ŞOQAN JARTASY

Körıktı Kökşe jerıne keluşıler tabiǧattyŋ osynau tamaşa eskertkışı – Qazaqstan men Resei siiaqty mäŋgı körşı ekı eldıŋ daŋqty ūldary Ş.Uälihanov pen petraşevşıl aqyn S.Durovtyŋ dostyǧynyŋ talai ömır ötkelderınıŋ kuäsı bolyp, «Şoqan jartasy» atalyp ketken mūnara-tasty, onyŋ üstındegı alaŋdaǧy aiu-tasty qyzyǧa tamaşalaidy…

…Sergei Durov Omby äskeri-katorgalyq türmesınen bosasymen Kökşetaudaǧy 3-liniialyq Sıbır ba­talonyna qatardaǧy soldat retınde qyzmet atqaruǧa jıberıledı. Özı siiaqty katorgadan bosap, Semeidegı 7-batalonǧa qalǧan jazasyn öteuge qatardaǧy soldat retınde bara jatqan F.Dostoevskiimen qoştasady da, jolǧa şyǧady. Sodan petraşevşıl aqyn Kökşetauda bır jyldai qyzmet atqarady. Dostary «Pro­gress Apostol» ataǧan tuma şe­şen ärı bostandyq jarşysy mūnda da tynyştyq tapsa-şy. Saryarqa ösımdıgınen kolleksiia jinamaq syl­tauymen ol dalaly aimaqty aralap, Burabai, Mezgılsor, Qarauyl, Şortan­dy, Aqköl, Atbasarda bolady. Barǧan jerınde köşpelı qyrǧyzdardyŋ (pat­şa däuırınde qazaqtar solai atalǧan) tūrmys-tırşılıgın zerttep, dala ölkesın naqtyly basqaru jüiesıne köŋıl qoiady. Reseidıŋ Işkı jaǧynan kelıp qonystanuşy-pereselender men jergılıktı tūrǧyndardyŋ arasynan özıne maqsattas adamdardy ızdeidı; halyq folklory men aŋyzdaryna kūmartady; Arqanyŋ aqyn-änşılerın tyŋdaidy. Osy uaqyt aralyǧynda ol halyqtar qai tılde söilese de, özara teŋ jäne bır qoǧamda adamşa ömır süruge laiyqty ekenıne taǧy da közın jetkıze tüsedı.

Osy kez Durovtyŋ onsyz da älsız densaulyǧy äbden tityǧyna jetken tūs edı. 1855 jyly ol densaulyǧynyŋ dımkästıgınen äskeri qyzmet öteuden bosatylyp, «Sıbır qyrǧyzdarynyŋ» oblystyq basqarmasyna pisarlyq etuge Ombyǧa qaitarylady. Däl sol jerde Durov ofiser, gubernatordyŋ jeke adiutanty jiyrma jasar Şoqan Uälihanovpen betpe-bet kezdesıp, tıpten jaqyn tanysady. Durov Orta jüz hanynyŋ nemeresı, sūltan ūlynyŋ aqyly, bılımdarlyǧy men aldyŋǧy progresşıl közqarasyna qanyǧa tüsedı. Ruhani jaǧynan Şoqan Uälihanov ta Sergei Durovpen tuystas bolyp şyǧady.

Sergei Fedorovich közı ottai janǧan osynau jas jıgıttıŋ bolaşaqta öz halqynyŋ taǧdyrynda qandai mänı baryn sol kezdıŋ özınde-aq baiqaǧan-au. Şoqannyŋ halyq mūŋy men kaiǧysyna jany aşyp, onyŋ bostandyǧy men ar­manyna jetu jolynda sıŋırgen eŋbegı ūşan-teŋız ekendıgıne basqasy basqa, al S.Durovtyŋ közı jetkelı qaşan. Pat­şa jendetterı men dalanyŋ şynjyr balaq, şūbar tös äulettılerımen sor­pasy qosylmai jüretın Şoqannyŋ bar oiy — halqynyŋ közın aşu. Durovtyŋ da būl daladan ızdegenı osy edı.

Şoqan Uälihanov ta Sergei Du­rovty bır körgennen ūnatyp edı. Äbden tepkı körıp, bükıreiıp qalǧan osy­nau adam özınıŋ otty sözderı, senımı men tabandylyǧy, biiazylyǧy men tıl tapqyştyǧynyŋ arqasynda jas ofiserdıŋ jüregın bırden özıne baurap alady.

