JIBEK APA

Almatyǧa, oquyma qaita oralyp kelemın.

Köŋılımde ıştei bar tılegım, bar oiym – Bänuge kezdesu. Öitkenı, ol Kemerovo qalasynan edı. Kemerovo – şeşem Sarjannyŋ bırge tuǧan äpkesı Jıbek apam otyrǧan jer. Naǧaşy äjem Büikıl on toǧyz qūrsaq köterıp, ülken ana atanyp, aimaǧyna qadyry asqan jan edı. Alaida balalarynyŋ taǧdyry 20-40 jyldardyŋ zūlmatyna tap kelıp, sodan Nūrjan atty jalǧyz ūl, bes qyzy ǧana aman qalǧan. Jıbek apam osy bes qyzdyŋ ışındegı eŋ sūluy ärı eŋ süikımdı qylyqtysy bop ösken. Aitsa aitqandai, Asqar degen jıgıttıŋ töresıne erge şyqqan. Ūly-qyzy ara­las tört perzent süiıptı. Bıraq, Asqar aǧamyzdyŋ äldebır ısı ökımetke ūnamai jau qataryna tırkelıptı de, sotsyz atylyp ketıptı. Jıbek apamnyŋ tört balasynyŋ ekeuı aştan öledı. Qalǧan ekeuın balalar üiıne uaqytşa ötkızıp, özı jürek jalǧar talşyq ızdep, alys auyldardaǧy jamaǧaiyndaryn aralap, bergenderın alyp, qaityp kelse, sol ekı ortada balalar üiın basqa jaqqa köşırıp jıbere qoiypty. Jıbek apam ah ūryp jylap qala beredı.

Jan degen tättı ǧoi. Erterekten sandyǧy tübınde jatqan köilektık ma­tany satpaq bolady. Şetınen oimaqtai etıp qana qiyp alyp, aluşy ızdep bazarǧa kelgen jerınde ūstalady. So­dan alyp-satar degen aidar taǧylyp, bes jyl türme arqalap kete barady Jıbek apam.

Jıbek apamdy körgen saiyn jüregım syzdaidy. Ata-anadan sūlu bop tudy. Küieuı, balalary boldy. Eşkımnen kem emes edı. Qazır sonyŋ bärınen jūrdai. Odan küikı, odan zarly adam joq bū düniede. Bar ümıtı – ökımettıŋ qolyna uaqytşa dep tapsyrǧan ekı balam aman dep esepteidı. Onda-mūnda ızdestırıp jazyp jatyrmyn. Alaida, äzırşe jaqsylyq habar bolmai tūr. Nege ekenın qaidam, osy Jıbek apamdy qanşalyqty jaqsy körsem, men özımdı onyŋ aldynda sonşalyqty kınälı de sezınemın…

Maǧan Kemerovo qalasy kartadan būryn Jıbek apamnyŋ auyr taǧdyry arqyly tanys bolǧanyn Bänuge aitqanymda, onyŋ jüzındegı külkı şyraiy tez öşıp, ökpelegen baladai öz-özınen tomsyraia qaldy.

– Menıŋ äkem – tatar, şeşem – orys, – dedı sosyn kürsınıp, ekeuı de Kemerovoǧa aidalyp barǧan, sol jerde tanysyp üilengen. Toz-toz bolǧan tuysqandardy keide östıp ızdep jüruımızge tura keledı…

DÜRILDEGEN DÜRIMBETTIŊ ÖLIMI

Būiyrǧan as-suymyzdy ışıp-jep bolǧan soŋ, Joldasbek ekeumız joǧarǧy qabattaǧy keŋsemızge köterıldık. Tüskı üzılıstegı bır ermegımız – şahmat oinauǧa otyrdyq.

– Kel, qaityp almai oinaiyq. Äitpese qyzyq bolmaidy, – dep «şaiqasqa» şyndap kırısken Jökeŋ: – Marqūm äkemnen estıgen edım, oiymnan ketpeidı, – dep taǧy bır hikaianyŋ şetın şyǧardy.

