Elımızdıŋ ekonomikalyq saiasatyndaǧy jaŋa baǧyttar talabyna jauap beruı tiıs
El boldyq! Endı erteŋdı oilaiyq! Bügın aityp jürgen äŋgımelerımızdıŋ de, atqarylyp jatqan ısterımızdıŋ de, saiasatymyzdyŋ da tüp-törkını, negızgı maqsaty – osy! Şükır, köp jūmys jasaldy, jasaluǧa tiıstısı odan da köp. Jandy jegıdei jep jürgen ättegen-ailar da jetkılıktı, qaryn aştyratyn jaǧdailar, oqiǧalar barşylyq. Älemdık ekonomikada qalyptasqan ahual öŋırlık te, jahandyq ta tūrǧydan jıtı köŋıl böludı talap etedı. Sondyqtan da Memleket basşysy Nūrsūltan Nazarbaev aǧymdaǧy jyldyŋ 6 tamyzynda ötken Ükımettıŋ keŋeitılgen otyrysynda: «Ükımettıŋ būdan arǧy ekonomikalyq saiasaty qazırgı kezdegı qaterlerdı eskeruge baǧyttaluy kerek. Bügınde bız özgergen ahualdy eskere otyryp, jaŋa ıs-şaralar äzırleuge tiıspız» dep atap öttı.
Söitıp, «Qazaqstan-2050» Strategiiasynda körınıs tapqan mındetterdı ıske asyryp jatqan Ükımettıŋ jūmysyn odan ärı jandandyruǧa asa nazar audaryldy. Osyǧan orai Elbasy memlekettık basqaru jüiesın jaŋǧyrtu jäne onyŋ tiımdılıgın arttyru, memlekettık oŋtailandyru jäne Qazaqstan Respublikasynyŋ jinaqy Ükımetın qalyptastyru maqsatynda «Qazaqstan Respublikasy memlekettık basqaru jüiesınıŋ reformasy turaly» Jarlyqqa qol qoidy. Menıŋ oiymşa, mūny pısıp-jetılgen ärı der kezınde qabyldanǧan maŋyzdy qadam dep qabyldauǧa tolyq bolady.
Endıgı jerde jaŋa Ükımet aldynda jaŋa mındetter tūr. Atap aitqanda, 2015 jylǧy 1 qaŋtardan bastap Euraziialyq ekonomikalyq odaq turaly şart küşıne enedı, sondai-aq elımız Düniejüzılık sauda ūiymyna kıru turaly kelıssözderdıŋ soŋǧy satysynda tūr, al biyl jeltoqsanǧa deiın Ekonomikalyq yntymaqtastyq jäne damu ūiymymen yntymaqtastyq turaly baǧdarlama qabyldanady. Ekonomikany ärtaraptandyru mäselesı de Ükımet jūmysynyŋ basty basymdyǧy bolyp sanalady desek, 2015-2019 jyldarǧa arnalǧan memlekettık industriialyq-innovasiialyq damu baǧdarlamasyn ıske asyru qasiettı mındet ekenı tüsınıktı. Jekeşelendırudıŋ ekınşı tolqyny men «Halyqtyq IRO» baǧdarlamalary naqty jūmystardy atqarudy talap etedı.
