ەلوردادا №25 باعىت بويىنشا قاتىنايتىن اۆتوبۋستىڭ ەڭ سوڭعى ايالداماسىن جۇرتشىلىق سىرتتاي جاقسى بىلەدى. جاقسى بىلگەنمەن, ماقساتتى تۇردە سوندا باراتىندار كوپ ەمەس. ويتكەنى, ول جەر – كۇيكى تىرلىك تۇرالاتىپ تاستاعانداردىڭ, اناسىنان اقىل-ەسى اۋىتقىپ تۋعانداردىڭ, قوعام قابىلدامايتىن مىنەز-قۇلقى بار كىسىلەردىڭ ەمدەلەتىن مەكەنى. رەسمي تۇردە پسيحيكالىق دەنساۋلىق مەديتسينالىق ورتالىعى دەپ اتالاتىن بۇل عيماراتتىڭ تىنىس-تىرشىلىگى مەن قىزمەتى بۇقاراعا بەيمالىم. سوندىقتان جاقىندا ات باسىن ارنايى بۇرىپ, ونداعى ءومىردى باقىلاپ قايتقان ەدىك.
داۋىرىنە قاراي دەرتى
ءبىزدى مەكەمەنىڭ پسيحياتر دارىگەرى تولەۋعازى بۋكاشوۆ قارسى الدى. بۋرىل شاشتى, بيداي ءوڭدى دارىگەردىڭ سوڭىنان ەرىپ, بولمەسىنە كىردىك.
– ال, قۇلاعىم سىزدەردە, – دەدى ول قالىڭ اينەكتى كوزىلدىرىگىن ۇستەلدىڭ ۇستىنە قويىپ جاتىپ.
– اۋەلى جىندىحانانىڭ تاريحىن بايانداپ بەرسەڭىز.
– پسيحياتريالىق اۋرۋحانا دەڭىز…
دارىگەر قاباعىن كىلت ءتۇيدى. ىلە-شالا:
– ەلدىڭ قويىپ العان اتى عوي ول. وزدەرىنشە كەمسىتكىلەرى كەلەدى, – دەدى باسىن شايقاپ. – 1949 جىلعا دەيىن اقمولا وبلىسىنىڭ پسيحيكالىق اۋىتقۋشىلىقتارى بار بارلىق ناۋقاستارى كوكشەتاۋ قالاسىنان 30 شاقىرىم جەردەگى الەكسەەۆكا قالاسىنىڭ وبلىستىق پسيحياتريالىق اۋرۋحاناسىنا جاتقىزىلدى. تەك 1953 جىلى 18 ماۋسىمدا قالادان 35 شاقىرىم تۇستاعى اقمولا اۋدانىنىڭ مالينوۆكا اۋىلىندا 35 ءتوسەكتىك وبلىستىق پسيحونەۆرولوگيالىق ديسپانسەر قۇرىلدى. ءبىراز ۋاقىتتان كەيىن ونىڭ اتاۋى وبلىستىق پسيحياتريالىق اۋرۋحاناعا اۋىتىرىلدى. ديسپانسەر حالىق جاۋلارى ايەلدەرىنىڭ اقمولا لاگەرىندە (الجير) ورنالاستى. مىنە, 63 جىلدىق تاريحى بار مەكەمە بۇگىندە ۇلكەن ورتالىققا اينالىپ وتىر.
نەگە ەكەنى بەلگىسىز, الجير-ءدىڭ اتىن ەستىگەنىمدە, دەنەم تۇرشىگىپ سالا بەردى. سول كەزدەگى ناۋقاستار مەن قازىرگى ەمدەلۋشىلەر اراسىندا قانداي ۇقساستىق بار ەكەن دەگەن دە وي ءبىر ءسات سانامدا جىلت ەتتى.