…Jalpaq sary adyrdyŋ ön boiy är tūsynan şaǧyn özekşe, şolaq sailarmen tılımdelgen. Oipaŋy şoq-şoq toǧai, şılık tal, al döŋestı bökterlerınde kiızdei ūiysqan qalyŋ qaraǧan. Köpten berı mal tūiaǧy tüspei, aqseleu men boz ködege deiın dür qaulap ösıp, jabaǧy attyŋ jalyndai bolyp ūiysyp ketken. Aŋyzaq ökpek jeldıŋ ötınde teŋız tolqynyndai japyryla yrǧalady.

Osy jalpaq sary adyrdyŋ boiynda oqpany soraiǧan şitı myltyǧyn al­dyna köldeneŋ ūstap Alpysbai aŋşy jür. Adasqan kiık, jalǧyz jortqan sūr qoian kezdesıp qalar-au degen tūstarda maŋaiyna saqtyqpen ūmsyna qaraidy.

Qorada mal joq. Bailardyŋ mal-mülkı tärkılengen. Özderı jer audarylǧan. Sottalǧan. Köbı tergeusız-sotsyz atylyp ketken. Tartyp alynǧan mal it-qūsqa jem boldy, talan-tarajǧa tüstı. Aqyry ırıp-şırıp tügel qūrydy. Ar­tynşa kolhozdastyru degen bır pälesı ere keldı. Kedei-kepşıktıŋ jan baǧyp otyrǧan bırlı-jarym maly ortaǧa tüstı. Köp ūzamai onyŋ da berekesı kettı. Halyqtyŋ qoraba tırşılıgı üzıldı. Elde jappai aştyq bastaldy. «Baital tügıl bas qaiǧy» zaman eldı esten tandyrdy. Qara halyq qara şybyndai jusap qyryla bastady.

Būl töŋırekte äzırge Alpysbai aŋşynyŋ ǧana jūraǧat äuletı aman-sau. Solardyŋ bärınıŋ asyrauşysy, ainalaiyn, qara myltyq bolyp tūr. Qyrdyŋ qoiany, özen-köldıŋ üirek-qazy qarauylǧa ılıkse boldy, qūtylmaidy. Sarşūnaq tyşqan, suyr, küzen, atjalman aulaityndar da bar körınedı. Qara myltyqtyŋ arqasynda, şükır, ondai aramǧa baryp körgen joq. Tıptı, adam etın jep jatqandar da bar dep estidı. Oi, sūmdyq-ai, qazy men qartany kertıp asaǧan, sary qymyzdy şaiqap ışken erkın qazaq edık-au. Ne bolyp barady būl künımız?

Ümıt pen ürei sapyrylysqan mazasyz köŋılmen kele ja­typ, būzylǧan eskı qystauǧa taqaǧanyn baiqamai da qaldy. Aldan kütpegen tosyn körınıske közı tüsıp baryp toqtady. Ügıtılıp, topyraq aralasyp tömpeşıkke ainala bastaǧan köŋ üiındısı janynda bıreu otyr. Şalqaia aqşaŋdap aspanǧa qarap qalǧan. Saqal-mūrt ösken. Köpten ūstara körmegen şaşy da jalbyrap qūlaǧy men qabaǧyn tūtas jauyp tūr. Bet-auzy ırkıldegen ısıkten könektei. Aştyqqa ūrynyp, jürıp-tūrudan qalǧan bır mıskın.

Alpysbai oǧan jaqyndai tüstı de, älgını tanyp, jüregı şanşyp şym ete qaldy. Aldyndaǧy şala-jansar mıskın Dürımbet eken. Künı keşege deiın osy öŋırdıŋ aldyna bes myŋ jylqy bıtıp, ataqty baiy atanǧan Dürekeŋ.

Dürekeŋnıŋ köz almai aqşiyp qarap otyrǧan zatyn būl da körıp kele jatqan-dy. Ol – däl töbede dalbaqtap ainala ūşqan qara qūzǧyn. Maqūlyq aştyqqa ūrynǧan adamnyŋ jan täsılım berer sätı taiaǧanyn sezetın sekıldı.

– Mergen, – dedı Dürımbet taŋdaiǧa jabysqan tılın äzer ikemge keltırıp. – Anau qara qūsty köremısıŋ? Sony sen maǧan atyp ber.