Ekonomikanyŋ qalypty damuy mol qarjyny qajet etetındıgı belgılı. Sondyqtan Qazaqstanǧa ışten jäne syrttan investisiia tartu üşın barlyq jaǧdailar jasau da bügıngı kün tärtıbınıŋ özektı mäselesı bolyp otyr. Ärine, būl tūrǧyda qazırdıŋ özınde naqty şaralar qolǧa alynuda. Mäselen, osy jylǧy mausym aiynda ötken QR Prezidentı janyndaǧy şetel investorlary keŋesınıŋ 27-plenarlyq mäjılısı barysynda Qazaqstanda investisiialyq belsendılık tanytqan on memlekettıŋ azamattary üşın elımızge vizasyz kelıp ketu rejimın ornyqtyru jönınde bırjaqty şeşımnıŋ qabyldanǧany turaly resmi habarlandy. Sondai-aq, ekonomikanyŋ ösımıne serpın beru üşın 2014-2015 jyldary Ūlttyq qordan bır trillion teŋge bölu turaly şeşım qabyldandy. Sonymen qatar, ötken 3 aida şaǧyn jäne orta biznestıŋ jalpy qūny 78 milliard teŋgege eseptelıngen jobalary maqūldandy. Jobalardy naqty qarjylandyruǧa 47 milliard teŋge bölındı. Mūnymen qosa Ükımetke biylǧy 1 qyrküiekke deiın Ūlttyq qordan 2015 jyly 500 milliard teŋge mölşerındegı ekınşı tranş bölıgın investisiialau jönınde naqty ūsynystar äzırleu tapsyrylyp otyr. Jekeşelendırudıŋ ekınşı tolqyny barysynda 853 nysannyŋ memlekettıŋ menşıgınen alynuy nätijesınde Qazaqstannyŋ ekonomikasyna milliardtaǧan qarjy keledı dep kütılude.
Memlekettıŋ aldynda tūrǧan asa ırı strategiialyq mäselelerdı qarjy tūrǧysynan oŋtaily şeşuge taiauda qabyldanǧan «Qazaqstan Respublikasy azamattarynyŋ, oralmandardyŋ jäne Qazaqstan Respublikasynda tūruǧa yqtiiarhaty bar tūlǧalardyŋ mülıktı jariia etuıne bailanysty olarǧa raqymşylyq jasau turaly» Zaŋnyŋ yqpaly mol bolary sözsız. Ol üşın Ükımet tarapynan tiıstı şaralar qarastyryluy kerek desek, qatelese qoimaspyz. Būl baǧytta oŋ täjıribemız de bar. Tüptep kelgende, elımızde būǧan deiın ekı dürkın aqşany jäne mülıktı jariia etu aksiiasy jüzege asqan bolatyn. Mysaly, 2001 jylǧy aqşa jariia etuden 480 million dollardan astam qarjy zaŋdy ainalymǧa tartyldy. Al 2006-2007 jyldary aqşamen qosa jyljymaityn mülıkter jariia etılıp, biudjet 845 milliard teŋgemen tolyqty. Endeşe, biylǧy bırınşı qyrküiekten 2015 jylǧy 31 jeltoqsanǧa deiıngı aralyqta mülıkterdı jäne aqşa jariia etuden tüsetın qarajattyŋ şamasy aitarlyqtai bolady degen senım bar.
Osy bır tūsta «zaŋsyz tabysty zaŋdastyrǧannyŋ jönı qalai?» degen saualdyŋ ärkımdı mazalaitynyn joqqa şyǧara almaimyz. Mynany eskergen jön: Qalasaq ta, qalamasaq ta, naryq älemınıŋ öz zaŋy bar. Ökınışke qarai, älemdık täjıribede kapitaldyŋ şoǧyrlandyryluy, äsırese onyŋ alǧaşqy kezeŋınde, qūqyqtyq normalarǧa sai kelmei jatatyn tūstary az kezdespeidı. Sondyqtan aqşalai jäne özge de aktivterdı köleŋkeden şyǧaru düniejüzı boiynşa ötkır mäselege ainalyp otyr. Ärı būl mäsele jahandyq daǧdarys jäne kapitaldyŋ ekonomikadan syrtqa ketuı jaǧdaiynda uşyǧa tüsude. Sol sebeptı, älemnıŋ köptegen elderınıŋ öz tarihynda bırneşe dürkın jariia etu täsılıne jügınuge mäjbür bolǧany belgılı. Mysaly, İndiiada kapitalǧa bes ret raqymşylyq jasalsa, būl jaǧdai Portugaliiada – tört ret, İrlandiia, Avstriia, Fransiia elderınde ekı retten, İtaliiada segız ret oryn aldy. AQŞ būl tūrǧyda rekordtyq körsetkışke ie – mūnda köleŋkelı kapitalǧa jalpy sany 62 ret raqymşylyq jasalǧan eken.
