Нұр-Сұлтан қаласы әкімдігінің «Жастар» театрының құрылғанына жақында 15 жыл толмақ. Осы уақыт аралығында өнер ордасы руханият кеңістігінен өзінің орнын ойып тұрып алды. Ал театрдың негізін қалап, осы күндері де көркемдік жетекшісі-бас режиссері болып отырған Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері Нұрқанат Жақыпбай мерейлі жетпіс бес жастың белесіне шығып отыр. Танымал режиссердің өнердің өз адамына айналғанына жарты ғасырдан асты. Әу баста актер болып қызметін бастаған ол кейіннен режиссерлікке бет бұрды. Шығармашылығы театр мен кино өнерімен қатар өрілген кездері де болды. Ұстаз ретінде бірнеше буын шәкірттерді тәрбиеледі. «Жастар» театры әртістерінің басым көпшілігі де өзінің төл шәкірттері. Айтары бар азаматпен аталмыш театр тарихы мен жетістіктері, өнердің өзекті мәселелері туралы әңгіме өрбіттік.
ҚАЗІРГІ АКТЕРЛЕР БЕСАСПАП БОЛУЫ КЕРЕК
– Нұрқанат аға, «Жастар» театрының мерейтойы, өзіңіздің мерейтойыңыз құтты болсын! Әңгімемізді осы театрдан бастайық. Осыдан 15 жыл бұрын ашылғанда сізді арнайы шақырған екен. Сол уақытта қала әкімінің орынбасары Ермек Аманшаев еді ғой, театрдың ашылуына, сіздің Алматыдан елордаға келуіңізге сол кісінің ықпалы болды ма?
– Иә, маған қала әкімдігінен «театр ашсаңыздар» деген ұсыныспен тікелей Ермек Аманшаев шықты. Сол кезде Тұңғыш Президентіміздің тарапынан елордадан жаңа театр ашу туралы тапсырма түскен екен. Елбасы Күләш Байсейітова атындағы Опера және балет театрынан кейін жастар театрын ашу керек деген тоқтамға келді. Сол уақытта Қалибек Қуанышбаев театрында жұмыс істеп жатқан Ғани Құлжанов «Жастар» театрының директоры болып бекітілді. Енді режиссерлер мен актерлер де керек қой, содан мені шақырды. Мен содан бір жыл бұрын Темірбек Жүргенов атындағы Ұлттық өнер академиясын бітірген шәкірттеріме елордада енді құрылғалы жатқан жаңа театрға келу туралы ұсыныс тастадым. Олар бастапқыда Алматыдан ешқайда кеткісі келмеді. Содан көндіруге тура келді. 2007 жылдың мамыр айында астанаға келдік. Алдында дипломдық жұмыс ретінде берілген бірнеше спектакліміз дайын тұрған. Соларды қайталап, екшеп, дайындықты бастап кеттік. Ал 5 шілде күні Қуанышбаев театрының ғимаратында Шыңғыс Айтматов пен Әбіш Кекілбаевтың «Шыңғысхан» спектаклімен «Жастар» театрының ресми ашылуы өтті.
Содан арада 15 жыл зырылдап өте шықты. Қазір «Жастар» театры – өте сұранысқа ие өнер ордасы. Елімізге ғана емес, алыс-жақын шетелдерге әйгілі болды. Осы 15 жылдың ішінде әртүрлі халықаралық фестивальдерде 14 бас жүлде алды. Өзге театрларды қайталамай, өзінің дара да, сара жолын тапты деп есептеймін. Бұл күндері театрда бес буын актерлер бар. Олардың көпшілігі Темірбек Жүргенов атындағы Ұлттық өнер академиясын бітірген өзімнің шәкірттерім. Олар әбден қайралған, қиындыққа төзетін менің қолымдағы инструменттер. Қазіргі актерлер бесаспап болуы керек. Олар ән де айта біліп, пластиканы меңгеру керек. Цирк өнерін де үйреніп, музыкалық аспаптарда ойнай білуі қажет. «Жастар» театрының актерлері жан-жақты өнерді меңгерген деп айта аламын. Яғни, мен спектакль қойғанда оркестр іздемеймін. Бұл – қосымша шығын ғой. Әртүрлі жанрдағы спектакльдерді өзіміздің күшімен қойып жатырмыз. Шетелдерге шыққанда актерлеріміздің бесаспаптығына жұрт таңғалады. Қазір ұжымда 187 адам жұмыс істейді. Соның қырық шақтысы – актерлер.