Artyq sözdıŋ keregı joq, onsyz da bärı tüsınıktı boldy. Boiyn kernegen aianyş sezımın basyp tastap, Alpysbai myltyǧyn tez kezedı de, qūzǧyndy däl közdep atyp saldy. Oq jandy jerden tiıp, qūzǧyn top etıp jerge tüstı.

– Baiqap jeŋız, – dedı Alpysbai, jansyz, bıraq älı yp-ystyq qūzǧyndy Dürımbetke ūstatyp jatyp.

Dürımbettıŋ qūstyŋ oq tesken jerınen atqaqtaǧan qyzyl qanǧa auyz salyp jatqanyn körgende, odan ärı qarap tūra beruge dätı şydamady.

Bylai şyǧa qalyŋ jyqpyl arasynan qoian aldy. Qara sudyŋ basynan üirektıŋ şüregeiın tüsırdı. Qanjyǧasy mailanyp, būl kezde kün qyzyly baiyp, uaqyt keşkırıp te qalǧan edı, auyl jaqqa bet aldy.

Jolai manaǧy Dürımbet esıne tüstı. Baiǧūs äl jinap, jönıne kettı me eken, bıle salaiynşy dep ūiǧardy. Ol iesız būzylǧan qystauǧa jetkende, kün batuǧa ainalǧan, bıraq maŋai älı jaryq edı. Töbeşıktengen eskı köŋnıŋ tübınde, manaǧy otyrǧan jerınde, Dürımbet sozyla tüsıp sūlyq jatyr. Keudesınen şybyn jany ūşyp-aq ketıptı. Maŋai tolǧan qūzǧynnyŋ ülpıldek jünı, soiaudai-soiaudai qauyrsyndary. Şikı de bolsa soŋǧy ret auyz toltyryp et şainaǧanyna riza siiaqty Dürekeŋ. Jüzı momaqan. İegı men omyrauyn tırep qoiyp rahattana ūiyqtap ketken adamǧa ūqsaidy.

Alpysbai ölık janyna jürelei otyra ketıp, ernın jybyrlatyp dūǧa oqyp, iman şaqyrdy. Sosyn saiyn dalanyŋ keşegı küngı şırıgen bai alpauytyn, adamzat balasyna teŋdık, baqyt pen bailyq ala kelgen Oktiabr taŋy arqasynda būratylyp aştan ölgen sorlynyŋ, topyraqpen betın jasyrdy.

– Qaraŋyzşy, eger mergen kezdespese, aştan ölgen Dürımbettı qūzǧyn şoqyp, jep ketedı eken-au.

– E, kımdı kım degen sūmpaiy sūm ūran kımderdıŋ tübıne jetpedı deisıŋ… Adam men aŋdy da jaulastyryp qoisa qaitersıŋ, – dep kürsındı Joldasbek. Süittı de: – Şah! – dep atpen sekırıp tüstı. Oilanyp otyrsa da, oinap otyr eken, bır peşkamdy jep kettı…

QYRYQ JYL QYRǦYN BOLSA DA

Fäni tırşılıkte qatar jürıp te adamdar bır-bırınıŋ qadırın tüsıne bermeidı ǧoi. Ärkımnıŋ öz ūqqany bar, körgenı bar, bıraq sol adamnyŋ kökıregınde qanşa qymbat qazyna-bailyq jatqanyn kım eskerıp, elemek? Eşkım de. Alaida, men ony baiaǧydan berı bılemın deitın qasyŋdaǧy sol eskı dosyŋnyŋ sözıne bırauyq sergek köŋılmen qūlaq türıp körıŋızşı. Ol saǧan būryn özıŋ baiqamai kelgen kısılık jaŋa bır qyrymen tanylyp, oi kökjiegıŋdı keŋıtıp, janyŋdy mūŋǧa bölep, senı bar bolmysyŋmen jaŋbyr suyna şaiqap alǧandai tazartyp şyǧarady. Menıŋ de Joldasbek zamandasymnyŋ bırde oilamaǧan jerden köŋılımdı östıp astan-kestenın şyǧarǧany bar.

Ädettegıdei ekeumız tüskı dämge qatar otyryp, köje-botqamyzdy üstelge jaiǧastyryp, aş qarynnyŋ aranyn būiyrǧan dämmen būqtyrtyp jatyrmyz.