Olar alǧaş ret Kapustinderdıŋ üiınde jüzdesedı. Batys-Sıbır general-gubernatorlyǧynyŋ keŋesşısı Iаkov Kapustin men onyŋ äielı, ūly ǧalym M.Mendeleevtıŋ tuǧan qaryndasy, Elena İvanovnanyŋ şaŋyraǧy Şoqan üşın öz üiındei bolyp ketedı. Kadet korpusyndaǧy oqu, jattyǧulardan säl qoly bosasa-aq, Şoqan osynda qarai asyǧatyn. Kapustinderdıŋ üiınde ombylyq bılımdarlar men ziia­lylar, joly tüsken saiahatşylar men ǧalymdar ünemı bas qosatyn. Ofiser bolǧannan keiın de köp jyldary Uälihanov Kapustinderdı ūmytqan emes.

Sergei Fedorovich pen Şoqan Şyŋǧysūly, jastarynyŋ jiyrma jyldai aiyrmaşylyǧyna qaramastan, tez tıl tabysa syrlasyp, dostasyp ketedı. Halqymyzdyŋ bolaşaq ǧalymy, petraşevşıl aqynnyŋ därısterın qomaǧailana tyŋdaidy. Durov jas ǧalymdy bostandyq kozǧalysynyŋ negızgı kezeŋderı jäne onyŋ qozǧauşy küşınıŋ basty maqsattarymen tanystyrady. Reseidıŋ aldyŋǧy qatarly oi­şyl adamdarynyŋ ne üşın jäne qalai küresıp kele jatqanyn täptıştep äŋgımeleidı. Söite jüre, Şoqan özı üşın Belinskiidıŋ maqalalary men hattarynyŋ, Lermontov, Puşkin, Go­gol şyǧarmalarynyŋ tüpkı mazmūnyn jaŋaşa aşady… Sodan da ǧoi, general-gubernator Gasfordtyŋ adiutanty Ş.Uälihanov S.Durovtyŋ yqpalymen özınıŋ äskeri önerge beiımdılıgımen qosa, basqa da zerdelı de zeiındı tuma kabıletın halqynyŋ bolaşaǧy jolyna jūmsauǧa sert beredı.

Joǧaryda aittyq, S.Durov densaulyǧyna bailanysty äskeri qyzmetten bosatylǧannan bır jyldan keiın, 1856 jyly Şoqan ony Kökşetaudaǧy elıne, salqar samal – Burabai men Syrymbet­ke baryp, Aiyrtauda demalyp kaituǧa şaqyrady. Būl ūsynysqa Sergei Fe­dorovich te quana kelısedı. Patşalyq tarapynan «senımsız» aqynnyŋ el aralauyna rūqsat qaǧazdy Şoqan dostarynyŋ kömegımen özı tezdetıp retteidı. Söitıp, ataqty keŋ jailau bauraiyn jailap jatqan ölke sūltany – äkesınıŋ üiın betke alyp, ekeuı jolǧa şyǧady. Şoqannyŋ oiy – dästürlı qazaqy qonaqjailylyqpen dosynyŋ päs köŋılın aulau, quatty taǧamnan däm tatqyzyp berıp, baldai däru qymyz ışkızıp, boiyn sergıtu. Taza auada saiat kūra seruendetıp, ūstazynyŋ densaulyǧyn oŋaltu.

Jolauşylar besınşı kün degende Kökşetauǧa keledı. Kökşenıŋ jūpar auasymen tynystap, käusar būlaǧynan şöl basady. Jūmsaq päueske, oǧan jegılgen jer tarpyp, qūlaǧyn qaişylai lypyp tūrǧan jaramdy säigülıkterdıŋ zar jelısı jany jaraly aqynnyŋ bır sät oiyn bölıp, köŋılın sergıtkendei. Jarqyn bolaşaq jai­ly köpten oi tükpırınde tūnşyǧyp qalǧan igı sezım-maqsattaryna qanat bıtıp, boiyna tosynnan bır serpılıs bıtıp keledı. Şoqannyŋ özı de kümıstei jyltyraǧan boz jorǧaǧa salt mınıp, päueskede otyrǧan Sergei Fedorovich­ke jol boiy Kökşe elı men jerı jaily jaŋaşa äŋgıme aityp, tyŋ derekter keltıruınıŋ de äserı mol edı. Aitsa da, alǧaşqy kelgenınde mūndai äser almap edı. Şoqannyŋ jäne olarǧa jol körsete, ere kele jatqan atqosşy men salt atty jıgıtterdıŋ qolpaştauymen Sergei Fedorovich te ara-arasynda atqa salt mınıp te qoiady.