– Екі жылдай бұрын елордада Музыкалық жас көрермен театры ашылды. Осы театрды бәсекелес ретінде көрмейсіз бе?
– «Жастар» театры бәсекелесетін театр емес. Менің де өз жолым бар. Ол біреуге ұнай ма, ұнамай ма өзімнің тірлігім дұрыс екенін білемін. «Жастар» театрының және өзімнің режиссер ретіндегі көрермендерім бар. Олар жалғыз астанада ғана емес, бүкіл Қазақстанда шоғырланған. Қай облысқа барсақ та, бізді құшақ жая қарсы алады. Кейде бір қалаға соқпай кетсек, «Неге бізден аттап кеттіңіздер?» деп өкпелеп жататындар да табылып жатады. Бұдан артық не керек? Басты мақсатымыз – көрермендерге әсер сыйлау. Сол мақсатты орындап келе жатырмыз. Көрермендерден өнеріміз үшін талай рет алғыс естідік.
Ал Музыкалық жас көрермен театры бізден кейін ашылған театр. Әр нәрсе еліктеу, солықтаудан басталады. Олар да біз сияқты кейіннен өз жолдарын табады. Қазір балабақша мен мектеп жасындағы балалармен жұмыс істегендері дұрыс. Сөйтіп болашақ көрермендерді үлкен театрларға дайындап береді.
– «Жастар» театрының актерлері бесаспап дедіңіз ғой. Шәкіртіңіз Дәурен Серғазиннің қойған спектакльдерін де көріп жүрміз. Оның режиссерлікке келуіне сіздің ықпалыңыз болды ма?
– Әрине, ықпалым болды. Мен мәңгілік емеспін ғой. Өзімнің шәкіртім кейіннен орнымды басып, осы театрды алға қарай жүргізсе деген оймен Дәуренді режиссерлікке бағыттадым. Ол жастайынан алдыма келіп, қалай жұмыс істейтінімді, қолданатын тәсілдерімді, таңдаған тақырыптарымды көріп келе жатыр, Болашақта қалыптасқан ұжымды шашыратып алмау да маңызды. Дәуренге «не қойғын келсе, соны қой» деп шығармашылық еркіндік бердім. Оның негізгі кәсібі – актер. Бірақ режиссерлік қолынан келіп тұр.
ШЕКСПИР – ДРАМАТУРГИЯНЫҢ ШЫҢЫ
– Қазір қазақ театр режиссурасына көп сын айтылып жатады. Сіздің режиссерлікке қоятын талаптарыңыз қандай?
– Мәскеуде Ершов атындағы театр институты бар. Жарты жыл бұрын соны бітірген Нұрдәулет Советхан есімді жігітті «Жастар» театрында жұмыс істегім келеді» деген соң қабылдадым. Бірақ «алдымен қойған алғашқы спектаклінді көрейік, оған дейін сынақ мерзімінде жүресің» деген шарт қойдым. Алайда спектаклі дұрыс шықпай қалды. Содан қоштасуға тура келді.
Жалпы соңғы жылдары Қазақстанның театр өнерінде бір жаман үрдіс белең ала бастады. Мұны орысша псевдосовременность деп атайды. Қазақта Жібек, Баян, Қарагөз махаббаттың, тазалықтың символына айналды. Бұл – ұлттық құндылығымыз. Олардың әу баста қазақ қабылдаған бейнесін өзгертуге болмайды. Олар – халықтың намысы, ұлтымыздың ұғымында қазақ қыздарының ең жоғарғы сатысынан орын алды. Ал халықтың намысына тиюге болмайды. Қазір шетелдерде оқыған режиссерлер анайы түрде Жібек, Баян, Қарагөздің бейнелерін театр сахнасында өзгертуге көшті. Бұл – өнер емес, азғындықтың бір түрі. Сол театрымызда өріс алып бара жатыр. «Әй» дейтін әже, «қой» дейтін қожа жоқ. Қозыға немесе Төлегенге смокинг, аяғына қызыл нәски, кроссовки кигізу заманауи өнерге жатпайды.
