Tazalyq – taza sanadan

Älemde özektı ekı mäsele bar. Bırınşısı – auyz su tapşylyǧynyŋ ­aldyn alu, ekınşısı – qorşaǧan ortanyŋ ekologiiasyn retteu. Künı keşe ­Prezident Qasym-Jomart Toqaevtyŋ töraǧalyǧymen ötken qauıpsızdık keŋesınıŋ kün tärtıbınde osy ekı mäsele talqylandy. Ǧalymdar men ­ekologtar ekınşısıne qatty alaŋdaidy. Öitkenı jer betınde polietilen jäne plastikten jasalǧan qoqys alaŋdary ekologiianyŋ naşarlauyna äser etude. Astana qalasynda köktemgı tazalyq aiǧyly jariialanyp, şahardy abattandyru jäne tazalau jūmysy qarqyn aldy. Alaida qala men dalanyŋ tazalyǧyn saqtau senbılıkpen bıtpeidı. Oǧan taza sana, ruh biıktıgı kerek.

HIH ǧasyrdyŋ ortasynda ­Angliianyŋ önertapqyşy ­Uiliam Gudeil qaǧaz paketter jasaityn apparat oilap tauyp, onyŋ qoldanysqa enuıne äser ettı. 1870 jyly taǧy bır aǧylşyn önertapqyşy Liuter Krouell qaǧaz pekettı jetıldırıp, tübın tegıs etıp şyǧardy. ­Kele-kele tūrmystyq ömırde paketke sūranys artyp, onyŋ sapasyna män bere bastady. Söitıp, HH ǧasyrdyŋ 50-jyldary AQŞ-ta polietilen paketı tarady. Plastik qaptama özınıŋ qasietıne bailanysty tez tanymal bolyp, jappai qoldanysqa endı. Sol kezdegı önertapqyştar tabiǧi jaǧdaida 400 jylda ydyraityn polietilen zattar ekologiia apatyna äkeletının bıldı me eken?!

HH ǧasyrdyŋ 70-jyldary polietilen öndırısınıŋ aiasy keŋeiıp, Batys Europada sömkeler öndırısı 12 million danaǧa jettı. 2002 jyly polietilen paketınıŋ jalpy älemdık öndırısı 5 trillion danaǧa jettı. Qazırdıŋ özınde Jerorta teŋızınde 500 ­tonnadan astam sellofan qaldyǧy qalqyp jür. Būl – būl ma, Tynyq mūhity aumaǧynda 2 million şarşy şaqyrym qūraityn qatty qaldyq sudyŋ ekojüiesın büldırude. BŪŪ tabiǧatty saqtau jönındegı komitetınıŋ mälımetıne jügınsek, plastik qaldyqtardyŋ saldarynan jylyna 1 million qūs, 100 myŋ sütqorektı, 100 million balyq qyrylady. Äsırese teŋıs tasbaqasy, itbalyq pen kit köp zardap şegude. Eger mäselenıŋ aldyn alyp, teŋız ben qūrlyqtaǧy plastik zattardan tazartpasa, aŋ-qūstyŋ köp türı joiylyp ketuı äbden mümkın.

Polietilen men plastiktı aşyq dalada jaǧu asa qauıptı. Öitkenı auaǧa uly zattar taraidy. Al külınde auyr metall bar. Ol şöpke ense, ony mal tūtynsa, sosyn adam aǧzasyna tarap, qaterlı ısıkke sebepker bolady. Mıne, osyny eskergen Şvesiia, Angliia, İtaliia, Daniia jäne Norvegiia sellofan, polietilen, plastik paket pen qaptamalardan bas tartyp, onyŋ ornyna tabiǧi jaǧdaida ydyraityn qaǧazǧa köşude.

Sintetikalyq polimer – polietilen, polipropilen, polistiroldan jasalǧan tūrmystyq qatty zattar qala men dalada şaşylyp jatuynyŋ saldarynan su sapasy būzylyp, auaǧa türlı himiialyq uly zattar tarauda. Qazaq dalasynda da lastanǧan aumaqtar auqymdy.

Ekologiia ministrı Zulfiia Süleimenova aitqandai, elde poligon mäselesı ötkır, öitkenı äkımdıkter tūrmystyq qatty qaldyqtardy öŋdeudıŋ keşendı jospary joq.