Jolauşylar endı bır tünese, sūltannyŋ auylyna jetpek. Burabaiǧa jaqyndaǧan saiyn qūiryqtaryn tık şanşi oinaqtaǧan qūlyn-tailar jiılep, köz quantady. Jylqy atauly tūmsyqtaryn qalyŋ maisaǧa sūqqan saiyn şybyn-şırkeige qanat bıtıp, gu-gu köterıledı. Estı ja­nuarlar damyl tappastan sol maqūlyqtardy ürkıtıp, bastaryn şūlǧi, pyr-pyr etıp qoiady. Ara-arasynda qyl qūiryqtarymen şaptaryn qamşylaidy. Boiy taza, estı januarlardyŋ aram maqūlyqtar kırıp, auzymdy būlǧamasyn degenı de. Osyny baiqaǧan tabiǧi ortanyŋ zerek bılgırı, jany näzık aqynnyŋ köŋılı toǧaia, meiır toly äserge bölenıp keledı.

Anadaida qarauytqan, tau bökterınde qūrttai üiılısken qoi otarlary. Kökşenıŋ kök jasyl jonyn kualai jaiyla, tabiǧi ortasymen jarasym tauyp jürgen mynadai mal üiırlerın Durovtyŋ būryn-soŋdy kezdestırıp tūrǧany osy.

Säl ūzaǧan soŋ qazan-oşaǧynan tütın şudalanǧan aq şaŋqan kiız üiler közge şalyndy. Äup-äup etken töbetter men şäuıldegen it-küşıkter demeseŋız, beibıt ömır, beimaral jatqan bır halyq.

Olar jolda, aitqandai-aq, şaǧyn auylda tüneidı. Auyl aqsaqaly közı aşyq, kökıregı oiau – Qosdäulet degen elge belgılı kısı eken. Jolsoqty bolyp, qaljyraǧan S.Durov keŋ dastarhannan däm tatysymen jantaiyp jatyp, qalǧyp ketkenı sol edı, köp ūzamai qūlaqtan kırıp, boidy alǧan bır äuen terbetıp, oiatyp jıberedı. Durov tyny­syn tartyp, qūlaǧyn tosady. İä, än!..

Şetıne oramaldyŋ tüidım susar,

Köp jylqy kökalaly kölde jusar.

Keşegı el qydyrǧan eser şaqta,

Än eken Bırjan salǧan «Jambas sipar».

Durov sözın tüsınbese de, änşınıŋ zor da aşyq dauysyna taŋyrqai, syrt kiımın jelbegei jamyla Şoqan jatqan üige kıredı. Üi tolǧan adam. «Şaǧyn auylda osynşama kısı bola­dy eken-au!» – dep taŋyrqaidy aqyn. Aiaǧynyŋ ūşynan basa dosynyŋ qasyndaǧy bos jerge otyra bergen aqynnyŋ qūlaǧyna Şoqan sybyrlai: «Bırjan Sal!», – dedı. Sergei Fedo­rovich Bırjan degen onyŋ esımı ekenın joramaldasa da, «Sal» degenge onşa tüsıne qoimady. Anyqtap sūraudyŋ yŋǧaiyn tappaidy. Dombyranyŋ şanaǧynan tögılgen äsem äuen men änşınıŋ keŋ tynysty ünıne Şoqannyŋ özı de qatty tolqyp otyr edı…

Sergei Fedorovich endı aŋǧardy. Ükılı dombyrasyn oŋdy-soldy yrǧap, jarasty qimylymen düiım jūrtty ūiytyp tastaǧan myna jıgıt şamamen jiyrma bester şamasynda bolsa kerek dep tüidı. Üstıne kigen kiımı, qapsaǧai denesı men körıktı kelbetıne jarasyp-aq tūr. Zor dauysy erkın, erekşe şyǧady. Qimyl-äreketınde ülken şaharlarda özı körıp jürgen sahna artisterındei emes, tıptı, eşkımge ūqsamas bır türlı süikımdı tartymdylyq bar.

Näzık sezım, ülken jürektı aqyn oida-joqta mynadai quanyşqa bölenem dep oilamap edı. Tolqyp kettı. Ol al­darynda jäi änşı emes, naǧyz qūdıret iesı öner kersetıp jatyr dep tüidı.

– Mıne, talant! Qyrǧyz jerı – tuma daryn elı eken-au! – dep Sergei Fedo­rovich taŋdana Şoqanǧa sybyrlady, – Qai jerden özı?..

Şoqan dosynyŋ qolyn rizalyqpen qysty.

– Osy öŋırden.