– Күні кеше ғана Қаллеки театрынан «Баян сұлу-Қозы Көрпеш» спектаклін көрдік. Біз бұл қойылымды қабылдай алмадық, кейбір көрермендер де сынап жатыр. Онда сіз айтып отырған жағдай орын алған сияқты.
– Иә, Нұрдәулет Советхан да театрымызда тура сондай спектакль қойды. Сондықтан басқаларға сабақ болсын деп «Каин» атты спектакльді премьерадан кейін тоқтаттым. Алдында Әзірбайжан Мәмбетов театрынан «Жібек» дейтін ұлттық ұғымымызға сәйкес келмейтін қойылым көрдім. Соны көріп отырып, қатты қиналдым. Бір жағынан Мәмбетов – өзімнің ұстазым. Сондықтан театр директоры Тұрсынбек Қабатовқа «осындай қазаққа нұқсан келтіретін спектакльді көрерменге көрсетпе» деген кеңес бердім. Ол түсінді.
– Дұрыс айтасыз, бізде қазір ұлттық классиканы заманауи үлгіде қою жиілеп кетті. Режиссерлер ізденбей ме, білмеймін, баяғыдан белгілі пьесаны алып қоя салады. Бір жағынан қазір драматургия жоқ деген әңгімені де естиміз. Сіз бұл пікірге қалай қарайсыз?
– Тоқсаныншы жылдардан бері қарай драматургия жоғалды деп айтуға болады. Тұңғыш Президент қоры жылда отыз жасқа дейінгі жастар арасында поэзия, проза, драматургия, балалар әдебиеті жанрларында конкурс жариялайды. Мен соның драматургия секциясындамын. Сонда бірді-екілі пьеса ғана келіп түседі. Оның өзі жарамайды. Үш-төрт жылда әйтеуір іске жарайтын бір пьеса түседі. Соның жылт ете қалғанын сахнаға ыңғайлап, қоюға тырысамын. Бірақ бұл – тым аз. Драматургиямыздың ақсап тұрғаны рас. Бес-алты жақсы жас драматург шықса жаман болмас еді. Бірақ жоқ деп қарап отырмайсың ғой, мен бұрын жазылған драмаларды аламын да замануи тілде ұсынамын. Алайда пьеса мәтініне тиіспей, кейіпкерлерге смокинг кигізбей сахналаймын. Мәселен, «Жастар» театрында қазір көрермендердің ықыласын алған «Жібек», «Қозы Көрпеш-Баян сұлу», «Айман-Шолпан» бар. Осы спектакльдерге көрермендер көп келеді. Сосын әлемдік деңгейдегі Шекспирді қоямын. Жалпы Шекспирден асып кеткен драматург жоқ. Шекспир – драматургияның шыңы. Ол барлық халыққа бірдей. Одан жақсы материал алып, актердің өсуіне де жағдай жасауға болады.
Бұдан бұрын Шекспирдің «Гамлетін», «Асауға-тұсауын» қойдым. Қазір «Ромео мен Джульеттаны» дайындап жатырмын. Шетелдік классикадан да қазаққа жақын спектакль қоюға болады. Тек оған қазақы көзқарас қажет. Мәселен, Гамлетті Қабілет деп атадым. Жалпы «Үш күн Шекспирмен» деген жобаны әзірледім. Сол күндері «Гамлет», «Асауға-тұсау» жүріп, «Ромео мен Джульеттамен» түйінделеді.