– ايتىڭىزشى, پاتسيەنتتەردىڭ ساندىراقتارى زامان اعىمىنا قاراي وزگەرىپ تۇرا ما؟
– ارينە, قازىرگى ۋاقىتتا ناپولەوندار ارامىزدا جوق. ەسەسىنە وزدەرىن تانىمال شەنەۋنىكتەردىڭ جۇبايى, ءىرى ساياسي قايراتكەر سانايتىندار بار. كەيبىرەۋلەرىنىڭ سوزدەرىن تىڭداساق, الەمنىڭ بۇكىل قالالارىن ارالاپ, بەدەلدى وقيعالاردىڭ ءدال ورتاسىندا بولىپ قايتقان.
وسىنى ايتتى دا, دارىگەر قولىما ءبىر بۋما قاعازدى ۇستاتتى. اق پاراقتاعى شيمايعا كوز جۇگىرتتىم. قۇددى رەسمي قۇجاتتاعىداي حاتتىڭ ءتۇپنۇسقاسىن اۋرۋحانا باسشىسىنا «جولداپتى». جازۋى ۇقىپتى. «مەن سپورت ءجۋرناليسىمىن» دەپ باستالادى العاشقى ابزاتس. ءماتىننىڭ مازمۇنى سپورت تۋرالى ەكەن. اۆتور ءوزىنىڭ انگليادا, مەكسيكادا, ارگەنتينادا, يسپانيادا وتكەن الەم چەمپيوناتتارىنىڭ قۇرمەتتى قوناعى بولعانىن باياندايدى. بۇدان سوڭ فينليانديادا, اۆستراليادا, يتاليادا, كانادادا, جاپونيادا ۇيىمداستىرىلعان جازعى وليمپيادا ويىندارىنا قاتىسقاندىعىن اڭگىمەلەيدى. سويتسەك, بۇل دا شيزوفرەنيانىڭ ءبىر ءتۇرى بولىپ شىقتى.
ىسىراپشىلدىق تا اۋرۋ
مەديتسينالىق ورتالىقتا 400-گە جۋىق ناۋقاس ەمدەلۋدە. ولار بالالار بولىمشەسى, نەۆرولوگيالىق بولىمشە جانە اۋرۋدىڭ اسقىنعان تۇرلەرىنە ارنالعان ەرلەر جانە ايەلدەر بولىمشەسىندە ساۋىعادى. مۇندا تۇسكەن پاتسيەنت كەمىندە ءبىر-ەكى اي ەم-دوم قابىلدايدى.
– كوپ دەگەندە قانشا ۋاقىت ۇستايسىزدار؟ – دەپ سۇرادىم دارىگەردەن.
– ءتورت-بەس اي.
– وندا دا جازىلماسا شە؟
– امال جوق, مۇگەدەكتىككە وتكىزەمىز. الەۋمەتتىك جاعدايى ناشار كىسىلەردى پسيحوحرونيكتەردىڭ اۋرۋحاناسىنا ءجىبەرەمىز.
بۇل ءسوز ماعان «ۇمىتسىزدەر ءۇيى» دەگەندەي ەستىلدى.
– ورتالىقتان ەمدەلىپ شىققانداردىڭ اراسىندا قۇلان-تازا ايىعىپ كەتەتىندەر بار ما؟
– بار, بىراق شامامەن 20-25 پايىزدايى عانا.
دارىگەردىڭ كۇمىلجىڭكىرەپ ايتقان جاۋابىنان ساۋالىمنىڭ اۋىرلىعىن سەزدىم. ەمدەلىپ شىققان كۇننىڭ وزىندە كەيبىرەۋلەرى سىرقاتىنىڭ بارىسىنا بايلانىستى پسيحيكالىق اۋرۋلاردىڭ ەسەبىندە تۇرادى. ەلوردا بويىنشا شامامەن 10 مىڭداي كىسى وسى تىزىمگە تىركەلگەن ەكەن.
