نۇر-سۇلتان قالاسىنىڭ اكىمى ا. كولگىنوۆ جۋىردا «Azattyq ruhy» اقپاراتتىق پورتالىنا سۇحبات بەرىپ, شاھارداعى تۇيتكىلدى ماسەلەلەردىڭ شەشىمىن اشىق ايتتى. بۇگىن سول سۇحباتتى ىقشامداپ جاريالاپ وتىرمىز.
ۇلەسكەر ماسەلەسى ءبىر جىلدا شەشىلمەيدى
– باس قالاداعى ۇلەسكەرلەر ماسەلەسى قالاي شەشىلۋدە؟
– مۇنداي ماسەلە بولماس ءۇشىن ەڭ الدىمەن جاۋاپكەرشىلىك, ءتارتىپ كەرەك. ۇلەسكەر قالاي پايدا بولدى؟ مەملەكەت قۇرىلىس كومپانيالارىنا سەنىم ءبىلدىردى, قولدادى. الايدا سەنىم اقتالعانى بىلاي تۇرسىن, حالىقتى الداپ, الاياقتىق جاساپ, تۇرمەگە وتىرعاندار بار. جارتىسى قاشىپ كەتتى. ماسەلە مەملەكەتتىكى بولىپ قالدى. ماسەلەن, قۇرىلىسى توقتاعان 52 تۇرعىن ءۇي كەشەنى بار. ول جەردە 15 مىڭعا جۋىق وتباسى دالادا قالدى. ارينە, ولار كومەك سۇراپ اكىمدىككە كەلەدى. ءۇي سالۋ ءۇشىن ءبىرىنشى جوبالىق-سمەتالىق قۇجات جاسالادى. ودان كەيىن قۇرىلىس جۇرگىزۋگە اقشا قاجەت. كەيبىر قۇرىلىس كومپانيالارى كوتلوۆاندى قازىپ, يا قۇجات جوق, يا اقشا جوق, ۇلەسكەرلەردىڭ قاراجاتىن الىپ, تايىپ تۇرعان. ۇلەسكەرلەر ماسەلەسى ءبىر كۇندە, ءبىر جىلدا شەشىلمەيدى. بىراق ءبىز بىرتىندەپ وڭ شەشىمىن تاۋىپ كەلەمىز. 2019 جىلى 10 ءۇيدى پايدالانۋعا بەرسەك, بيىل 20 ءۇيدى تاپسىرۋدى جوسپارلاپ وتىرمىز. قالعاندارىن 2023 جىلعا دەيىن بىتىرەمىز. كارانتينگە قاراماستان, قۇرىلىس جۇرگىزۋ قيىنعا سوعۋدا. سەبەبى ءبىراز قۇرىلىسشىلار اۋىردى. قۇرىلىس ماتەريالدارىن شىعاراتىن زاۋىتتار, ءوندىرىس ورىندارىنىڭ جۇمىسى باياۋلادى. بارلىق ماتەريال ەلىمىزدەن شىقپايدى. ليفت جانە ت. ب. شەتەلدەن اكەلەمىز. وسىعان قاراماستان, بيىل 8 مىڭ ۇلەسكەرگە ءۇيىنىڭ كىلتىن بەرەمىز.
گازدىڭ قۇنى كومىردەن قىمبات
– ەلورداعا گاز تارتۋ ماسەلەسى ەلدى ەلەڭدەتىپ وتىر. قاشاننان باستاپ قالا تۇرعىندارى «كوگىلدىر وتىندى» تۇتىنادى؟
– باس قالاعا گاز تارتۋ – ەلباسىمىزدىڭ تاريحي جوباسى. قازىر «كوكتال-1», «كوكتال-2» شاعىن اۋداندارىندا قارقىندى جۇمىس جۇرگىزىلۋدە. قىرقىنشى ستانساسىنداعى جۇمىس 98 پايىزعا اياقتالدى. سونداي-اق «سيليكاتنىي», «وڭتۇستىك-شىعىس» شاعىن اۋدانىنىڭ وڭ جانە سول جاعىندا كوشە-كوشەلەرگە گاز جۇرەتىن تۇربالار تارتىپ جاتىرمىز. 1-ءىنشى جانە 2-جىلۋ ەلەكتر ورتالىقتارى جىلۋ بەرۋ ماۋسىمى باستالعانشا گازبەن جۇمىس ىستەۋگە كوشۋى ءتيىس. بۇل جۇمىستار بىتكەندە قالانىڭ ەكولوگياسى تازارادى. قىستىگۇنى جەل جوقتا, ايازدى كۇندەرى «وڭتۇستىك-شىعىس» شاعىن اۋدانىندا, ن.تىلەنديەۆ داڭعىلىندا اۋانى ءتۇتىن باسىپ تۇرادى. ول دەنساۋلىققا زيان ءارى كومىر جاعۋدىڭ بەينەتى زور. ەگەر تولىق گازعا كوشسەك, ونىڭ پايداسى كوپ: تازالىق, دەنساۋلىق جانە بەينەتى جويىلادى. بىراق گازدىڭ قۇنى كومىردەن قىمبات. باعاسى تۋرالى جاقىندا ايتامىز. بۇگىنگە دەيىن 1 مىڭ شاقىرىمدىق ماگيسترالدىق تۇربا تارتتىق. ارينە, بۇعان كوپ قاراجات جۇمسالدى. ەندى كوشەلەرگە قۇبىر تارتامىز. مىسالى, ءبىز قالاداعى 150 كوشەنى جوندەۋگە كىرىستىك. سونىڭ ىشىندە 100-ءى – شەتكى ايماقتارداعى كوشەلەر. 150 اۋلانىڭ ءبىرشاماسى شەتكى ايماقتاردا ورنالاسقان.