НАҒЫЗ КИНОНЫ СЕРИАЛДАР БАСЫП КЕТТІ
– Шетелдік спектакльдер кейіпкерлерін қазаққа жақындату туралы айтып жатырсыз. «Каинды» мен де көрдім. Діни аңыздан алынған оқиға ғой, қазақ Каинды – Қабыл, Авельді – Абыл деп қабылдайды. Бірақ премьерада Каин мен Авель аттарымен жүрді. Соны Қабыл мен Абыл деп беруге болар еді деп ойлаймын.
– Адамзаттың басы осы Қабыл мен Абылдан басталады ғой. Ал «Каин» Байронның шығармасы желісімен қойылды. Байрон ислам дінін бекер қабылдаған жоқ қой. Спектакль шешімін содан іздеу керек еді. Сонда түйіні табылар еді. Бірақ олай болмады. Қойған жас режиссер бәлкім халқымызға қандай қойылым керегін кейін түсінер. Түсінсе – жақсы.
– Қазіргі жастар кітап оқымайды дейміз. Драматургия жоқ дейік, бірақ меніңше қазақтың прозасынан инсценировка жасап, тап-тамаша спектакльдерді қоюға болады. Сіз қалай ойлайсыз?
– Дұрыс айтасыз, жастар кітап оқымайтын болды. Енді оқиды деп те ойламаймын. Өзім ертеректе Оралхан Бөкей, Роза Мұқанова, Шыңғыс Айтматов үшеуінің прозасынан бір спектакль шығардым. Жастарға сондай ізденіс керек.
– Бүгінгі спектакльдер жаңа заман талаптарына сай келуі керектігі дау тудырмайтын шығар. Сұрағым келіп отырғаны, кеңес заманында сіздер оқыған Станиславский жүйесі ескірген жоқ па?
– Жоқ, ескірмеді, ескірмейді де, бұл – мәңгілік. Станиславский бойынша актерге алдымен зейін керек. Белгілі бір образды шығару үшін ол зейінді болуы керек. Сосын осы жүйеде «ұсынылған жағдай» деген бар. Жалпы Станиславский жүйесі – режиссер мен актерді тәрбиелеу құралы, режиссураның, актерліктің әліппесі. Станиславскийден кейін шыққан Меирхольд, Вахтангов сол жүйені ала отырып, өздерінің формаларын тапты.
– Сіз кинода да ойнадыңыз. Кешегі Шәкен Айманов, Абдолла Қарсақбаев, Сұлтан Қожықов секілді кинорежиссерлер мен қазіргі кинорежиссерлер арасында сабақтастық жоқ деп айтылып жатады. Яғни, Аймановтардың дәстүрі үзілді. Бүгінгі қазақ киносына көпшіліктің көңілі толмайтыны да содан шығар.
– Шәкен Аймановтар кезінде үлкен мектептен өтті. Кеңес Одағын көп сынаймыз. Бірақ сол кездегі өнер саласынан көп нәрсе алуға болады. Сол замандағы жүйе өнеріміздің өрлеуіне әсер етті. Содан кино, балет, опера, театр өнері қазаққа келді. Өзім сол заманда өмір сүрдім. Оқыдым, білім алдым. Әлемдік деңгейдегі әдебиетті білемін. Мәскеуде оқып, кітапханаларына жиі баратынмын. Қазір өнер адамдарын оқытуда да кемшілік бар ма деп ойлаймын. Киноға келсек, нағыз киноны сериалдар басып кетті. Осы күндері сериалдар көп түсіріледі. Қазір жалғыз Ақан Сатаев пен Рүстем Әбдірашқа қарап қалғандаймыз.
– Әріптесіңіз Талғат Теменов сияқты кино түсіру ойыңызда болған жоқ па?
– Жоқ, ондай ойым болмады. Өзімнің театр деген кәсібім бар. Бұл кәсіпті жақсы көремін. Мені өсірген, танымал қылған да театр өнері. Кино түсіремін деп сәтсіз туынды жасасам, бұл бүкіл осы күнге дейін жинаған абыройымнан айырылу ғой деп есептеймін.