Qazaqstanda kapitaldy jariia etuge bailanysty elımızdıŋ qaz basqan qiyn kezeŋınde Premer-ministrdıŋ bırınşı orynbasary, Ūlttyq banktıŋ töraǧasy qyzmetterın atqarǧan Däulet Sembaev «Egemen Qazaqstan» gazetıne 2001 jylǧy 11 şıldede bergen sūhbatynda bylaişa oi qorytady: «Jūrttyŋ köpşılıgı jasyrylyp kelgen aqşanyŋ bärı bırdei aram jolmen tabylǧandai köretını bar. Būl özı öte kürdelı mäsele. Äuelde ondai aqşanyŋ negızı ışkı baǧa men düniejüzılık baǧanyŋ aiyrmaşylyǧy arqyly jasalǧanyn eskeru kerek. Istıŋ közın tapqan adamdar bızdegı arzan baǧaǧa satyp aldy da syrtqa älemdegı ädıl baǧamen satyp jıberdı, sol arada zaŋdy būzǧan joq. Söitıp jürıp talai aqşa jinap aldy. Ony kezınde tabys deklarasiiasynan jasyryp, salyqtan aman alyp qaldy. Öndırıske salaiyn dese, qaidan tapqanyn qazbalap, özıne qauıp tönedı. Ekı ortada öz azamattarymyzdyŋ aqşasy şetel bankterınde şoǧyrlanyp, ösımı basqalardyŋ ekonomikasyna qyzmet etıp nemese üidegı sandyqta qimyl-qozǧalyssyz jatyr».
Belgılı qarjygerdıŋ būl äŋgımesın astyqpen ainalysyp, öz önımderın syrtqa ötkızuşılerge tolyq jatqyzuǧa bolady. Būryndary şarualardyŋ maŋdai terımen öndırılgen önımderın meilınşe tömengı baǧamen satyp alyp, olardy şetelge bes-alty ese qymbatqa satqan dänekerdıŋ tabysynyŋ basym bölıgı elge qaitpai, syrtta qalyp jatty. Būl jaǧdai şeteldık tauarlardy elımızge molynan tasyp jürgenderdıŋ de tarapynan jiı baiqaldy.
Mūndai ahualdyŋ oryn aluyna şeteldık valiutamen jūmys ısteitın zaŋdarymyzdyŋ jetıldırılmeuı basty sebepker boldy. Endı būl mäsele özınıŋ şeşımın tauyp otyr. Soŋǧy qabyldanǧan zaŋǧa säikes bırqatar qylmystyq jäne qūqyq būzuşylyqqa jol bergen adamdar qylmystyq jäne äkımşılık jauapkerşılıkten bosatylady. Zaŋda sonymen bırge jalǧan käsıpkerlıkpen ainalysqandarǧa, nesienı zaŋsyz alǧandarǧa ärı maqsatsyz paidalanǧandarǧa, qūndy qaǧazdarmen operasiia erejelerın būzǧandarǧa, kedendık tölemderdı töleuden jaltarǧandarǧa, ekonomikalyq kontrabanda jäne reidermen şūǧyldanǧandarǧa keşırım jasalmaityny körsetılgen.
Bır sözben aitqanda, 2017 jylǧa belgılenıp otyrǧan jeke tūlǧalardyŋ tabysy jaily jalpyǧa bırdei deklarasiia ötkızu barysynda azamattardyŋ özderın erkın sezınuge, söitıp bailyqtarynyŋ igılıgın körıp qana qoimai, sol tabystary arqyly ekonomikaǧa qan jügırte otyryp, äleumettık mäselelerdı şeşuge olardyŋ üles qosuyna jol aşylyp otyr deuge tolyq negız bar.
Teŋızge ülkendı-kışılı san aluan özen jan-jaqtan sarqyrai qūiylyp jatady. Onyŋ ūly bolmaǧy özenderdıŋ sarqylmauyna tıkelei bailanysty. Endeşe, Ükımet özınıŋ är azamatynyŋ el igılıgıne qyzmet jasauyna barynşa jaǧdai jasap otyruy qajet-aq.
Kenjebolat Joldybai,
saiasattanuşy