Bırjan Sal «Buryltaidyŋ» qaiyrmasyna kelgende keŋ tynystap alyp, än sözın böle-böle aiqyndap, äuenıne erekşe yrǧaq qosyp, tolqyndatyp tögıp otyr. Durov Bırjan Saldan közın aiyrar emes. Änşınıŋ dauysy myŋ-san qoŋyraudyŋ dombyra-qobyzǧa kosyla bebeulegen ünındei şaryqtap baryp kılt üzıldı. Kılt üzıldı de, qas-qaǧym sätte aidyn köldı kanatymen eskılei bır-bırıne sezım biın işa­rattap, köl betın tolqyndata jügıre köterılgen aqqulardyŋ qiquyndai bır äuen aqynnyŋ jan sezımın bilep aldy. Oinaqy qaljyŋ, sert pen senım, ystyq yqylas, sergek mūŋ aralas än tyŋdauşylaryn da dür sılkındırdı. S.Durov sol jaq büiırın demeŋkırep, tynysy tarylǧandai keudesın kere dem aldy. Şoqan ony bırden baiqap, ūstazynyŋ jüregı taǧy qysyldy ma dep, qobaljyp qaldy. Aqyn bolsa my­nadai ändı bölıp, dosyn alaŋdatqysy kelmedı.

– Tük etpeidı, Şoqan Şyŋǧysūly, alaŋdamaŋyz! Qazır basylady. Jürek qūrǧyr quansa da, dürsıldep qoia beretındı şyǧardy. Eh, şırkın, myna talantty adamdy Peterbor, Parij, Rimge aparyp tyŋdatar ma edı!..

– İä, deseŋızşı! Aqyn da, kompo­zitor da jäne oryndauşy da – özı. Mūndai adamdy halqymyz Sal deidı.

S.Durov baǧana sūraiynşy dep oqtalǧan «Sal» degen sözdıŋ maǧynasyn endı tüsındı. Sälden keiın Şoqan ūstazyna būrylyp:

– Tyŋdaŋyzşy!.. – dedı.

Bırjan Sal külımdei qorşalap otyrǧandardy köz qyrymen bır şolyp öttı. Eŋsesın kötere tereŋ tynystap, iyǧyn qomdap alǧan soŋ, onyŋ quatty qolyndaǧy dombyra qaita oinaqtap qoia berdı. Odan keiın üige kıre berıste bır-bırın qūşaqtai, tabaldyryqta syǧalai süienısıp tūrǧan boijetken­derge köz qiyǧyn jalt etkızgen Sal qaita änıne basty.

– O, jūmbaq dünie, mūndai da ǧajabyŋ bolady eken au!? – Sergei Fe­dorovich tūnşyǧa tıl qatty. – Netken keremet! Jüregı qandai keŋ myna änşınıŋ, Şoqan qymbattym!.. Mynadai talantty, keŋpeiıl halyqtyŋ bostandyǧy men baqyty jolynda ömırıŋdı qisaŋ da ökınbessıŋ! Sen de aianba, do­stym!

İä, qūrmettı Sergei Fedo­rovich, men de soǧan ömırımdı arnaǧan adammyn! – dep Şoqan basyn köterıp änşıge, ony ūiyp tyŋdap otyrǧandarǧa bır türlı süisıne maqtanyşpen qarady.

Bolaşaqta tuǧan halqynyŋ kögınde jaryq jūldyz bolaryn bılgenınen bılmegenı basym el arasynda söitıp jas ofiser men patşalyqtyŋ «senımsız» petraşevşıl aqyn-ǧalymy bıraz uaqyt demalyp, jer kördı. Olar Burabaidyŋ kümıs kölderın jaǧalap, orman-toǧaiynda tynystap, beibıtşıl baǧyttaǧy öleŋ oqydy. Halyq taǧdyry, bolaşaǧy jaily talai syr aqtarysty. «Tabiǧat muzeiınıŋ» ırgesındegı bır şetın Burabai kölı tolqynymen sipap qaityp jatqan myna mūnara tasqa da san ret şyqty. Jartas üstı ülken alaŋ, oǧan köterılgen adam ainalasyndaǧy sūlu suretke tamsanyp, adam qolymen qaşaǧandai aiu keskındı tabiǧi tasqa taŋyrqar edı.

Sodan S.Durov osynda densaulyǧyn tüzep Ombyǧa, odan elıne qaitty. Al, IIIoqan ataǧyn dünie jüzıne mäşhür etken Joŋǧariiaǧa attandy…

İä, sodan berı bır ǧasyrdan assa da, halqymyz özınıŋ ardaqty perzentıne degen mäŋgılık süiıspenşılıgınıŋ bır belgısı retınde osynau mūnara-jartasty – «Şoqan jartasy» dep qūrmetpen atap keledı.

Saǧidolla KÖŞIMBAEV, äskeri jurnalist-jazuşy,
zapastaǧy polkovnik