– ناۋقاستاردى پالاتادا ءبولەكتەگەننەن گورى ۇيىندە, وتباسىندا ۇستاۋ جاقسىراق ەمەس پە؟ قوعاممەن ارالاسىپ, باسقا ادامدارمەن قارىم-قاتىناس قۇرىپ ۇيرەنگەندەرى دۇرىس شىعار؟! مۇندا ولار جالعىزسىراپ, بۇرىنعىدان دا بەتەر ءوز-وزدەرىن ىشتەي جەپ تاستايتىن ءتارىزدى…
– ويىڭىز ءجون, – دەدى پسيحياتر باسىن يزەپ. – الايدا اۋرۋدىڭ دا الۋان ءتۇرى بولادى. شيزوفرەنيا دەگەنىمىز فاميليا سەكىلدى. ونىڭ سيندرومدارىن اجىراتىپ, بارىسىن انىقتاۋىمىز كەرەك. ماسەلەن, بىرەۋلەرى دەپرەسسياعا شالدىققان. ولار ءسال نارسەگە مۇڭايىپ قالا بەرەدى. وندايلاردى بىزدەگى رەابيليتاتسيالىق ورتالىققا جونەلتەمىز. شەبەرحاناعا اپارىپ, ارت-تەراپيامەن شۇعىلداندىرامىز. تىگىنشىلىككە, اعاش جونۋعا, ءان ايتۋعا ۇيرەتەمىز. سولايشا كوڭىلدەرىن باسقان ۋايىمنان ارىلۋعا كومەكتەسەمىز. ەندى بىرەۋلەرىنىكى – جەلىكپە سيندروم. بۇلار, كەرىسىنشە, ۇشقالاق, ەش نارسەنىڭ بايىبىنا بارا بەرمەيتىن جەڭىلتەك كەلەدى. مۇندا سونداي ءبىر ناۋقاس ەمدەلدى. اكەسى ەرتىپ كەلگەن ەدى. الگى بالا اقشانى وڭدى-سولدى شاشا بەرگەن, قىمبات ۇيالى تەلەفونداردىڭ بىرىنەن سوڭ ءبىرىن ساتىپ الا بەرگەن, ءتىپتى, ۇيىندەگى باعالى بۇيىمداردى وتكىزىپ, سونىڭ اقشاسىن دا جۇمساپ جىبەرگەن. ونى دا ەمدەدىك. ەندى بىرەۋلەرى بار, كوزدەرىنە ءتۇرلى بەينەلەر ەلەستەيدى. مەديتسينا تىلىمەن وندايلاردى گالليۋتسيناتسيا دەپ اتايمىز. ەلەستەر سول ادامعا الدەكىمدى ءولتىر, ۇر, سوق, قيرات دەگەن سىقىلدى بۇيرىقتار بەرەدى. سوندىقتان مۇنداي حالدەگى جانداردىڭ قوعام ورتاسىندا بولۋى قاۋىپتى.
– «ىشىنە جىن كىرىپ كەتتى» دەپ ايتاتىندار سوعان جاتا ما؟
– ءيا. ەشقانداي دا جىن ەمەس. وكىنىشكە قاراي, جۇرت ءتاۋىپ-بالگەر جاعالاپ, ۋاقىتىن ولتىرەدى. بىزگە كەلۋگە جۇرەكسىنەدى. ايەلى نە بالاسىن اۋرۋ دەپ وسەكتەگەننەن قورقادى.
– سوندا دەرت اياق استى پايدا بولۋى دا مۇمكىن بە؟
– اۋرۋدىڭ ءبىر توركىنى – تۇقىم قۋالاۋشىلىقتان. «ويباي, ءبىزدىڭ تۇقىمدا جىندى بولماعان» دەپ كوبىسى ادەپكىدە باسىن الىپ قاشادى. شىن مانىسىندە اتا-بابالارىنىڭ قايسىسىندا وسى اۋرۋدىڭ بەلگىلەرى بولعانىن بىلمەيدى عوي. مىڭ سان ۇرپاق اۋىسقاننان كەيىن دە دەرت اياق استى ءبىر سابيدە بايقالۋى مۇمكىن. سونىمەن قاتار, اناسى جۇكتىلىك شاعىندا تەمەكى شەكسە, الكوگولدى ءىشىمدىك ىشسە, ءجيى جانجالداسىپ, كوڭىل-كۇيى بۇزىلا بەرسە, ىشتەگى بالا پسيحيكالىق اۋرۋعا شالدىعادى. تۋ كەزىندەگى كەدەرگىلەر دە ءسابيدىڭ جۇيكە جۇيەسىنە كەسىرىن تيگىزەدى.