– Bır närsege bır närse sebep, – dep Joldasbek dosym özınıŋ ädettegı er köŋıldı darqandyǧyna saldy. Men onyŋ bır tosyn äŋgıme aituǧa oqtalǧanyn sezdım de, qūlaǧymdy türe qoidym. Ol qasyǧyn ara-tūra auzyna aparyp qoiudy da ūmytpai, bırqalypty yrǧaqpen qoŋyrlata söilep kettı.

…Türmenıŋ qalaiy tostaǧany men qasyǧyn qolyna qysa ūstap, tu syr­tynan suatqa jamyrai qūlaǧan qoidai kimelesken ūzyn tızbektıŋ tegeurınımen dedektep däm ülestırıp tūrǧan äieldıŋ tūsyna kelıp-aq qalǧan edı. Äiel apaitös, belıne qūşaq jetpestei juan. Jiren, sūiyq şaşy ürpiıp, mysyq közı şa­pyraştanyp būǧan jaqtyrmai alaia bır qarap qoidy. Sosyn qolyndaǧy temır ojaudy böşke tärızdengen alyp qazanǧa boilata süŋgıtken. Qazandaǧy byt-byt qainaǧan äldebır sūiyqpen bırge ojauǧa bırer tüiır kartop, ettıŋ jūrqana sıŋırı ılıngendei edı. Apaitös semız sary äiel ojaudy olai yrǧap, bylai yrǧap ışındegı tüiır bıtkendı syrtqa şyǧaryp jıbergenı. Pırmännıŋ tostaǧanyna syldyraǧan qara su qūiyldy.

Aşudan, naladan Pırmännıŋ ışı qyj-qyj qainap, udai aşyp kettı. Myna apaitös qatynǧa ne jazdy eken? Kündegısı osy. Mūnyŋ tostaǧanyna şainap jūtar jalǧyz tüiır näpaqa tüsırmeidı. Körıneu közge ojaudan süzıp alyp tastaidy. Ūzaqty kün ormanda aǧaş kesıp, aştyqtan şegı būratylyp, közı qarauytyp jürgen sorlynyŋ onsyz da qatyqsyz atalasyn ittıŋ juyndy­synan da jaman etıp qūnsyzdandyrady. Nege öitedı? Jolyn kesıp ötpek tügıl, betıne tıktep te qaraǧan jan emes. Qaida barsa aldynan qazylǧan Qorqyttyŋ körı ıspettes būl ne sūmdyq?! Äit-şüit joq, eŋbek armiiasyna süirep äkettı. Tükpırdegı auylda özımen-özı qoi baǧyp jürgen momyn şarua edı. E, meilı ǧoi, köppen körgen ūly toi. Dese de, sovet ökımetınıŋ bükıl qanqūily qaharynan myna as ülestıruşı semız sary äieldıŋ qatygezdıgı janǧa qatty batyp barady. Qūnarsyz qara köjenıŋ ışındegı talmauǧa keler bar närı süzılıp qalǧan soŋ, taŋnyŋ atysy, künnıŋ batysy ormannan aǧaş kesıp, börene süiretken adamǧa syldyr su qauqar bola ma? Pırmän kün sanap emes, saǧat sanap älsırep, bırjola qūryp bara jatqanyn sezedı. Ernı kezerıp, köz aldy qarauytyp, dünie tolqyp köşıp jürgendei. Älsızdıkten kılt etıp keide tızesı de bügılıp ketedı. Büite berse, jazmyş saǧaty da alys qalmaǧan şyǧar. Bır sätte börene astynda janşylyp, tıl tartpai ketedı de…

– Osydan, – dedı tūla boiyn bez­gek ūrǧandai qalşyldap, – ekınşıgärı menı östıp şömışten qaǧatyn bolsaŋ, maǧan ökpeleme, aiamaimyn. Şala-şar­py orysşasy bar edı, äiteuır qalai da oiyndaǧysyn jetkızgen siiaqty. Jetkızgenı ǧoi, sary semız qatynnyŋ tarǧyl közı şarasynan şyǧyp kete jaz­dady. Sözın tıs arasynan syzdyqtatyp sūr jylandai ysqyrdy:

– Men senı tırıdei kömdırtemın. Özıŋşe adammyn dep jürgen şyǧarsyŋ. Senen bır qap boq artyq. Onymen tym bolmasa jer tyŋaituǧa bolady.