ءاربىر ەلدى مەكەننىڭ ءوز پروبلەماسى بار
– ەلوردانىڭ شەتكى ايماقتارى قالاي داميدى؟
– قالاداعى شەتكى ايماقتاردا 16 اۋدان بار, مۇنىڭ ءبارى جەكە سەكتورعا جاتادى. وندا 300 مىڭعا جۋىق حالىق تۇرادى. بۇل – استانا حالقىنىڭ تورتتەن ءبىرى, ياعني ءاربىر ءتورتىنشى ادام شەتكى ايماقتا تۇرادى دەگەن ءسوز. ءاربىر ەلدى مەكەننىڭ ءوز پروبلەماسى بار. مىسالى, يلينكا نەمەسە ۇركەردى الايىق. يلينكاعا بارعانىمدا تۇرعىندارى: «بىزدە سول جاعالاۋداعىداي قاشان جارىق سامالاداي جارقىراپ تۇرادى؟ قاشان كوشەگە ايالداما, تروتۋار سالىنادى؟ بىزدە كارىز جۇيەسى نەگە توقتاپ قالعان؟ بالالار وينايتىن الاڭ قاشان بولادى؟» دەگەن سۇراقتار قويدى. سونىڭ ءبارىن جيناقتاپ, ءبىز ءبىر جىلدىق جوسپار جاسادىق. كوشەلەردى جوندەۋگە كىرىستىك. وتكەن اپتادا يلينكاعا باردىم. جوسپارىمىز بويىنشا جۇزەگە اسىرىلىپ جاتقان ىستەردى كوردىم. ەڭ باستىسى, جول سالىندى, ەلەكتر قۋاتى تارتىلدى. بالالار وينايتىن ەكى ۇلكەن الاڭ سالىندى. ەمحاناعا كولىك بەردىك. مەكتەپتەگى ماسەلەلەردى شەشۋمەن دە اينالىسىپ جاتىرمىز. كارىز جۇيەسى جوندەلۋدە. ول جەردە جۇمىس ءالى بىتپەيدى. سەبەبى حالىق سانى ءوسىپ كەلەدى. ماسەلەن, جاڭا وقۋ جىلى باستالعانشا ۇلكەن انتەننا ورناتىپ, عالامتوردى جاقسارتۋدى جولعا قويۋىمىز كەرەك. مىنە, بۇل – ءبىر عانا شەتكى ايماقتىڭ پروبلەمالارى. باسقالارىنىڭ دا ءتۇيتكىلدى ماسەلەلەرىن وسىلاي رەت-رەتىمەن شەشۋىمىز قاجەت.