ءتۇرلى-ءتۇرلى تاعدىر بار
پسيحيكالىق دەرتتىڭ كەلەسى سەبەبى اينالاداعى الەۋمەتتىك جايتتارعا بايلانىستى ەكەن. اسىرەسە, ماسەلە قوماقتى اقشاعا تىرەلگەندە كوپ كىسىلەر دارمەنسىز قالىپقا ءتۇسىپ, تەز ءجۇنجىپ كەتەتىن كورىنەدى.
– بىرنەشە جىل بۇرىن بىزدە جاس جىگىت ەمدەلدى. ءاپ-ادەمى بالا, كەزىندە كومپانيا اشىپ, اجەپتاۋىر كاسىپتى دوڭگەلەتكەن. كىشكەنتايىنان بىرگە وسكەن دوسىمەن بىرگە سول جۇمىستىڭ باسى-قاسىندا ءجۇرىپ, مول پايدا تاپقان. ويدا-جوقتا الگى جولداسى بۇكىل اقشانى جىمقىرىپ, شەت ەلگە تايىپ
تۇرعان. ءسويتىپ قارجىعا قاتىستى بارلىق بۇلىك مىنا جىگىتتىڭ موينىنا ىلىنگەن. اقىر اياعىندا ءىس سوتقا دەيىن جەتىپ, كۇيىككە شىداماعان بالا اسىلىپ ولۋگە ارەكەت جاساعان. تۋىستارى ازەر امان الىپ قالىپ, بىزگە ورنالاستىردى. كەيىن وزدەرى قارىزدى تۇگەلدەي جاۋىپ, سوتتان قۇتىلدى. ال ءبىز بالانى ەمدەپ جازدىق, – دەدى تولەۋعازى ساراتبايۇلى.
جاپ-جاس تاعدىردىڭ كەنەتتەن مورت سىنعانىن ەستۋ قانداي قيىن! ەشكىم اۋرۋدى تىلەپ المايدى. قاشان, قاي تۇستا, قالاي شاتاسارىن كىم بولجاپ-ءبىلىپتى؟! اۋرۋحانانى ارالاپ جۇرگەنىمىزدە بەرىك ەسىمدى پاتسيەنتپەن تانىستىق. جيىرما بەستىڭ ماڭايىنداعى جىگىتتى سىرت قاراعاندا ساۋ ادامداردان ايىرا المايسىڭ.
– ون ءبىرىنشى سىنىپقا دەيىن مەن دە قالىپتى تىرلىك كەشتىم, – دەپ باستادى ول اڭگىمەسىن. – مەكتەپ بىتىرۋگە جاقىن قالعاندا ۇلدارمەن توبەلەسىپ, باسىمنان قاتتى سوققى الدىم. سول كەزدەرى ۇبت-نى دا ۋايىمداپ جۇرگەنمىن. ءبارى قوسىلىپ, جانىما تىنىشتىق بەرمەدى. كۇيزەلىسكە دۋشار بولدىم. اقىرىندا وسى جەردەن ءبىر-اق شىقتىم.
– مۇندا ءوزىڭدى قالاي سەزىنەسىڭ؟
– قازىر اۋرۋحانانىڭ رەابيليتاتسيالىق ورتالىعىنا كەلىپ ءجۇرمىن. مۋزىكاعا قاتىسامىن, اعاش جونامىن. وزىمە ۇنايدى. ادامدارمەن دە قارىم-قاتىناسىم رەتكە كەلىپ جاتىر.
– بولاشاقتا قانداي ماماندىقتىڭ يەسى بولعىڭ كەلەدى؟ جوسپارلارىڭ بار ما؟
وسى تۇستا كەيىپكەرىمىز ءۇنسىز قالدى. جاراسىن تىرنامايىن دەپ, مەن دە بۇدان ءارى سۇراق جاۋدىرمادىم.