Pırmän ündegen joq. Tostaǧanda şaiqatylǧan juyndy tärızdengen auqatsymaǧyn alyp şetke qarai yǧysa berdı.

Süitıp Pırmännıŋ tauqymetke toly taǧy bır azapty künı öttı.

As ülestıruşı apaitös semız sary äieldıŋ aldyna sümıreiıp taǧy keldı. Tostaǧanyn ūsyndy. Keşegı keşegı me, as ülestıruşı apaitös äiel būǧan tarǧyl közımen jep qoiardai bolyp ot şaşa qarady da, köje betındegı bolar-bolmas jylan qaraşyqty ojaumen sylyp ta­stap, qūr qara sudyŋ özın ǧana tostaǧanǧa syldyr etkızıp qūia saldy.

Pırmän qolyndaǧy tostaǧandy ışındegı sūiyǧymen qosa serpıp jıberdı. Alǧa qarai yrşi ūmtylyp, as ülestıruşı apaitös semız sary äieldıŋ janyna jetıp bardy. Anau qorqyp ta, saqtanyp ta ülgermedı. Pırmän ony kesken börenedei belınen qapsyra qūşaqtap tık köterıp aldy da, myŋ-san adam tamaq ışıp jürgen böşke qazanǧa toǧytty da jıberdı. Saqyldap qainap tūrǧan atala köje domna peşınıŋ otty kömeiınen bır de kem emes edı. Baiǧūstyŋ laq qūrly baq deuge de şamasy kelmei qaldy. Tek qazan jiegınen soraiǧan jün-jün juan myrtyq aiaqtary ǧana dır-dır ettı de, tez basyldy. Kelesı sätte sereigen aiaqtary da qazan jiegınen ärmen asyp joǧaldy. Myŋ-san kısılık atalanyŋ tereŋ qūrdymy tömenge tartyp äkettı.

– Qaitsın baiǧūs, bosa da öletının bılgen soŋ, jastyǧymdy ala keteiın degen ǧoi. – Dosymnyŋ äŋgımesı töbe qūiqamdy şymyrlatqandai boiym türşıgıp kettı. – Adamnyŋ basy Allanyŋ doby degen ras qoi.

– Joq, ol kısı älı dın aman, – dedı dosym Joldasbek, – ūlyn ūiaǧa, qyzyn qiiaǧa qondyrdy, ösıp-öngen ülken şaŋyraq boldy.

– Apyrai, ä, atyp tastamaǧany ma? Adam ömırı şybyn qūrly bolmaǧan za­man edı ǧoi?

– Soǧys jürıp jatqan, maidanda jaǧdai auyrlap tūrǧan kez eken. Älde bastyqtary täubasy bar adamdar bolyp kezıktı me, kım bılsın, äiteuır soǧysta ştrafnoi batalon, iaǧni jankeştıler jasaǧy deitın bolatyn körınedı ǧoi. Olardy nebır qiian-keskı auyr şaiqastarǧa paidalanady eken. Ölseŋ, qūnyŋdy eşkım sūramaidy. Ölmeseŋ, öz janyŋ özıŋe olja, kartanyŋ oiyny siiaqty bır ǧalamat.

Bızdıŋ Pırekeŋ de jankeştıler jasaǧyna qosylyp kete barady. «Ölmegenge ölı balyq» degen äne, sol. Elge omyrau­yna «Kenigsbergtı alǧany üşın» degen soldat medalın taǧyp oraldy ǧoi.

– Qyryq jyl qyrǧyn bolsa da, ajal­dy öledı degen osy eken-au. Men taŋdana tüstım.

– Ara-tūra auyldastaryma kezdesıp qalǧanymda, şaldyŋ halyn sūraimyn ǧoi, – dedı Joldasbek äŋgıme soŋyn şirata tüiındep. – Jaǧdaiy jaman körınbeidı. Medalın taǧyp, jeŋıldıkpen tırkelgen dükennen tor qaltasyn tompai­typ şūjyq-maiyn alyp jürse kerek…

Öten AHMET