«ەكىنشى ۆەنەتسيا» دەپ اتاۋ ارتىق
– تولاسسىز جاڭبىر جاۋعاندا ەلوردا نەگە «ۆەنەتسياعا» اينالادى؟ بۇل ماسەلە نەلىكتەن جىلدان-جىلعا قايتالانا بەرەدى؟
– نۇر-سۇلتاندى «ەكىنشى ۆەنەتسيا» دەپ اتاۋ ارتىق دەپ ويلايمىن. ۆەنەتسيانى كوزىمەن كورگەن ادام ايىرماشىلىعىن بىلەدى. مۇنداي پروبلەما تەك بىزدە عانا ەمەس. ەگەر تولاسسىز جاڭبىر جاۋسا, لوندوندا دا, ماسكەۋدە دە سولاي بولۋى مۇمكىن. ءتىپتى كەيبىر مەملەكەتتەردى سۋ شايىپ كەتەدى. پروبلەما بولماس ءۇشىن نە ىستەۋ كەرەك؟ بىرىنشىدەن, جەردىڭ استىنداعى قۇبىرلاردى كەڭەيتۋ, تازالاۋ كەرەك. سودان سوڭ جۇيەلى تۇردە سۋ اعاتىن جۇيەلەردى ءبىر-بىرىنە قوسقان ءجون. قازىر وسى جۇمىس ىستەلۋدە. مىسالى, ب.مومىشۇلى داڭعىلىنداعى جوبا بيىل كۇزدە بىتەدى. ول جەردەگى تۇربانىڭ ديامەترى 1 مەتر بولسا, سونىڭ ىشىندە 60 پايىزى تولىپ قالعان. سوندىقتان ديامەترىن 1800 مەترگە دەيىن كەڭەيتىپ, تەمىر-بەتون تۇربالار ورناتتىق. كارىز جۇيەلەرىن, سۋدى جيناقتايتىن ورىنداردى دا كەڭەيتتىك. ەكىنشى ءبىر ماسەلە – ج.تاشەنەۆ كوشەسىندەگى سۋ جينالاتىن قوقىس ورنى. كوپ جىلداردان بەرى كارىز جۇيەسى تازالانباي, ءيىسى دە قولقانى اتادى. ونىڭ ءۇستى دە اشىق. قازىر وسى قوقىس ۇيىلگەن جەردىڭ ورنىنا 43 مىڭ تەكشە مەترلىك ۇلكەن سۋ جيناقتاعىش سالىپ جاتىرمىز. تۇران داڭعىلىنىڭ بويىندا دا وسىنداي سۋ جيناقتاعىش سالىنادى. نەگىزىنەن, قالاداعى كوپ سۋ جينالاتىن جەرلەردىڭ سانى 130-دان اسادى. بۇل قالانىڭ ورنالاسقان رەلەفىنە دە بايلانىستى.
ەلوردا – بيۋدجەتتىڭ دونورى
– «ەلوردانى ەلىمىزدىڭ ايماقتارى اسىراپ وتىر» دەگەن ءسوز راس پا؟
– «باس قالانى ايماقتار اسىراپ وتىر» دەگەن – قاتە پىكىر. ءار ءوڭىردىڭ ءوز ەرەكشەلىگى بار. مىسالى, ءبىر وڭىردە – ءوندىرىس, ەكىنشىسىندە – اۋىل شارۋاشىلىعى, ۇشىنشىسىندە حالىققا قىزمەت كورسەتۋ سالاسىنا باسىمدىق بەرىلەدى. ەلوردامىز بىرنەشە جىلدان بەرى دونور بولىپ رەسپۋبليكالىق بيۋدجەتكە قاراجات «قۇيىپ» كەلەدى. ودان بولەك, شاعىن جانە ورتا بيزنەس وركەندەۋدە. باس قالادا قازىر 1 ملن 200 مىڭ حالىق بار. ءىجو-ءنىڭ 55 پايىزى – شاعىن جانە ورتا بيزنەستىڭ بيۋدجەتكە تۇسىمدەرى. ياعني سالىق تۇسىمدەرىنىڭ جارتىسىنان كوبى – كاسىپكەرلەردىڭ قاراجاتى دەگەن ءسوز. ەلوردانىڭ جىلدىق بيۋدجەتى 600 ملرد تەڭگەدەن اسادى. بيۋدجەتتىڭ باسىم كوپشىلىگى الەۋمەتتىك ماسەلەلەرگە جۇمسالادى.