ال ۆولوديانىڭ جاعدايى بەرىكتىكىنە مۇلدەم قاراما-قارسى. ول دا وسى ورتالىققا التى ايدان بەرى تۇراقتى كەلەدى.
– بىلەسىز بە, مەن وسى كۇنگە دەيىن قالاداعى ۇيىرمەلەردىڭ بارلىعىنا قاتىسىپ شىقتىم. بيگە بارىپ ەدىم, ونداعى قىزدار مەنى جاقتىرماي, مەنسىنبەي, شەتتەتتى. مەنىمەن ەشقايسىسىنىڭ بيلەگىسى كەلمەيدى. قولىمدى سىلتەدىم دە, تەننيسكە جازىلدىم. ونداعى جەتەكشىم دە ۋاقىت وتە كەلە مەنەن قاشقاقتاي باستادى. سۋرەتكە دە باردىم. ءبىر قىزىعى, تۇلكى دەپ سالعانىم قاسقىرعا, قاسقىر دەپ سالعانىم يتكە ۇقساپ كەتە بەرەتىن. وزىمنەن ۇلى سۋرەتشى شىقپاسىن تۇسىنگەن سوڭ, فۋتبولعا كىرىستىم. وكىنىشكە قاراي, ونىڭ دا ناتيجەسى شامالى بولدى. مىنە, وسى ورتالىققا كەلىپ جۇرگەنىمە جارتى جىلعا جۋىقتادى. كوپ دوستار تاپتىم. ءبارى مەنى جاقسى كورەدى, – دەپ ءتىسىن اقسيتا كۇلدى ۆولوديا.
– ساعان ۇنامايتىن نارسەلەر بار ما؟
– مەن كىشكەنتايىمدا بالالاردىڭ مازاق قىلعانىنا توزبەيتىنمىن. ءتىلىم «ر» ارپىنە كەلمەدى. ساقاۋلانىپ ءسويلەدىم. سونىمدى بەتىمە باسىپ, ىلعي كەلەمەجدەيتىن. ەسىمە تۇسسە, زىعىردانىم قاينايدى. بىرەۋدى مازاق ەتەتىندەر ءالى كۇنگە دەيىن ۇنامايدى.
قاتىگەزسىڭدەر, ءيا, ادامدار؟! تەرەزەڭ تەڭ, قابىرعاڭ ءبۇتىن بولسا, بىرەۋدىڭ قايعىسى نە تۇرادى سەندەر ءۇشىن؟! «جىندى» دەپ كەمسىتۋ دە بارىڭە وپ-وڭاي. سەندەر كۇلكى قىلاتىن سول «جىندىلاردىڭ» ىشىندە ءومىردىڭ قادىرىن وزدەرىڭنەن ون ەسە تەرەڭىرەك تۇسىنەتىن, تۇستەرىڭە دە كىرىپ شىقپايتىن قاسىرەتتى كورگەن جاندار كوپ. تەك ولارعا ءسال عانا ساتتىلىك جەتىسپەگەن. بار كىناسى سول.
P.S. رەداكتسياعا قايتار جولدا ورىس جازۋشىسى انتون چەحوۆتىڭ «№6 پالاتا» پوۆەسى ويىما ورالا بەردى. سوندا دارىگەر اندرەي ەفيمىچتىڭ بىلاي دەپ ايتاتىن ءسوزى بار. «بارلىعى جاعدايعا بايلانىستى. كىمدى اكەلدى – سول وتىر, ال اكەلىنبەگەندەرى دالادا تايراڭداپ ءجۇر. مەنىڭ – دارىگەر, ال ءسىزدىڭ جان كۇيزەلىسىنە ۇشىراعان ناۋقاس ەكەنىڭىزدە ەشقانداي ادامگەرشىلىك تە, لوگيكا دا جوق. جاي عانا كەزدەيسوقتىق». شىنىندا دا, وسى ساپاردان كەيىن ەشكىمنىڭ ەشتەڭەدەن ساقتاندىرىلماعانىنا تاعى ءبىر مارتە كوز جەتكىزدىم.
بوتاگوز ماراتقىزى