– Qazaqstanda qatty qaldyqtardy qaita öŋdeu tömen deŋgeide. Bızdegı prosess qalai jüredı? Qatty tūrmystyq qatty qaldyqtardy poligondarǧa aparady. Onda sūryptaimyz deidı. Alaida köp jaǧdaida örteitını belgılı. Örtten metan şyǧyp, auaǧa SO₂ bölınedı. Mūnyŋ qorşaǧan ortaǧa ziiany köp. Mäselenı tübegeilı şeşude qaita öŋdeu prosesın qaita qūru maŋyzdy. Bırınşıden, dūrys jinaudy jolǧa qoiu kerek. Ekınşıden, tasymaldau ısın jandandyru, üşınşıden, qaita öŋdeudı klas­terlık deŋgeide damytuǧa män bergen abzal. Būl üderıstı bır kompaniia, bır investor atqarsa, ıs sapaly bolady. Osy baǧytta bızdıŋ partiia jüieleu jūmysyn jürgızude, – dedı «Baitaq» partiiasynyŋ töraǧasy Azamathan Ämırtaev.

Astanadaǧy Alaş tasjolynyŋ boiynda qoqys öŋdeu zauyty jūmys ısteidı. Onda täulıgıne 1000 tonnadan astam qatty tūrmystyq qaldyq tüsıp, sūryptaudan ötedı. Sosyn ­plastik bötelke, qara jäne tüstı metall, sondai-aq plastiktıŋ, polietilennıŋ, polipropilennıŋ barlyq türı qaita öŋdeuge jıberıledı. Osy sebeptı qalalyq Qorşaǧan ortany qorǧau jäne tabiǧatty paidalanu basqarmasynyŋ basşysy Äliia Qojabaeva jüielı jūmys joq degenge kelıspeitının aitty.

– Bızdıŋ basqarma Esıl özenı men onyŋ salalarynyŋ su betın sanitarlyq tazartu, jaǧalau aumaǧyn qoqystan tazartu, su obektısındegı basqa meliorasiia­lyq ıs-şaralardy (balyqtandyru, aerasiia jäne taǧy basqa) ıske asyrady. Al qoqys öŋdeu zauytyna keletın bolsaq, sūryptalǧan şikızat – PND-tüiırşık, PVD-tüiırşık, PET-flekster, ūsaqtalǧan polipropilen jäne PET-plastinalar alu arqyly qaita öŋdeuge jıberıledı. Būl önım ärı qarai öŋdeu üşın maman­dandyrylǧan käsıporyndarǧa satylady. Käsıporynnyŋ quaty jylyna 250 myŋ tonnaǧa deiın jetedı, – dedı basqarma basşysy.

Ärine, tūrmystyq qatty qaldyqtardy öŋdeu jäne qaita öŋdeu kerek. Alaida qoqys üiındılerın tuyndatatyn zattardyŋ naryqtaǧy ülesın azaitu odan da maŋyzdy sekıldı.

Sonau 1994 jyly Daniia tegın polietilen paketterıne salyq engızıp, sonyŋ saldarynan naryqtaǧy tūtynu deŋgeiın 90 paiyzǧa azaitty. 2004 jyly Avstraliia bilıgı polietilen paketın paidalanuǧa tyiym saldy. 2011 jyly İtaliia ükımetı polietilen paketınıŋ ekologiia­ǧa ziianyn nasihattap, sosyn zaŋdy türde tyiym saldy. Qazır italiialyqtar tauar alǧanda biologiialyq ydyraityn konteinerlerdı paidalanuǧa män beredı. Norvegiiada jügerınıŋ şyryşynan jasalǧan paketterdı qoldanysqa engızdı. Şvesiianyŋ tabiǧat-anaǧa qamqorlyq tanytuy taŋǧaldyrmai qoimaidy.

Europa elderıne teŋelu üşın aldymen halyqtyŋ ekologiia mädenietın köteru kerek. «Jasyldar» partiiasynyŋ töraǧasy Azamathan Ämırtaev:

– Halyqtyŋ ekologiia mädenietın köterude dūrys ­infraqūrylym bolu kerek. ­Ereje-zaŋǧa sai barlyq mümkındık boluy qajet. Halyq sol kezde ony bırden qabyldaidy jäne ıske asyrady. Būl jū­mysty bala­baqşa men mektepten bastau maŋyzdy, – dedı.

P.S: Bır närse anyq, ol qala men dalada ­tazalyqty saqtau senbılık pen tazalyq ailyǧymen şeşılmeidı. Būl üşın ekologiia mädenietın köteru kerek.