlyŋǧyr. Öitkeni, qyzynyŋ tösek ornyn qazir köbisi şeteldiŋ jihazdarymen, qymbat tösek-orynmen auystyrǧan. Amal neşik, bügingi dästürdiŋ bolmysy osyndai.
– Qazaq qyzyna qoldan tigip, tüie-tüiege tiegen qorjynnyŋ mänisi zor. «Anasyn körip, qyzyn al» degendei, ana osy räsimmen qyzyna qanşalyqty tärbie bergenin, auylynyŋ qandai ekenin jetkizgen. Bir sözben aitqanda, būl qorjyn – oŋdy-soldy dünie şaşu emes, eki jaqtyŋ bir-birimen etene aralasuy üşin jasalǧan joralǧy.
Qazaqtan qalǧan qai räsim, dästürdiŋ astarynda aitylmasa da, astarmen jetkizilgen tapqyrlyq jatyr. Mine, ūlttyq būiymnyŋ basty erekşeligi osy, – degen keiipkerimiz dästürdi bügingi zamannyŋ tynysymen ündestire biledi.
Ismer bastaǧan qyz-kelinşekter qyz jasauyn 1-2, keide tipti, 3 aiǧa deiin jasaidy eken. Aldymen «Mahabbat körpesi», odan keiin äsem tastarmen körkemdelgen qos jastyq, eki jer jastyq, üki jastyq, qūda qorjyn, qyz ämiiany, bata kilem, törkörpe, küieu körpe, şai körpe, taǧysyn taǧy degen-dei kete beredi. Eŋ soŋynda, bärin ädemilep salu üşin şabadan jasalady. Ol da matadan, taspalardy qolmen kömkeru arqyly tigilgen.
Qyz ämiiany – Yrza Tūrsynzadanyŋ aituynşa, XVII-XVIII ǧasyrlarda bailardyŋ altyn-kümis, jauhar tas salyp, bir-birine syiǧa tartqan būiymy. Qyz ūzatylǧanda da qoldanylǧan. Sondyqtan qazirgidei şetel-dik pudliiardan göri, qazaqy ämiianmen qyzǧa tartu jasaǧan ädemi körinbek.
Bizdiŋ «Üki jastyqqa» közimiz erekşe tüsti. Ülkender «qyzymnyŋ ja-sauyn ükilep apardym» dep jatady. Üki – qazaq üşin qasietti qūs. Sondyqtan qūs qauyrsynyndaǧy bederdi qūran sözine balaǧan halyq «köz timesin» dep balanyŋ besigine, bas kiimine taqqan. «Sondyqtan men de salt-dästürdi ūlyqtap, «Üki jastyqqa» erekşe män berdim. Ükiniŋ boialǧan tür-li-tüsti qauyrsyndaryn şetelden tapsyryspen aldyrtamyn», – deidi avtor.
Biz būl oraida, Yrza Tūrsynzadanyŋ öz isine qandai otandyq tauarlardy paidalanatyndyǧyn sūrap qaldyq. Jastyqtardyŋ işine salatyn mamyqtardy Qaraǧandy zauytynan, al kiizderdi Talǧar zauytynan tapsyryspen aldyrtady eken.
Biz qoldan tigilgen kestelerdiŋ işinen «1967, 1953 jyly tigilgen» degen jazulardy közimiz şalyp qaldy. Söitsek, ismer apaiymyz alys-jaqyn jerlerdi aralap, mūndai köne dünielerdi jinaudy da jaqsy köredi eken. «Būlar satylmaidy. Olardy Oŋtüstik öŋirlerden özim izdep jürip tauyp aldym. Jastyq-körpelerge qosyp, sändep saqtaityn bolamyn. Öitkeni mūndai dünieler qazir azaiyp ketti», – deidi apaiymyz.
Elbasy N.Nazarbaev şaǧyn jäne orta biznes ökilderin qoldau maqsatynda şetelderge is-sapary kezinde olardyŋ taŋdauly degenderin biznes-elitanyŋ qūramynda ertip jüredi. Solardyŋ biri bolǧan Yrza Tūrsynzadaqyzy Elbasynyŋ arqasynda köp jerlerdi aralap, körgenin ai-typ qaldy. Ūlttyq būiymdarymyzdy alys-jaqyn şetelderge alyp şyǧyp jürgen de osy kisi eken.
Serikgül SŪLTANQAJY