ЖАС РЕЖИССЕРЛЕР КӨРСЕҚЫЗАРЛЫҚТАН АУЛАҚ БОЛҒАНЫ ЖӨН
– Кейінгі жылдары Жұлдызбек Жұманбай, Фархат Молдағали деген жақсы жас режиссерлер шықты. Олардың шығармашылығына көзқарасыңыз қандай? Жалпы қазақ режиссурасының болашағын қалай елестетесіз?
– Иә, сіз айтып отырған жігіттердің аяқ алысы өте жақсы. Бірақ олардың болашағына алаңдайсың. Тосын бұрылыстардан ада болып, өз бағыттарын тапса екен дейсің. Жұлдызбен пен Фархаттың қойған спектакльдерін көріп, «әттеген-ай» деген тұстарым болды. Көрсеқызарлықтан, көрермендерді тартамын деп арзан тәсілдерді қолданудан аулақ болған жөн. Мүмкін, оларда әлі де еліктеу бар шығар. Бірақ өз жолдарын тапқандары дұрыс.
– Жас кездерінде еліктеу бәрінде болатын шығар. Кезінде сіз кімге немесе кімдерге еліктедіңіз?
– Әзірбайжан Мәмбетов қазақ театр өнерін үлкен биікке шығарды. Әзекең қазақ театрының реформаторы болып, бүкіл әлемге әйгілі етті. Вахтангов театрында «Ғасырдан да ұзақ күнді» қалай қойды! Мен актер кезімде осы кісінің спектаклінде ойнасам деп армандайтынмын. Ақыры, шәкірті болдым. Ол кісі спектакльді көрерменге ұсынудың жақсы формасын тапты. Мен де сол форманы қолдансам деп ойлайтынмын. Мәскеуде оқығанда Марк Захаровтың Ленком театрына, «Таганкадағы театрға» көп баратын едім. Сондағы спектакльдерден де алғаным да бар. Музыканы жақсы көретіндігімнен спектакльдерімде көп қолдандым. Әлі күнге дейін музыкасыз қойылым қоймаймын. Сөйтіп өз жолым табылды.
– Классиканы біраз қойдыңыз. Шекспирді сахналадым деп айттыңыз. Тағы қандай авторларды қойғыңыз келеді?
– Ең жақсы көретін жазушым – Шыңғыс Айтматов. Оның шығармаларына мектептен құмармын. Кітабын да дүкеннен ұрлағаным бар. Келесі жылы оның туғанына 95 жыл толады. Соған қазір іштей дайындық жүргізіп жатырмын. Сондықтан шығармаларын екшеп жүрмін.
– Кезінде Қалибек Қуанышбаев театрына Ілияс Есенберлиннің атын беру ұсынылған екен. Қазір «Жастар» театрының ғимараты Есенберлин көшесінде орналасқан. Сіздің оның «Ғашықтар» спектаклін қойғаныңыз да бар. «Жастарға» Есенберлиннің атын беруге қалай қарайсыз?
– Бұл мен шешетін мәселе емес. Бірақ «Ғашықтарды» қоюды көп жылдан бері ойластырып жүрдім. Ақыры сәті келіп, сахналадым. Алайда аяғына жеткен жоқпын деп ойлаймын. Қайтадан кірісіп, басқаша қоюды да ойлап қоямын.
– Сіз бұрын қойған спектакльдеріңізге кейде қайтадан оралып, жетілдіріп, жаңаша қоятыңызды байқап жүремін. Мәселен, Талаптан Ахметжанның қаламынан туған «Сұлу мен суретшіні» жаңғырттыңыз…
– Иә, бұл спектакльді төрт рет жаңғырттым. Төртінші рет Түркістанда қойдым. Бұл алдындағылардан мүлдем басқаша қойылым болып шықты. Драмалық нұсқасында Әділ Ахметов пен Назгүл Қарабалина ойнайды. Мюзикл ретінде де көрерменге ұсындым. Енді бесінші рет қойсам ба деп ойлап жүрмін. Белгілі бір шығармада қатып қалған нәрсе жоқ. Марқұм Талаптан Ахметжан жақсы жігіт еді. Оның бір кітабын оқып, «Сұлу мен суретшіден» пьеса жазшы деп өзім ұсынған едім. Өміршең спектакль болып шықты.