60 ملرد-تان اسا قاراجات تۇسپەي قالدى
– COVID-19-دىڭ سالدارىنان نۇر-سۇلتاننىڭ قازىناسىنا قانشا اقشا تۇسپەي قالدى؟
– ىندەت قالا ەكونوميكاسىنا كەرى اسەرىن تيگىزدى. الايدا پرەزيدەنت دەر كەزىندە جاريالاعان توتەنشە جاعداي جانە كارانتيننىڭ وڭ ىقپالى بولعانىن جوققا شىعارا المايمىز. توتەنشە جاعداي مەن كارانتيندەگى شەكتەۋلەر شاعىن جانە ورتا بيزنەستىڭ تىرشىلىگىنە دە كەرى اسەر ەتتى. جۇمىس ورىندارىن جابۋعا ءماجبۇر بولدىق. سەبەبى مىڭداعان ادام ۇجىمدا جۇمىس ىستەيدى. وندايدا ۆيرۋستىڭ تارالۋ قاۋپى ەسەلەنە تۇسەدى. سول سەبەپتەن جۇمىس ورىندارىنىڭ 75 پايىزى ۋاقىتشا توقتادى. ول جەردە بيۋدجەتكە تۇسەتىن سالىق تا, وندىرەتىن ءونىم دە, اينالىمداعى اقشا دا بار. تولىق بولجام جاساۋ قيىن, سەبەبى ول جىلدىڭ سوڭىندا بەلگىلى بولادى. قازىرگى ەسەبىمىز بويىنشا 60 ملرد-تان اسا قاراجات جەرگىلىكتى بيۋدجەتكە تۇسپەدى. جوسپارىمىزعا وزگەرىس ەنگىزدىك. پرەزيدەنت جۇمىسپەن قامتۋ كارتاسىن قابىلداپ, سوعان سايكەس قاراجات الدىق. ناتيجەسىندە ەلوردادا 15 مىڭعا جۋىق جۇمىس ورىندارى اشىلادى.
ىندەتتەن ساباق الدىق پا؟
– كۇزدە پاندەميا تاعى كۇشەيسە, بۇعان دەيىنگى ماسەلەلەر قايتالانباي ما؟ COVID-19-دان ساباق الدىق پا؟
– ىندەت قالاعا, مەملەكەتكە عانا ەمەس, دۇنيە جۇزىنە ساباق بولدى. الپاۋىت مەملەكەتتەردىڭ ءوزى ۇلكەن قيىنشىلىقتارعا ۇرىندى. اۋرۋ ايتىپ كەلمەدى. الايدا ءبىز دە جەدەل قيمىلدادىق. بىرىنشىدەن, قالاداعى مەديتسينالىق ينفراقۇرىلىم جاردەمدەستى. كۇن سايىن تەز ارادا ءبىر اۋرۋحانا اشتىق. العاشىندا ستاتسيوناردا 3 اۋرۋحانا بولسا, ناۋقاستار سانى كوبەيگەندە ەكى اپتادا 16-عا دەيىن جەتكىزدىك. كۇندەلىكتى 500 ادامعا دەيىن ناۋقاستار ءتۇستى. ءدارى-دارمەكتەرگە تاپشىلىق بولدى. قالا بيۋدجەتىنەن اقشا ءبولىپ, 7-8 بورتپەن تاسىمالدادىق. قازىر ءدارىحانالاردا دۇرلىگۋ جوق. پنەۆمونيامەن اۋىرعاندار 3,5 ەسەگە, ستاتسيوناردا جاتقاندار 35 پايىزعا ازايدى. جەدەل جاردەمگە تۇسەتىن قوڭىراۋ سانى 4300-دەن 1000-عا ءتۇستى. ىندەتكە شالدىققاندار سانى تاۋلىگىنە 500-دەن 70-كە دەيىن قىسقاردى. وسىدان ساباق الۋىمىز كەرەك. قوعامنىڭ ءار مۇشەسى جاۋاپكەرشىلىك سەزىنسە ەكەن. كۇزدە ىندەتتىڭ ەكىنشى تولقىنىنىڭ قاۋپى زور. سول قاۋىپكە دايىن بولىپ, ءتيىستى جۇمىستاردى ىسكە اسىرۋىمىز كەرەك.
مەنىڭ جەكە كوماندام جوق!
– ءسىز كابينەتتە وتىرماي, قاراپايىم حالىقپەن تىكەلەي سويلەسكەندى قالايتىن اكىمسىز. الايدا 6 ورىنباسارىڭىز بار ەكەن…
– اكىمدەردىڭ جۇمىسى – حالىقپەن جۇزدەسۋ, سوزىنە قۇلاق اسۋ. نۇر-سۇلتانعا اكىم بولعانىما 1 جىلدان استى. ەلوردادا شەشىلمەگەن ماسەلە كوپ. باسشىلىقتان ءبىر ورىنباسار سۇراپ الدىم. ول ۇلەسكەرلەر ماسەلەسىمەن اينالىسادى. وز-وزىمە باعا بەرۋدەن اۋلاقپىن. جۇمىسىمىزدىڭ باعاسىن حالىق بەرەدى. مەنىڭ جەكە كوماندام جوق! ءبىز مەملەكەتتىك باسقارۋ جۇيەسىنىڭ ءبىر بولىگىمىز. سەنگەن ادامىڭدى قىزمەتكە تاعايىندايسىڭ, سەبەبى ءوزىڭ جاۋاپ بەرەسىڭ. ءوز جۇمىسىما ۇنەمى سىني كوزبەن قارايمىن!
